Opština Orahovac:
Bela Crkva, Bratotin, Brestovac, Brnjača, Bublje, Velika Kruša, Velika Hoča, Vranjak, Gedže, Goračevo, Gorić, Gornje Potočane, Danjane, Dobri Dol, Domanek, Donje Potočane, Dragobilje, Drenovac, Zatrić, Zočište, Zrze, Jančište, Jović, Koznik, Kramovik, Labučevo, Ljubižda, Mađare, Mala Hoča, Mališevo, Milanović, Miruša, Moralija, Mrasor, Našpale, Nogavac, Opteruša, Orahovac, Ostrozub, Pagaruša, Petković, Poluža, Ponorac, Pusto Selo, Radoste, Ratkovac, Retimlje, Sanovac, Saroš, Sopnić, Turjak, Celina, Crnovrana, Čiflak i Čupevo.
7. maj 2017. u 20:50
Ilija
Pozdrav
da li znate nesto o porodici Ulamovic koliko sam saznao poreklo je iz drenovca,ali su se preselili u Orahovac hvala
4. jul 2017. u 19:12
[email protected]
Poštovanje! Možete li mi reći,selo Našpale,opština Orahovac,kako je dobilo ime.Unapred hvala.
18. jul 2018. u 15:32
Vojislav Ananić
VELIKA HOČA
http://www.panacomp.net/velika-hoca-biser-metohije/
18. jul 2018. u 15:33
Vojislav Ananić
Istorija Velike Hoče
U istorijskim izvorima Velika Hoča poznata je od 12. veka, kada je Stefan Nemanja ovo mesto priložio manastiru Hilandar. Nemanjini potomci su potvrđivali dar Hilandaru (1198/9) i uvećali hočanski metoh, tako da je u srednjem veku Velika Hoča bila jak privredni i duhovni centar sa 24 crkve i dva, tri manastira. Iz tog vremena sačuvano je osam aktivnih manastira i pet crkvišta. Dečanska vinica (manastira Dečani) svoje vinogorje u Velikoj Hoči ima još iz vremena cara Dušana i u njoj se danas proizvodi dečansko vino.
Velika Hoča je bila, današnjim rečnikom rečeno, regionalni kulturni, vinogradarski, a uz to trgovački i zanatski centar. U hočanske znamenitosti spadaju i kula Lazara Kujundžića i Spasića kuća (1830.), redak primerak očuvane gradske arhitekture iz 19. veka.
O Vinu
Hočansko vinogorje, zbog blage klime, kao i zbog južne ekspozicije terena oko Velike Hoče i povoljnog zemljišta, je Bogom dan krajolik, za uzgajanje vinove loze i pravljenje odličnog vina, zbog čega su i vinogradi na velikim površinama.
Prihodi od vinogradarstva i trgovine vinom bili su prilično veliki, pa je car Dušan uveo i plaćanje carine (XIV vek). Gotovo svi vlasnici u selu imali su svoje podrume (vinice) za preradu grožđa, a dolazak velikog broja onih koji su obrađivali vinograde i proizvodili vino, uslovio je podizanje brojnih konaka, rezidencija, letnjikovaca i drugih objekata (monasi drugih manastira, Dečani, Devič, bogatiji pojedinci i dr).
Danas je aktivna Dečanska vinica, gde monasi manastira Dečani prave odlično metohijsko vino. Ima i privatnih vinogorja, koja zahtevaju podršku ministarstva poljoprivrede Srbije, kao bi se obnovilo na daleko čuveno metohijsko vinogorje, koje daje odlična vina.
Bogato Nasleđe
Velika Hoča i okolina imaju uslove da postanu kulturno-istorijska celina od izuzetnog značaja za Srbiju i svetsku baštinu. Veliki broj crkava iz srednjeg veka, kao na primer: Crkva Sv. Jovana, Crkva Sv. Nikole, Crkva Sv. Luke, Crkva Sv. Stefana, Sv. Nedelje, Sv. Ane, Sv. Petke, Sv. Ilije, Sv. Prečiste, (prava mala Srbska Sveta gora)…………kao i Metoh manastira Dečani, Vinica crkve Sv. Stefana, Kula Lazara Kujundžića, kuća porodice Hadžispasić, Kuća sa vinicom porodice Patrnogić, Konak manastira Marka Koriškog, Saraj, kuće Stolića, Simića, Micića, Stašića,….predstavljaju neprocenjivo bogatstvo srbskog naroda i države Srbije.
Teška vremena-Geto
Velika Hoča i okolina, su poslednjih godina bili u svojevrsnom getu, izolovani od sveta, teško preživljavajući svakodnevne provokacije i maltretiranja od Šiptara. Inače mesto Velika Hoča i Orahovac su takođe, nažalost poznati i po tome što su otmice i ubistva Srba počele još pre Nato- agresije.
11. septembra 2009. godine u Velikoj Hoči je otkriven i osvećen, spomenik ubijenim i kidnapovanim Srbima na Kosmetu u periodu od 1998-2000. godine. U crkvi Sv. Jovana, vladika Artemije je najpre služio liturgiju, a potom kod spomenika parastos nastradalima. Obraćajući se okupljenima, vladika je rekao da ćemo se nevino ubijenih i kidnapovanih sećati uvek, sve dok “bude našeg roda”.
Čest gost Velike Hoče i Kosova i Metohije, je i istaknuti austrijski književnik, Peter Handke (objavio je i knjigu o Srbima iz Velike Hoče “Ptice kukavice iz Velike Hoče”), veliki prijatelj Srba i svedok istine o stradanju Srba, i ujedno veliki humanitarni darodavac (poklonio 50.000 evra), i podrška Srbima u Velikoj Hoči i Kosovu i Metohiji.
Velika Hoča kao dar Stefana Nemanje
Velika Hoča je jedno od najstarijih naselja na teritoriji Republike Srbije čija se istorija na osnovu srednjovekovnih izvora može sa sigurnošću rekonstruisati. Naselje Velika Hoča se prvi put pominje u darovnom pismu Stefana Nemanje 1198-99. godine.
18. jul 2018. u 15:34
Vojislav Ananić
Velika Hoča
Velika Hoča – selo mojih pradedova i dedova, selo mojih roditelja. Selo u kom sam provela svoje najranije detinjstvo…
Velika Hoča – selo koje će zauvek ostati deo mene, selo koje će, ma gde otišla, biti u meni i mom srcu.
Velika Hoča – selo u kom je ostao grob mog oca kog nikada nisam videla.
Velika Hoča – selo u kome je ostao deo moje duše!
O Velikoj Hoči:
Velika Hoča, arhaično i Golema ‘Oča, je naselje u opštini Orahovac na Kosovu i Metohiji. Atar naselja se nalazi na teritoriji katastarske opštine Velika Hoča površine 1 352ha. Od Prizrena i Đakovice je udaljena oko 25km, a od samog opštinskog središta 4km. Kraj je tradicionalno bogat vinogorjem, zahvaljujući velikom broju sunčanih dana i nadmorskoj visini od 400m, kao i blagoj klimi, zaštićen sa istočne i severne strane planinama, time i od hladnih vetrova. Zbog toga je Hočansko vinogorje jedno od najblagorodnijih u Srbiji, a i čuveno na daleko.
O istoriji Velike Hoče:
U istorijskim izvorima Velika Hoča poznata je od 12. veka kada je Stefan Nemanja ovo mesto priložio manastiru Hilandar, pa je to jedno od najstarijih srpskih naselja u Metohiji. Nemanjini potomci su potvrđivali dar Hilandaru i uvećali hočanski metoh, tako da je u srednjem veku Velika Hoča bila jak privredni i duhovni centar sa 24 crkve i dva, tri manastira a imala je i svoj trg. Iz tog vremena sačuvano je osam aktivnih manastira i pet crkvišta. Jedna od najstarijih je crkva Sv. Nikole, sagrađena u 13. veku, a obnovljena u 16. veku. Crkva Sv. Jovana i crkva Sv. Stefana potiču iz 14. veka i obe su obnovljene u 16. veku. U selu se nalaze i tri crkve iz novijeg vremena, a očuvani su ostaci još pet crkava. Dečanska vinica manastira Dečani svije vinogorje u Velikoj Hoči ima još iz vremena cara Dušana i u njoj se danas proizvodi dečansko vino. Velika Hoča je bila, današnjim rečnikom rečeno, regionalni, kulturni, vinogradarski, a uz to tgovački i zanatski centar. U hočanske znamenitosti spadaju i kula Lazara Kujundžića i Spasića kuća(1 830.), redak primerak očuvane gradske arhitekture iz 19. veka.
O vinu Velike Hoče:
Hočansko vinogorje, zbog blage klime, kao i zbog južne ekspozicije terena oko Velike Hoče i povoljnog zemljišta, je Bogom dan krajolik, za uzgajanje vinove loze i pravljenje odličnog vina, zbog čega su i vinogradi na velikim površinama. Prihodi od vinogradarstva i trgovine vinom bili su prilično veliki, pa je car Dušan uveo i plaćanje carine(14. vek). Gotovo svi vlasnici u selu imali su svoje podrume(vinice) za preradu grožđa, a dolazak velikog broja onih koji su obrađivali vinograde i proizvodili vino, uslovio je podizanje brojnih konaka, rezidencija, letnjikovaca i drugih objekata(monasi manastira Dečani, Devič i bogatiji pojedinci…). Danas je aktivna Dečanska vinica, gde monasi manastira Dečani prave odlično metohijsko vino, a ima i privatnih vinogorja.
Kulturna baština:
Velika Hoča i okolina imaju uslove da postanu kulturno-istorijska celina od izuzetnog značaja za srpsku i svetsku kulturnu baštinu. Veliki broj crkava iz srednjeg veka kao na primer: crkva Sv. Jovana, crkva Sv. Nikole, crkva Sv. Luke, crkva Sv. Stefana, Sv. Nedelje, Sv. Ane, Sv. Petke, Sv. Ilije, Sv. Prečiste kao i Metoh manastira Dečani, Kula Lazara Kujundžića, kuća porodice Hadžispasić, Konak manastira Marka Koriškog, Saraj…
-Crkva Sv. Jovana:
-Crkva Sv. Stefana:
-Crkva Sv. Ane u dvorištu Osnovne Škole „Svetozar Marković“:
-Crkva Sv. Nikole:
-Crkva Sv. Luke:
-Crkva Sv. Ilije:
-Crkva Sv. Nedelje:
-Dečanska vinica:
Teška vremena – Geto:
Velika Hoča i okolina su poslednjih godina u svojevrsnom getu. Inače, mesto Velika Hoča i Orahovac su takođe, nažalost poznati i po tome što su otmice i ubistva Srba počele još pre NATO – agresije. Bombardovana je osam puta. U Velikoj Hoči je 11. septembra 2009. godine, osvećen spomenik ubijenim i kidnapovanim Srbima na Kosmetu u periodu 1998-2000 godine. Čest gost Velike Hoče i Kosova i Metohije , je i istaknuti austrijski književnik, Peter Handke (objavio je knjigu o Srbima iz Velike Hoče: „Ptice Kukavice iz Velike Hoče“), veliki prijatelj Srba i svedok istine o stradanju Srba, i ujedno veliki humanitarni darodavac (poklonio 50 000 evra), i podrška Srbima u Velikoj Hoči i na Kosovu i Metohiji.
-Ulaz u Veliku Hoču:
-Žica kojom je okruženo selo:
-Spomenik ubijenim i kidnapovanim Srbima na Kosmetu:
Još nešto o Velikoj Hoči: -Za vreme cara Dušana, Velika Hoča i Prizren su bili tako veliki i razvijeni, da su bili spojeni. Takođe, za vreme cara Dušana, postojeo je vinovod, cevi koje su vino i Dečanske vinice prenosile do Dušanovog grada (dvora cara Dušana).
-Saraj je bila turska opština za vreme tuske vladavine.
-Lazar Kujundžić – Klempa (1880-25.5.1905) – četnički vojvoda – rođen je u Orahovcu, pored Velike Hoče. Bio je jedan od zagovornika stvaranja srpske četničke organizacije, a posle Ilindenskog ustanka organizovao je prve srpske čete i bitoljski četnički odbor. Prvo je radio pod maskom učitelja, a kasnije je proglašen ѕa četničkog vojvodu. Lazar je putujući do Poreče, preko Kosova, svratio sa svojom grupom i do Velike Hoče. U Velikoj Hoči se javio jednom svom prijatelju Albancu, koji se zvao Ljama Uke. On je Lazara i Lazarevu grupu lepo ugostio u svojoj kuli, a zatim je pogazio reč i pozvao tursku vojsku i ostale Albance. Turska vojska je njega i grupu četnika opkolila u velikoj Hoči i posle žestoke borbe svi su ubijeni u kuli, koja danas nosi njegovo ime. Nakon ubistva, Turci su doveli njegovu majku da prepozna leš sina, ali ona se uzdržala i rekla da to nije njen sin, kako bi spasila Veliku Hoču, Orahovac i okolna sela.
Kula je obnovljena 1936. Godine i od tada se sarkofag s posmrtnim ostacima ubijenih komita i Lazara nalazi u prizemlju kule.
-Kula Lazara Kujundžića:
-Sarkofag s posmrtnim ostacima Lazara i ubijenih komita:
-Hadži Sima Spasić je 1865. Godine sa Carskog trga krenuo karavanskim putem u hadžiluk, u Svetu zemlju Palestinu i Izrael, radi posete grobu Isusa Hrista, koji se nalazi u Svetom gradu Jerusalimu.
Vrativši se iz Svete zemlje, hadži Sima je napravio jerusalimsku sobu, po uzoru na one koje je video u Svetom gradu. Ikone koje je doneo uzidane su u zid.
-Kuća porodice Hadžispasić:
-Jerusalimska soba:
Marija Mavrić 7/4
18. jul 2018. u 17:15
Vojislav Ananić
VELIKA HOČA
velikahoca.webs.com
29. jul 2018. u 06:33
Vojislav Ananić
ORAHOVAC
POSTANAK I RAZVITAK
Orahovac je dobio ime, prema narodnom tumačenju, po istoimenoj voćki, tj. po orahu, koji se i sada gaji u ovom mestu, premda u mnogo manjim razmerama nego u prošlosti. Stanovništvo naziva svoje mesto Raovac, Oraovac, ili Orahovac na srpskom, a na šiptarskom (arbanaškom) jeziku — Rahovec, dok je u srednjovekovnim spomenicima, kao što će se u daljem izlaganju videti, zabeležen kao Orahovc. Orahovac je naselje starog postanka. Nedaleko od njega, u selu Retimlju, pronađene su dve velike nadgrobne mermerne ploče iz rimskog doba, sa urezanim latinskim tekstom. Na jednoj ploči stoji sleđeći natpis: ,,D(is) m(anibus) Aur(elia) Catulla vixit annis XX Popar f(iliae) b(ene) m(erenti)”, na drugoj ploči ispisan je sledeći tekst: ,,D(is) m(anibus) Scerviae-dus Sitaes vix(it) an(nis) XXX interfectus a latronibus Sita Dasi p(ater) f(ilio) p(iissimo) et sibi et Caiae Dasi coniugi b(ene) m(erenti) vius f(aciendum) c(uravit)”. Ove dve ploče nađene su u mestu Rimnik nedaleko od Orahovca, a sada se čuvaju u Muzeju Kosova i Metohije u Prištini. Nedaleko od varoši, u ataru sela Retimlja, nađena je još jedna, slomljena, ploča iz rimskog vremena na kojoj je urezan tekts:… ,,et Sitae f(ilio) Sumi cor(niculario) c(o)hor(tis) pri(mae) Dardanorum v(i)xit an(nis) HHHH b(ene) m(erenti) p(osuit)”. Prva dva natpisa su porodična i ne kazuju šta su bili oni kojima su spomenici podignuti, dok se sa treće, krnje ploče, vidi da je ona podignuta „i Siti sinu Sume zastavnika Prve kohorte Dardanaca. S obzirom da na pločama nema nikakvih znakova, sigurno je da one potiču iz doba paganstva, najkasnije iz prvog veka naše ere. Prilikom kopanja terena (1953 g.) na kome je podignut veliki podrum, u neposrednoj blizini varoških kuća prema jugoistoku, nađeno je više arheoloških predmeta (dva velika ćupa, jedan od njih ima zapreminu oko 400 litara, metalni novac, vrhovi kopalja i dr.), za koje se misli da su iz ranog rimsko-ilirskog vremena. Nađen je takođe mali bronzani slon vrlo ukusno izrađen i dobro očuvan; ova statueta potiče od II—III veka nove ere. Svi se ovi predmeti nalaze sada u Muzeju Kosova i Metohije u Prištini. Sve to jasno govori da je tu gde se sada nalazi Orahovac bilo neko naselje još u doba antike.
U srpskim pisanim spomenicima Orahovac se pominje u prvoj polovini XIV veka, u hrisovulji cara Dušana (oko 1348. g.) gde se Orahovac navodi kao mesto koje se graniči sa nekim selima koje Dušan poklanja manastiru Hilandaru: „A se međa Ponušincem i Zabjalu na Krivu Krušu, na Rujen, na Mramor, na Podleski na Grudinu na Orahovc u Babunu na Dlgi Djel na Ikvice”… Zatim „A se međa Jančišem ot Orahovca”… Navedeni toponimi i naselja sada se ne pominju u okolini Orahovca, izuzevši selo Krušu (sada dva sela: Mala Kruša i Velika Kruša), koje se u hrisovulji navode kao Kriva Kruša, i selo Jančište koje i sada postoji na Milanović Planini. Obzirom da su ipak očuvana i do danas dva naselja koja se u hrisovulji navode, može se pouzdano tvrditi da je ovde bilo reči baš o Orahovcu u Podrimi, a ne o kojem drugom, jer ovo ime nosi nekoliko naselja u našoj zemlji. Orahovac se pominje ponovo krajem XIV i početkom XV veka u povelji braće Vukovića i njihove majke, u kojoj ima više toponima koji su se i do danas zadržali, ali ima takođe dobar broj koji se više ne pominje u ataru Orahovca i njegovoj okolini. U toj povelji se takođe navodi da Orahovac ima ostati svojina manastira Hilandara, kao što je to i car Stefan Dušan bio odredio.
Izgleda da je u Srednjem veku Orahovac dugo vremena bio Hilandarska svojina. To najbolje potvrđuje povelja Grgura Vukovića i braće mu Lazara i Đurđa i majke im Mare, kojom oni krajem XIV i početkom XV veka daju Hilandaru selo Orahovac, navodeći između ostalog i sledeće: „I prinesohom materi božjej hilandarskoj maloje sije prinošenije: selo Orahovac s vinogradi, s njivami, s livadami, s ovoćijem, s vrtovi i s vodenicama i s vsjemi međami i pravinami sela Orahovca ot vjeka i ot cara Stefana danih. Ise međa Orahovcu: ot Ribnika niz reke mimo Luku Stankovu, uz brdo na Johlinu Glavu, te na njivu Bojka dijakona, uz brdo mimo šumu na Kuzmin vinograd pod njivu, pod njivu Nomika Bogića, preko puta na stariji sinor, mimo Hraninu njivu, pod njivu Mihoinka, preko potoka Vranjestenskago na Slavnika njivu, za Vraniju stjenu, na kalnjeh potok, na Kobilju Glavu, na Malašinovu studencu, na Janunski ravnik do puta koji idet ot Januščije u Hoču, te na prokletu njivu nad Hočom, na Duboki Dol, uprav na Đedov Dol, na Trnovac kako idet put ot Savnice i ot Brajašce međa na Veliki Dub, i ot Duba u reku, i ot Duba pak na đal, kuda drum idet, ot Dublja do Prohorove međe pod Savnicu do reke. To da sija vsa držit Hilandar neotjemlena do vjeka”. Ova povelja, kako se vidi, sadrži velik broj toponima, ali se nisu održali u narodu svi do danas. U ataru ove varošice od starih toponima pominju se samo sledeći: potok Vranjište (u povelji Vranjestenski potok), Kobilja Glava (kota na Milanović Pl, Janunski Potok, današnja granica atara Orahovca i Velike Hoče, Babin Dol (u povelji Đedov Dol), kao i selo Stavica (u povelji Savnica), čije se stanovništvo nedavno doselilo u Orahovac.
Osim navedenih toponima u ataru Orahovca pominju se i sledeći nazivi: Krsta ili Zlonogina Krasta (najviša kota na Milanović Pl. 883 m, koja je na geografkoj sekciji „Prizren” pogrešno uneta kao Zanogina Krsta, koji je naziv u narodu nepoznat). Neki Orahovčani kažu da taj naziv dolazi otuda što je to mesto krševito i golo, pa izdaleka izgleda kao kakva krasta na ovoj planini; tu su Zlonogići iz Orahovca imali svoje stanove, pa se po njima i naziva Zlonogina Krasta. Nadalje toponomastički nazivi u ataru varošice Orahovca nose ova imena: na brdu, s istočne strane varoši postoji naziv Vakufski Zabeo, tu je bilo vakufsko imanje, zabran, blizu koga je muslimansko groblje; zatim Oraše i Rio. Oraše mora da je dobilo takav naziv po orahovim stablima, kojih je nekada tu moralo biti u većem broju, dok za naziv Rio narod ne zna šta znači. Kraj s leve strane puta koji preko prevoja na Milanović Pl. ide iz Orahovca za Prištinu, naziva se Padina, jer je i geografski posmatrano zaista jedna šira padina blago nagnuta prema gradu, na kojoj je pravoslavno groblje. U vinogradima koji se pružaju severozapadno od pravoslavne crkve postoje sledeći nazivi: Karište, Leska (po drvetu lesnik). Pržine (po sitnom peskovitom zemljištu), Bugarske Česme (po jednom orahovačkom rodu koji se zove Bugar ili Bugarski), Blata i Hamovac; zatim južno od grada: Krstići (po ličnom imenu stanovnika). S desne strane puta koji ide od Orahovca za selo Zrze protežu se njive i vinogradi koji se jednim imenom nazivaju Bor; zatim Grdolac, Čohlice, Rimnik (s desne strane istoimene rečice), potom Dubljane, Rasoje i Polatice. Dolina koja se prostire južno od grada (tj. dolina Vrelskog Potoka) zove se ispodselo, do prvog mosta na kolskom putu kod vodenice, koji ide od Orahovca za Đakovicu. Naziv „ispodselo” potseća na termin „podgrađe” koji se sreće često kod naših srednjovekovnih gradskih naselja, što se može dovesti u vezu sa njegovim ranijim razvojem, kada je Orahovac bio veliko selo, na prelazu iz seoskog u varoško naselje. Od pomenutog mosta ova dolina se naziva Brnjača sve do sela Bele Crkve, a predeo oko Bele Crkve zove se Belaja. Prema shvatanju Orahovčana tek od Bele Crkve nastaje Podrima, tj. predeo duž leve strane Belog Drima, te prema takvom shvatanju Orahovac ne bi spadao u Podrimi. Međutim, iako perifernog položaja, on je ekonomski i administrativni centar ovog kraja. Pa i jedan deo prizrenskog polja i atara Suve Reke pripada Podrimi. Iznad grada, severno od pravoslavnog groblja prema selu Drenovcu, postoje ovi toponimi: Maćine, Kućište, a severozapadno od varoši, sa desne strane rečice Rimnika, jedno mesto se naziva Senjane. Dakle, toponomastika orahovačkog atara veoma je bogata, pa je, kako ova koja se danas pominje, tako i ona stara koja se delimično očuvala, od naročite važnosti za utvrđivanje porekla stanovništva, kao što će se u daljem izlaganju videti. Tako bogata toponomastika takođe je jedan dokaz da je Orahovac staro naselje.
Orahovac se pominje i u jednoj narodnoj pesmi koja opisuje jedan događaj iz Srednjeg veka, tj. u pesmi „Sestra Leke Kapetana”. Naime, Orahovac se ovde navodi kao usputno mesto kroz koje su prošla tri pobratima: Kraljević Marko, Miloš Obilić i Relja od Pazara, idući za Prizren da isprose sestru Leke Kapetana (Dukađina) koji je bio gospodar ovih krajeve, a u Prizrenu imao dvorac. Između ostalog u pesmi se navodi sledeće: „Spustiše se sela Kolašina, spustiše se ravnoj Metohiji, na Senovca sela udariše, na Senovca i pak Orahovca, Metohiju ravnu prijeđoše, fatiše se polja Prizrenskoga — ispod Šare visoke planine,,.. , Selo Senovce koje se ovde pominje takođe postoji i danas u okolini Orahovca.
U drugoj polovini XVIII veka Orahovac se pominje nekoliko puta u Devičkom katastihu i to 1770. godine kao „varoš Oravec”, gde se imenuju neki pravoslavni i muslimani iz Orahovca koji su priložili po nekoliko „kondira“ vina i rakije za Devički manastir. Iz ovog kratkog zapisa dakle, saznajemo da je Orahovac skoro pre dvesta godina već imao varoško obeležje. Kasnije, u XIX veku, Orahovac se više puta pominje kod pojedinih putopisaca ili ispitivača, ali oni daju dosta oskudne podatke, a često i proizvoljne, zabeležene iz dru ge ili treće ruke, jer zbog zabačenog položaja tj. van glavnih komunikacija, Orahovac nisu posećivali putopisci, razni katolički vizitatori, ili drugi ispitivači, koji inače daju dosta dobrih podataka za naka mnogo manja metohiska naselja koja s nalaze na glavnim drumovima.
Iz navedenih podataka možemo da znamo sa približnom tačnošću kakvu je važnost imao Orahovac u srednjevekovnoj nemanjićkoj državi i na kom se stepenu razvoja nalazio. Sudeći po navedenim poveljama, gde se on pominje kao selo sa vinogradima, može se zaključiti da je Orahovac tada bio samo jedno veće selo, cenjeno još tada po njegovim dobrim vinogradima. To bi bila prva faza njegovog razvoja, ali o njoj ne možemo nešto određenije kazati zbog dosta daleke prošlosti iz koje nemamo detaljnije podatke u vezi sa ovim pitanjem.
Druga faza vidnijeg napredovanja Orahovca, kada je on počeo da se razlikuje od ostalih podrimskih sela i da poprima izvesna varoška obeležja, pada u tursko doba, i to tokom zadnja dva-tri veka turske vladavine, kada je doseljen najveći deo predaka današnjeg stanovništva. Iz navedenog Devičkog katastiha, kao što smo pomenuli, vidi se da je još 1770. godine Orahovac zabeležen kao varoško naselje. U to vreme on počinje da dobija prosvetne i upravno-administrativne funkcije, tako da se tu otvara i turski ,,miderlak“, tj. neka vrsta sudske ispostave. Tada je važnost Orahovca porasla za Podrimu naročito u verskom pogledu, jer se tu okupljaju razni muslimanski šehovi i osnivaju derviške sekte, kojih u tako malom mestu danas ima četiri. Svaka sekta podigla je svoju tekiju (bogomolju), od kojih su tri skorijeg postanka, pre nekih 50-60 godina, dok je Halvetiska tekija, po kazivanju stanovništva, stara rgeko 350 godina. Pored četiri tekije, u Orahovcu postoje i četiri džamije. Ekonomski razvitak Orahovca doprineo je da ovo mesto još tada ima sve više varoških elemenata u sebi. U Orahovcu je bila i mala pravoslavna crkva Uspenija sv. Bogorodice, ali je porušena za vreme Turaka i tek 1852. g. na njenim temeljima podignuta nova, a do tada Orahovac je potpadao pod parohiju Velike Hoče.
Za vreme turske vladavine, usled anarhije i opšte nesigurnosti, kojoj je bilo izloženo naročito srpsko stanovništvo u selima ovih predela, mnoge srpske porodice iz okolnih sela napuštaju svoje ognjište i imanja, pa odlaze u Orahovac, gde je, kao uostalom u svakom varoškom naselju, sigurnost i lična i imovinska bezbednost bila veća. Na napuštena imanja naseljavale su se u sve većem broju malisorske stočarske porodice sa okolnih planina, koje su zatim stavljale pod svoj posed tokom vremena sve veće komplekse ziratnog zemljišta i pašnjake. U to vreme bilo je primera da su čitava sela prelazila u Orahovac, gde su ljudi našli sigurnije sklonište. Tako su doseljeni iz sela Brnjače preci sadašnjih Radića, Jakića, Vasilića i dr., zatim iz sela Nošpolja i drugih, kao što će se videti u odeljku gde će biti govora o stanovništvu. Bilo je doseljavanja i iz ekonomskih razloga, tako da su se čitava sela preselila u varoš (Kobilja Glava, Vučitrnski Bunar), ali su ona tada verovatno imala mali broj porodica. I ovim putem je porastao broj stanovnika, tako da je Orahovac postajao sve veći centar Podrime. Za vreme Turaka (po predanju ne zna se kada) ustanovljen je redovni pazarni dan jednom nedeljno — petkom, što je za privredu ove varošice bilo od velike važnosti.
Za vreme Balkanskih ratova 1912-1913. g. varošica Orahovac je postala sresko mesto, tj. sedište Podrimskog sreza sa 88 sela i 19 zaselaka. U to vreme na teritoriji ovog sreza živelo je 34.551 stanovnik, dok je sama varošica imala 4.529 stanovnika. U sastavu orahovačke opštine bila su sela Brnjača, Gornje Potočane i Donje Potočane sa ukupno 384 stanovnika. Ukazom od 23.1.1914. g. Orahovac je proglašen varošicom.
Za vreme stare Jugoslavije napravljen je još jedan korak napred u razvitku Orahovca. On tada dobija skoro sve važnije ustanove koje imaju i ostale metohiske varoši. Orahovac postaje sresko mesto, otvara se sud, banka, pošta, osnovna škola, podiže se državni rasadnik i dr. Njegova čaršija se obogaćuje novim zanatskim i drugim radnjama, oživljuje trgovina, i tako uloga Orahovca, kao središta Podrime, postaje u svakom pogledu sve važnija i raznovrsnija. I ovaj period pretstavlja, dakle, jednu novu etapu u razvitku i napretku ove varošice. Doduše broj stanovnika je znatno opao zbog emigracije koja je nastala kao posledica političkih promena koje je sobom doneo Prvi svetski rat, ali je u svakom drugom pogledu postignut izvestan napredak. Orahovac je 1924. godine imao 663 – doma sa 3.512 stanovnika.
Dalji, četvrti, period razvitka Orahovca nastaje posle Drugog svetskog rata, tj. posle oslobođenja, kada postaje centar jednog od najvećih srezova u Autonomnoj Kosovsko Metohiskoj Oblasti, sa 85 sela i 43.000 stanovnika (prema statističkim podacima iz 1948. g.). Iako vremenski najkraća i još u razvoju, ova socijalistička faza u razvitku Orahovca, samo ovim što je do sada učinjeno, daleko nadmašuje sve ostale faze njegovog razvoja o kojima je ovde bilo reči. Pored već pomenutih ustanova, Orahovac dobija posle oslobođenja još nekoliko škola, po prvi put se u njemu otvara gimnazija, i to na oba narodna jezika (srpskom i šiptarskom); varoš je dobila električno osvetljenje, podignut je veliki dom kulture, čitav niz stanbenih zgrada, proširen je i preuređen centar varoši, podignut je motorni mlin, velika moderna vinica, jedna manja bolnica i hotel (u izgradnji) itd. itd. Gradski i sreski odbor proširili su posle oslobođenja svoje otseke, a razvitak zadrugarstva u srezu zahtevao je otvaranje novih nadleštava i preduzeća, tako da je sve veći broj ljudi bio angažovan u državnom aparatu i trgovini, a to je privuklo i nove zanatlije, kako iz okolnih sela (kolari, pekari), tako i iz Prizrena i Đakovice.
Prema novoj teritorijalnoj podeli FNR Jugoslavije koja je izvršena 1955. godine, Orahovac potpada pod srez Prizren. Po toj podeli Narodni odbor opštine Orahovac obuhvata sledeća sela: Brestovac, Belu Crkvu, Brnjaču, Veliku Hoču, Gornje Potočane, Donje Potočane, Drenovac, Zatrić, Zočište, Koznik, Malu Hoču, Nešpalu, Opterušu. Pusto Selo, Retimlje, Sanovac i Sopnić. Dakle, 17 sela i jedno varoško naselje. Iako administrativna zona Orahovca na ovaj način prilično sužena, on i dalje ostaje privredni i kulturni centar jednog dela Podrime, kao i ranije.
Najnoviji, socijalistieki period u razvoju Orahovca odlikuje se ne samo intenzivnom materijalnom i kulturnom izgradnjom, nego i stvaranjem novih, pravednih odnosa među samim stanovništvom koje je podeljeno na dve narodnosti i veroispovesti. Dok su se u tom pogledu sve prethodne faze odlikovale time što su vlastodršci i domaće poglavice sejali razdor i mržnju među Srbima i Arbanasima (Šiptarima) ovoga mesta, uskraćujući prema političkim prilikama, jednima ili drugima i najosnovnija ljudska prava, dotle se period socijalističkog razvoja temelji na potpunoj nacionalnoj i verskoj ravnopravnosti, na istinskom bratsvu i jedinstvu ovih dveju narodnosti, što daje veliki zamah ekonomskom i kulturnom napretku mesta.
Uporedo za razvojem Orahovca u ekonomskom, kulturnom i administrativnom pogledu kao centar Podrime, ide i njegov teritorijalni razvoj. Napred je naglašeno da se Orahovac nalazi na podnožju Milanović Planine, na izvorištu Vrelskog Potoka. Međutim, ranije on se prostirao u dolini pomenutog potoka, tako da su kuće koje se sada nalaze na najnižem delu varoši, tj. na izvorištu pomenutog potoka, nekada bile više svih ostalih kuća, jer se naselje pružalo južno od njih, tj. ispod njih u dolini Vrelskog Potoka. Zbog vlažnog zemljišta, a naročito i zbog toga što je naselje zauzimalo i dobar deo ziratne zemlje, u čemu je Orahovac uvek oskudevao, stanovništvo je postepeno oslobađalo ovaj teren i gradilo kuće na brdu. Kažu da su to radili naročito zbog zdravstvenih razloga, jer je to mesto bilo močvarno i nezdravo, a jednom je nastupila i neka teška zarazna bolest, od koje su pobegli na brdo gde se razvilo današnje naselje. No, ovakvo selenje gore na brdo verovatno je i u vezi sa ličnom bezbednošću, tj. da bi se stanovništvo moglo brže skloniti u šumi u slučaju opasnosti, koje za vreme Turaka nisu bile retke.
Orahovac se deli na sedam mahala: Vrelo, Čaršija, Sat-mahala ili Gradina, Hodžići, Sokolići, Stolići i Srpska mahala. Od njih je najstarija mahala Vrelo. Neke su mahale dobile naziv po rodu koji u njima čini, ili je nekada činio, većinu stanovništva (Sokolići, Stolići, Hodžići), dok se mahala Gradina zove tako verovatno što je tu bilo kakvo manje utvrđenje ili pak ruševine, a sada je Sat kula. Postoji mogućnost da je baš tu bilo oko grada, gradine, utvrđenja, u koje se stanovništvo sklanjalo u slučaju opasnosti. Sistem ovakvih naselja bila je redovna pojava u Srednjem veku širom naše zemlje, pa i u Orahovcu, najbližoj varoši Prizrenu. Ali, ako je Gradina zaista bila nekadašnje jezgro Orahovca, onda je to morala biti u daljoj prošlosti, jer ni tradicija o tome ne govori ništa. Čarši mahala dobila je ime po tome što je to pravi varoški deo mesta, tj. čaršija. Srbi žive u svojoj mahali (Srpskoj mahali); i Cigani takođe imaju svoju mahalu (Stolići), ali se i oni smatraju Srbima, te ih iz obazrivosti ne naziva niko Ciganima, niti se njihov kraj grada zove kao što je slučaj u drugim varošima, ciganska mahala. U sadašnjem teritorijalnom razvitku Orahovac se pruža s obe strane doline Vrelskog potoka gde su sagrađene škole, banka, električna centrala, zgrada sreskog odbora, dom kulture, vinarski podrum itd, vraća se nekadašnjem položaju mesta, gde su sada zdravstveni uslovi mnogo bolji, zbog isušenih bara i solidnih zgrada od tvrdog materijala.
Ne samo u društvenom životu, nego i u arhitektonskom i urbanističkom pogledu prošlost je ostavila Orahovcu teško nasleđe, jer je u ovom pogledu vladala potpuna anarhija i poznati turski urbanistički javašluk i nehat. Tako je ovde teritorijalni razvitak varoši išao bez ikakvog plana i reda, pa je svako gradio kuću gde je hteo i kako je hteo, prema svome nahođenju i mogućnostima. Zato su ulice ove varošice vrlo uske i krivudave, strme, bez trotoara i sa slabom kaldrmom, ili čak i bez nje.
Ali pored ovih istoriskih činilaca, na tip i uopšte urbanistički razvoj ove varošiee uticali su i drugi elementi, i to pre svega geološki sastav i konfiguracija tla, zatim geografska sredina uopšte, a u dobroj meri i etnički sastav gradskog stanovništva.
Izvor: Krasnići Mark – Orahovac – antropogeografska monografija varošice
29. jul 2018. u 12:37
Vojislav Ananić
ORAHOVAC – STANOVNIŠTVO
O orahovačkom stanovništvu u Srednjem veku zna se nešto iz povelje Grgura Vukovića (krajem XIV ili početkom XV veka). Iz te povelje vidi se da je tu živelo srpsko stanovništvo, jer međa Orahovca ide pored njiva i kuća vlasnika koji nose slovensko ime (Stanko, Jole, Bojko, Kuzmin, Nomik, Bogić itd). Sredinom XVIII veka (1770 g.), u napred pomenutom Devičkom katastihu, među darovaocima manastira Deviča, pored ostalih pominje se nekoliko Goga — „Pisa Ivan Goga,… Marko Goga, Jano Goga,… a zatim — Mustafa Asan” itd. U Metohiji Gogama narod naziva Cincare, pa i Grke. Prema tome, iz ovog katastiha saznajemo da je u to vreme bilo u Orahovcu pored Srba i Šiptara, takođe i Cincara.
Ovaj etnički elemenat je inače brojnije zastupljen u Prizrenu, gde se bavi zidarstvom, kalajdžiskim i kazandžiskim zanatom. I u Prizrenu se oni zovu Goge, a njihove žene Gogeške.
U etničkoj kompoziciji Orahovca bilo je u prošlosti velikih promena, i to ne samo usled migracija, nego i zbog verskog pritiska od strane Turaka na hrišćansko stanovništvo. Naime, prema narodnoj tradiciji, tokom turske vladavine, naročito u XVI veku za vreme čuvenog Sinan paše, jedan deo orahovačkog srpskog stanovništva iselio se bežeći ispred zuluma, dok je izvestan broj porodica prešao na islam. Sa prelaskom na muhamedanstvo takve su porodice postepeno prelazile i na drugu narodnost, naročito na arbanašku (šiptarsku), iako su usled specifičnih razloga u Orahovcu zadržale svoj jezik i do danas. Međutim, o progonstvu hrišćana u prizrenskom basenu u to vreme dosta jasnu sliku daju katolički misionari u svojim izveštajima, koji su se u XVII veku bavili u ovim krajevima. Oni iznose da su katolici u prizrenskom basenu u to vreme masovno prelazili na islam da bi izbegli teške namete i zulum od strane Turaka. Tako jedan od tih misionara navodi da je, pored ostalih, u podrimskim selima Zočištu, Landovici, zatim Rečanu, Papazu itd. bilo 1643. godine samo još po nekoliko kuća u „staroj veri” (tj. kaloličkih), dok su sve ostale prešle na islam da bi izbegle turski zulum. Katolički misionari iznosili su teško stanje svojih vernika pod turskom vlašću, ali, razume se, ništa u boljem položaju nije bio ni pravoslavni elemenat u to vreme pod turskom upravom ovih krajeva.
Sadašnje stanovništvo Orahovca vrlo malo zna o svojoj starijoj etničkoj prošlosti; uostalom to je manje-više slučaj kod svih gradskih naselja, kod kojih se tradicija gubi mnogo brže nego kod seoskog stanovništva. Ispitivanje porekla stanovništva u Orahovcu otežano je i činjenicom što su obe narodnosti u ovom naselju (srpska i šiptarska) apsorbovale i tokom vremena potpuno asimilirale izvestan broj porodica druge etničke grupe. Tako, od ukupno 213 srpskih porodica (tj. domova) njih 79 nisu srpskog porekla, što u procentima iznosi 37%, dok od ukupno 635 ispitanih šiptarskih domova njih 144, odnosno 22,85%, ne znaju da kažu nešto određenije o svom daljem poreklu, a broj šiptarskih porodica koje vode srpsko poreklo nemoguće je tačno utvrditi, nego se nešto ipak može doznati na osnovu narodnog predanja, tj. tradicije, koja je ovde ionako labava i izbledela. Razumljivo je da u jednom varoškom naselju koje broji oko 7.000 stanovnika, kao što je to Orahovac, nije moguće prikupiti sve potrebne podatke o poreklu svake porodice za relativno kratko vreme bavljenja na terenu, pogotovo kad one dobrim delom ništa i ne znaju o svojoj daljoj prošlosti, pa je moguće u ovom radu ostao neobuhvaćen manji broj orahovačkih porodica iz tih objektivnih razloga. Uostalom, pri ispitivanju gradskih naselja, antropogeografska nauka se služi sve više tzv. reprezentativnom metodom, tj. ispituje se izvestan broj porodica iz svakog dela varoši, te se na osnovu toga dobija približno jasna slika o sastavu i poreklu stanovništva dotičnog mesta, tj. o tome koje su sve oblasti dale stanovništvo tom naselju.
Zahvaljujući predusretljivosti mnogih Orahovačana, možemo ovde da iznesemo neke podatke radi boljeg upoznavanja ove varošice i njenog stanovništva. Zanimljivo je predanje koje govori o tome kako su preci sadašnjih muslimana Vukašinovića prešli na islam za vreme Turaka: Jednom dođu kod njihovog pretka Vukašina tri turske spahije na konak. Kad su postavili sofru za večeru, spahije su zahtevale da svi muškarci posedaju sa njima, a žene neka služe večeru. U to vreme i Srpkinje u Orahovcu krile su se i nosile feredžu kao i muslimanske žene, sve do 1912. godine, pa je ovakav zahtev spahija bio uvredljiv i ponižavajući. Domaćin oštro odbije takav njihov zahtev te dođe do krvavog sukoba između ukućana i gostiju, u kome izgube život sve tri spahije. Domaćin, Vukašin, sam ode i prijavi se vlastima, rekavši da je to morao učiniti jer je musliman te kao takvom vera mu ne dozvoljava da mu neko tuđ gleda žene.
Vlasti su znale da je Vukašin pravoslavan, ali mu odgovore da je sve u redu, pošto kaže da je musliman, kome vera nalaže da ne sme pokazivati tuđinu svoje žene. Otada, prema predanju, Vukašinovići postanu muslimani.
Pa i mnoge hodže, tada verne sluge turske politike, propovedale su u džamijama i govorile svojim vernicima: „Sevap je ako obratite jednog kaurina na pravu veru”. Koliko sam mogao saznati tokom ispitivanja stanovništva na terenu, u Orahovcu ima oko 30 muslimanskih kuća srpskog porekla.
Sastav srpskog stanovništva u Orahovcu nije jednoličan, jer, pored, pravih Srba, on sadrži u sebi izvestan broj porodica grčkog, bugarskog i ciganskog porekla. To svedoči i njihov sadašnji jezik, koji se donekle razlikuje od srpskog govora u ostalim metohiskim varošima. Tako 22 kuće Grkovića poreklom su iz Grčke, oko 23 kuće Vitoševića poreklom su iz Bugarske (sa Vitoš Planine), a oko 34 porodica ciganskog je porekla. Dok su se Grkovići i Vitoševići potpuno izjednačili sa ostalim srpskim življem, tako da su se sasvim pretopili u Srbe, dotle prema srpskim Ciganima još uvek pojedinci imaju rezervisan stav, jer ni Srbi ni Šiptari ne žene se nikako njihovim devojkama, a još manje bi dali svoje kćeri za njih; pa i inače u svakidašnjem životu ne održavaju sa njima tako prisne odnose.
Ipak tokom vremena stanovništvo se u dužem istoriskom procesu, živeći u simbiozi, asimilovalo te je etnička nivelacija potpuno izvršena, tako da se sada može govoriti samo o srpskom i šiptarskom (arbanaškom) stanovništvu u Orahovcu. Niko od sadašnjih pravoslavaca u ovoj varošici ne oseća se više Grkom, Bugarinom ili Ciganinom, nego samo Srbinom, a svi se muslimani ovoga mesta osećaju Šiptarima, kao što se uostalom vidi najbolje iz popisa stanovništva 1948. godine, prema kome je Orahovac imao ukupno 5.609 stanovnika, od kojih 1.346 Srba, 22 Crnogorca, 4.189 Šiptara, 50 neopredeljenih muslimana i 2 Madžara. To znači da je u Orahovcu na dan popisa stanovništva 1948. g. obitavalo: Srba 24,50%, Šiptara 73,78%, ostalih 0,85%.
Prema mojim pruočavanjima u narodu preci sadašnjeg stanovništva Orahovca doseljeni su tokom poslednja tri veka, a starinaca, tj. srednjovekovnog stanovništva izgleda da nema u ovom naselju, ukoliko to nije koja od onih porodica iz grupe žitelja koji uopšte ne znaju odakle su im došli preci, jer je tradicija rodovskog porekla izbledela.
Najveći broj šiptarskih porodica vodi poreklo iz Malesije, dok je najveći broj srpskih prodica doseljen iz Crne Gore. I kod jednih i kod drugih gorštačkih doseljenika tradicija je bolje očuvana, pa je bilo lakše da se sa više tačnosti utvurdi i njihovo dalje poreklo. Inače Orahovac, koji broji svega nepunih sedam hiljada stanovnika, sastavljen je od žitelja tako različitih krajeva kao možda retko koje naselje u Kosovsko Metohiskoj Oblasti. Prema onome što se moglo saznati od samih Orahovčana, srpsko stanovništvo doseljeno je iz ovih krajeva: 1) Crna Gora — 69 domova, 2) Srbija — 14, 3) bliža ili dalja okolina — 33, 4) Gornja Morava — 6, 5) Ibarski Kolašin — 3, 6) Sretska — 1, 7) Bugarska — 23, 8) Grčka — 22, 9) Skadar — 1, 10) Cigani iz raznih krajeva — 34, 11) ne znaju za svoje poreklo 7 porodica. Svega dakle, 213 srpskih domova, po kazivanju samih meštana.
Šiptarske porodice u Orahovcu vode poreklo iz ovih krajeva: Malesija — 234 domova, Ljuma — 54, Mirdita — 38. Dakle, 51,35% šiptarskih domova u Orahovcu, od ukupno 635, vode poreklo iz Severne Albanije. Zatim su zastupljeni ostali krajevi kako sledi: 1) okolina Orahovca (bliža ili dalja) — 79, 2) Has — 11, 3) Kosovo — 2, 4) Gora — 1, b) Đakovica — 1, 6) Bosna — 1, 7) Makedonija — 6, 8) Bugarska — 23, 9) Turska — 4, 10) Cigana iz raznih krajeva 11, 11) ne znaju za svoje dalje poreklo 144 doma. Uzrok doseljavanja brđanskog stanovništva u Orahovac bio je većinom ekonomski momenat, ali takođe i krvna osveta. Teški životni uslovi u planinama Severne Albanije, i Crne Gore u vreme turske uprave, naterali su siromašne brđane da silaze u Metohisku kotlinu i prizrenski basen još u ranija vremena, te je jedan deo takvog stanovništva našao utočište u Orahovcu. Pa i dobar broj seljaka iz okolnih siromašnih sela doseljavao se u Orahovac gde su, usled veoma dobrih uslova za razvoj vinogradarstva, nalazili bolji i lakši život.
Ovde je vrlo interesantan slučaj doseljavanja seoskog stanovništva u grad. Naime, to doseljavanje nije bilo samo pojedinačno, kao što se to obično dešava, ili u manjim grupama, nego su se čitava sela preseljavala u Orahovcu ostavljajući prvobitno prebivalište potpuno pusto, tako da danas na tim mestima ne postoji više nijedna kuća. Tako je nestao čitav niz sela u Podrimi: Senjane, Štavica, Kobilja Glava, Vučitrnski Bunar i Zlonoga. Na njihova mesta ostala su samo groblja, ukoliko kod nekih nije iščezao i njihov trag, a većina doseljenih rodova iz tih sela i sada nose naziv, prezime, svoga sela odakle su im preci došli, kao što će se u daljem izlaganju videti.
Srpsko stanovništvo okolnih mesta doseljavalo se u Orahovac ne samo iz ekonomskih razloga, nego i zbog političkih, tj. da bi se sklonilo od zuluma i pljačke. Kako je s jedne strane zabačeni položaj Orahovca usporavao njegov napredak i normalan razvitak, tako je s druge strane baš takav položaj uticao na to da se ovde doseli veći broj srpskih porodica iz okolnih sela, jer su se u tako zabačenom mestu, van glavnih komunikacija, osećali sigurnijim, budući da je tamo ređe zalazila turska vojska, razni obesni begovi i njihovi neobuzdani ljudi. Razume se, zulum i pljačka nije vršena uvek pod rukovodstvom begova ili organa vlasti, bilo je i u samom narodu pojedinaca koji su otimali stoku ne samo od Srba, nego čak i od svojih sunarodnika, jer se u to vreme pljačka smatrala kao neka vrsta junaštva i viteštva. Nezaštićena raja iz podrimskih sela tražila je utočište u Orahovcu, pa i Velikoj Hoči. Srpsko selo Velika Hoča, koje se nalazi u neposrednoj blizini Orahovca prema istoku, uticalo je takođe na doseljavanje srpskih porodica u ovu varošicu, jer je ono u nevolji i pomagalo svoje sunarodnjake u varoši. Na taj način srpski elemenat postao je brojniji i jači, pa je i to uticalo na njihovu veću bezbednost.
Jedna interesantna pojava u pitanju orahovačkog stanovništva jeste njegov govor, jer najveći deo i šiptarskih porodica upotrebljava i u porodičnom krugu jednu vrstu srpskog dijalekta, kao i njihovi sugrađani srpske narodnosti. Ovaj govor upotrebljavaju i one porodice za koje se pouzdano zna da su šiptarskog porekla i da do dolaska u Orahovac nisu poznavale srpski jezik. Stari ljudi znaju dobro šiptarski, dok mlađi slabo, sa izuzetkom najmlađe generacije koja pohađa školu na šiptarskom jeziku. Interesantno je napomenuti da muslimanske žene u Orahovcu na svim svadbama pevaju isključivo šiptarske svadbene pesme, iako govore samo srpski. Jezik orahovačkog stanovništva je u neku ruku sredina između srpskog dijalekta Metohije sa Kosovom s jedne i Prizrena s druge strane, to je neka mehanička mešavina kosovsko — metohiskog i južnomoraskog govora.
Ima više razloga zašto je srpski jezik postao zajednički govor orahovačkog stanovništva. Pre svega, kako navodi J. Cvijić, u podrimsko—metohiskim varošima i posle silaženja arbanaskih fisova (plemena) sa okolnih planina, Srbi su u tim gradovima još dugo vremena činili većinu stanovništva, dugo su držali trgovinu u svojim rukama i davali tip varoši.
Takvo stanje u kosovsko-metohiskim gradovima izmenjeno je posle
Berlinskog kongresa (1878. g.), kada su proterani Arbanasi iz Srbije (tzv. muhadžiri), gde su živeli u većim i naprednijim centrima, pojačali arbanaški elemenat u gradovima ovih oblasti. Osim toga, prema Iv. Jastrebovu i J. Cvijiću, u Orahovcu ima porodica arbanaškog porekla doseljenih iz okoline Karanovca, tj. Kraljeva, i iz okoline Čačka, koje su otuda prebegle u Orahovac za vreme Prvog srpskog ustanka (1804-1813. g.).Te
su se porodice morale iseliti iz Srbije, jer se u to nemirno vreme nisu mogle osećati sigurnim okružene srpskim stanovništvom. I iz drugih izvora saznajemo za nešto slično, što potvrđuje navode Jastrebova i Cvijića
u pogledu inversne migracione šiptarske struje iz Kraljeva i njegove okoline. Naime, dr. J. Miler je u svojoj knjizi zabeležio da je još mnogo ranije bilo arbanaških kolonija kod Kraljeva, Valjeva i drugim okolnim mestima, a dr. Dušan Pantelić iznosi zapažanja austriskog oficira Franje Mihanovića koji je 1873. g. proputovao Albaniju i jedan deo Srbije za račun austriske vojske. Govoreći o Karanovcu (Kraljevu) pomenuti oficir između ostalog navodi da je ova palanka tih godina imala 11 hrišćanskih i 89 muslimanskih domova. On dalje kaže da su stanovnici Arbanasi, koji su bili proterani iz Skadra, Prizrena i Vučitrna; oni su se u Karanovcu, a bavili su se „Viteškim plenom”, tj. pljačkanjem trgovačkih karavana. Doseljavanje takvih porodica iz unutrašnjosti Srbije, koje su daleko od svoje matice i okružene srpskim elementom morale potpuno ili delimično zaboraviti svoj jezik, verovatno da je uticalo na širenje srpskog govora u Orahovcu, pored ostalih činilaca.
Treba pomenuti još jedan momenat koji je uticao na preovlađivanje srpskog jezika u Orahovcu. Naime, to je sama privreda ovog naselja. Poznato je da je glavno zanimanje Orahovčana vinogradarstvo, a pre nekoliko decenija tu su jedini proizvođači vina i rakije bili Srbi, koji su razvili dosta živu trgovinu alkoholnim pićem i sa drugim mestima, i to skoro uvek samo sa Srbima, a grožđe su kupovali od muslimana. U Orahovac su tada dolazili samo Srbi kao pinteri i majstori iz Ibarskog Kolašina, Sretečke Župe, Prizrena i dr. Na taj način srpski jezik je bio poslovni govor ove varošice kroz duži period vremena.
Najzad, kao što je ranije naglašeno, među orahovačkim muslimanima, koji su asimilirani sa Šiptarima, ima i porodica srpskog porekla, čiji tačan broj nije moguće utvrditi zbog razloga koji su napred pomenuti. Takve porodice iako su promenile veru, a tokom vremena i narodnost, sačuvale su svoj prvobitni jezik, koji se proširio i na ostale muslimanske porodice usled stalnih rodbinskih, verskih i drugih veza u svakidašnjem životu.
Ova pojava je veoma interesantna, jer govori o velikom etničkom uticaju Srba na šiptarski etnos u Orahovcu. Verovatno da je to nastalo i pod uticajem kapitalističkog poretka, putem procvata prosvete i školstva među srpskim stanovništvom ovog varoškog življa. Jovan Cvijić je izneo da je najveći broj domova u Orahovcu doseljen iz okoline Karanovca (Kraljeva), zatim iz Crne Gore, Bugarske, Makedonije uopšte itd. Prema tim podacima tu žive i 3 porodice starinaca sa 30 muhamedanskih i 1 pravoslavnom porodicom. Iako o „karanovačkoj migracionoj struji” govore i drugi podaci koje smo maločas naveli, ipak tokom ispitivanja na terenu niko od sadašnjih stanovnika Orahovca nije znao da dovede u vezu svoje staro poreklo sa tom strujom. Međutim, neki stariji ljudi u ovoj varošici sećaju se da su nešto slušali o tome od svijih predaka, ali ne znaju da kažu ništa konkretnije o tom pitanju. No, tome se i ne treba čuditi; jer, kao što je već napred rečeno, tradicija u ovom varoškom naselju je jako izbledela, a od dolaska njihovih predaka iz „karanovačke migracione struje” pa do sada prošlo je više od 150 godina. Može biti da ovoj migracionoj struji pripadaju one porodice koje ne znaju ništa o svom daljem poreklu. Ponekad ni podaci koje je Cvijić dobijao o stanovništvu od raznih učitelja i popova nisu potpuno tačni, što i sam Cvijić naglašava u trećoj knjizi svojih „Osnova”. Jedan takav primer su i tadašnji podaci o orahovačkom stanovništvu, gde se čak malisorska doseljenička struja kojoj pripada preko 21% šiptarskog stanovništva ovoga mesta, kako je već navedeno, uopšte i ne pominje. Ali u svakom slučaju pođaci koje Cvijić navodi o orahovačkom stanovništvu su vrlo korisno poslužili i prilikom mojih terenskih proučavanja.
Šiptarsko stanovništvo na Kosovu i u Metohiji deli se na fisove (plemena), kao i u Severnoj Albaniji. Tako i Šiptari u Orahovcu pripadaju raznim plemenima, ali je način plemenskog života odavno nestao, a održala se samo uspomena na nekadašnju jaku fisnu organizaciju, koja je sve do Prvog svetskog rata igrala važnu ulogu među kosovsko—metohiskim Šiptarima, dok su se u selima još uvek zadržale izvesne karakteristike takvog života. Ovde, kao i u mnogim drugim mestima Metohije, i srpske porodice smatraju sebe pripadnikom nekog šiptarkog fisa ili većeg bratstva. Ali ovo ne znači da su takve porodice istog porekla sa šiptarskim porodicama dotičnog fisa. Ovakvu pojavu prouzrokovali su istoriski, politički i društveni uslovi u ovim krajevima za vreme Turaka kada je, usled slabe državne vlasti, fis uživao neku vrstu autonomije, vodio samostalan život, kelektivno se branio i napadao, a svaki član fisa uživao je potpunu zaštitu svih saplemenika. Tako dakle, kogod bi napao jednog pripadnika nekog fisa, morao je da računa na osvetu koja ga je stizala od čitavog fisa, pre ili kasnije. Tako su Srbi u Orahovcu, kao i u ostalim krajevima Kosova i Metohije, ubrajali sebe u neki fis da bi se zaštitili od zuluma. Na taj način oni su uživali zaštitu čitavog fisa od raznih napadača i pljačkaša za vreme Turaka, kada je u ovim krajevima anarhija i bezvlašće bio čest slučaj. Bilo je primera da su Šiptari primenjivali krvnu osvetu jedan protiv drugog sveteći ubijenog Srbina koji je pripadao dotičnom fisu. Dobar deo srpskih porodica u Orahovcu pripada fisu Bitići, Gaš, Krasnići, Hoti i Beriše, pa se i sada Srbi i Šiptari istog fisa nekako smatraju bliži jedan drugome.
Kod ove pojave vidimo znatan uticaj patrijarhalnog društvenog uređenja Šiptara na društveno uređenje Srba, poniklo na temeljima uzajamnih uticaja i dugotrajnog zajedničkog života u jedinstvenoj simbiozi. Iz sledećeg primera ova simbioza se još očitije ogleda. Naime, s druge strane, šiptarske porodice više puta su menjale svoje prezime, tako da su prava šiptarska prezimena, koja se obično završavaju na „aj”, ,,u”. ,,i”, ,,ći” ili „a”, zaboravila i tokom vremena zamenila prezimenima koja se završavaju na ,,vić” ili ,,ić”. To je došlo zbog toga što su Srbi svoje komšije zvali tako, jer su navikli na svoja prezimena koje se završavaju tim sufiksima, a za vreme stare Jugoslavije to je bio još jedan odraz politike nacionalne netrpeljivosti tadašnjih vlasti prema svima Šiptarima u našoj zemlji. Tako napr. od prezimena Hodžaj napravljeni su Hodžići, od Sokoli — Sokolići, od Šehaj —Šehovići, od Hamza — Hamzići, od Januzi — Januzovići itd. Itd. Razume se ima u Orahovcu i takvih slučajeva da je nekoliko muslimanskih porodica koje vode srpsko poreklo zadržalo svoje staro prezime (napr. Vukašinovići), kao što je već rečeno. Iako je posle Drugog svetskog rata administrativnim putem bilo utvrđeno porodično ime kod Šiptara Kosovsko Metohijske oblasti, koji se rađe prozivlju po ocu nego po bratstvu ili fisu, Orahovčani i sada u običnom govoru upotrebljavaju ranija prezimena na koja su već navikli.
Za Orahovac ima malo podataka iz prošlosti koji bi pokazivali tačnije postepeni porast stanovništva ovoga mesta. Najstarije podatke takve vrste objavio je dr. J. Miler u prvoj polovini XIX veka, koji je 1838. g. boravio u Metohiji kao lakar u turskoj vojsci. Prema njemu, Orahovac je te godine imao 58 kuća i 310 stanovnika ali on ovde možda uzima u obzir samo muške članove porodice. Oskudica u statističkim podacima iz prošlosti ovoga naselja je tim veća što tu sve do 1852. godine nije bilo crkve ni paroha koji bi vodio popisne knjige za svoje vernike, a hodže su o tome inače vodile malo računa. Godine 1885. Orahovac je imao 186 pravoslavnih domova. Prema tome može se posumnjati u tačnost prvog ili drugog podatka, jer je suviše velika razlika za period od 50 g., pa i kad bi se Milerovi podaci odnosili samo na pravoslavne domove. Otprilike iz istog vremena kada su zabeleženi poslednji podaci, imamo i podatke S. Gopčevića, koji o Orahovcu između ostalog kaže: „Iznenadilo me je kad sam našao neku varoš zvanu Orahovac, severoistočno od Švanjskog mosta. Od stanovnika imaće, vele, 3.050 muhamedovskih, 1.200 hrišćanskih Srba i 250 Cigana. Istih godina zabeleženo je da Orahovac ima 1.000 kuća.
Ali svi su ovi podaci dosta proizvoljni. Nešto verniju sliku o stanovništvu ove varošice dao je Branislav Nušić oko 1890. godine. On navodi da je Orahovac tada imao blizu 500 kuća, od kojih 160 čistih Srba, a 30 do 40 kuća pravoslavnih Cigana koji su se sasvim pretopili u Srbe. Cvijić je dao tačniju sliku o broju orahovačkog stanovništva. Prema podacima koje je on dobio od jednog učitelja, Orahovac je imao 1905. godine 141 srpsku kuću, 51 kuću provaslavnih Cigana i 416 muhamedanskih kuća, svega, dakle 615 domova.
29. jul 2018. u 12:38
Vojislav Ananić
II
Popisom od 1921. g. utvrđen je tačan broj stanovnika za Orahovačku opštinu, koja je osim varošice, obuhvatala i sela: Donje Potočane, Gornje Potočane i zaselak Brnjaču. Prema ovom popisu orahovačka opština je imala ukupno 3.741 stanovnika, od kojih 835 pravoslavnih, 2.877 muslimana, 26 katolika, 2 grkokatolika i 1 izraelićanina. Nacionalni sastav ovog stanovništva, prema navedencm popisu, bio je sledeći: „Srba ili Hrvata 3.319, Slovenaca 4, Rusa 1, Arnauta 388, Turaka 19, ostalih 10 lica.” U ovom popisu svi orahovački muslimani, osim neznatnog broja, uračunati su u Srbe, jer popis navodi 388 Anauta (tj. Šiptara ili Albanaca). Međutim, ovo ne odgovara stvarnosti, nego je to samo odraz politike tadašnje vlasti koja je i u službenoj statistici pokušavala da prikrije brojno stanje Šiptara, a inače je ignorisala i druge narodnosti, kao što pokazuje i popisna rubrika koja nosi naslov „Srbi ili Hrvati”. Ista je greška napravljena u tom popisu i kad je bilo reči o jeziku. Kasniji popisi nisu dali podelu po narodnostima, nego samo prema polu. Prema statističkim podacima iz 1924. god. Orahovac, koji se navodi kao varošica i sedište Podrimskog sreza, imao je ukupno 3.512 stanovnika i 663 doma. Te godine sela koja su pripadala Orahovačkoj opštini imala su 292 stanovnika i 32 doma, što nije uračunato u navedenu statistiku same varošice, i to: Gornje Potočane 14 domova i 88 stanovnika, Donje Potočane 14 domova i 185 stanovnika, a zaselak Brnjača 4 doma i 19 stanovnika. Popisom od marta meseca 1931. godine zabeleženo je da je Orahovačka opština (zajedno sa naseljima koje smo naveli) imala tada 778 domova sa 4.447 stanovnika (2.232 muških i 2.215 ženskih).
Tek posle Drugog svetskog rata, iz popisa stanovništva od 1948. godine možemo da vidimo tačnu demografsku sliku sastava orahovačkog stanovništva, koji odražava pravo stanje na terenu, bez ikakve političke tendencije, dok je kod predratnih popisa bio sasvim obrnut slučaj.
Prema prethodnim rezultatima popisa stanovništva koji je izvršen u martu mesecu 1953. g. Orahovac je imao 1.113 domova sa ukupno 6.717 stanovnika, od čega 3.432 muških i 3.285 ženskih.
Radi boljeg pregleda kretanja nataliteta i mortaliteta u toku jedne godine, kao i broja sklopljenih brakova, po pojedinim mesecima, navešćemo kao primer samo tri uzastopne godine, od 1949. do 1951. zaključno na sledećoj strani.
Iz ovih tablica vidi se da je smrtnost dece najveća obično tokom letnjih meseci, kada Orahovac, iako na nadmorskoj visini od oko 400 m, ima velike žege, jer nigde u okolini nema šuma, nego samo gole i kršne padine Milanović Planine. Razume se da je ovde u prvom redu najčešći uzrok velikog procenta smrtnosti dece nedostatak lekara i neprosvećenost roditelja, kao i slaba ishrana. Takođe pada u oči da se svadbe najviše održavaju zimi, kada stanovništvo nije zauzeto radom u vinogradima i uopšte poljoprivrednim poslovima.
Kao što se vidi, Orahovac se naglo razvio kako doseljavanjem tako i prirodnim priraštajem. Ako se uzmu kao tačni navedeni podaci Dr Milera iz 1838. g., kada je, po njemu, ovo naselje imalo svega 58 domova i 310 stanovnika, i uporedimo ih sa današnjim stanjem, kada ono broji oko 7.000 stanovnika i preko. 1.110 domova, onda je jasno da je u toku poslednjih sto i nekoliko godina Orahovac učinio velik korak u svome razvoju.
Prema navedenoj statistici od 1953. godine Orahovac je imao 1.113 domova. Međutim, prema mojim terenskim ispitivanjima, ovaj broj je mnogo manji, jer izlazi da ima svega 213 srpskih i 635 šiptarskih domova, što iznosi 848 domova. Razlog za tako veliku razliku između prvih i drugih podataka leži u tome što se velik broj domaćinstava, koja žive u porodičnoj zadruzi, prijavio mesnoj opštini da živi odeljeno od ostalih zadrugara, jer su na taj način sitnija domaćinstva, tj. mali posedi, manje opterećivani kako porezom, tako i drugim obavezama prema društvu i državi. U tursko vreme bio je sasvim obrnut slučaj: razna potraživanja od strane vlasti razrezivala su se prema broju kuća, tj. po domu, a manje se obaziralo na ekonomsku stranu gazdinstva; zato se često puta više porodica koje su bile u bližem srotstvu, prijavljivalo kao jedno domaćinstvo, jedna kuća, iako su ustvari vodili potpuno odvojen život. S druge strane, moguće je da su kazivači na terenu prilikom proučavanja Orahovca zaboravili po koju porodicu, što je sasvim razumljivo s obzirom da je to jedno gradsko naselje sa prilično velikim brojem stanovnika i domova.
U daljem izlaganju iznećemo poreklo za svaku porodicu, onako kako su mi sami Orahovčani kazivali na terenu, polazeći prvo od najudaljenijih metanastazičkih oblasti pa do lokalnih kretanja stanovništva, da bi se dobila jasnija slika o tome koji su sve predeli i oblasti dale ovom naselju stanovništvo koje danas u njemu živi.
Rodovi srpskog porekla. Ovde navodimo pregled srpskih rodova u Orahovcu, sa podacima o matičnoj oblasti, broju kuća i krsnoj slavi, koja ovde služi radi utvrđivanja zajedničkog rodbinskog porekla pojedinih rodova.
Iz Grčke doseljeni su Grkovići (22 kuće), poreklom su iz Soluna; njihov predak Arsa došao je u Prizren, po predanju, kao seiz Mahmut paše (Rotla?), pa se zatim nastanio u Orahovcu; rodoslov: Đorđe (živ, rođen 1883) Dimitrije — Anta — Arsa; slave sv. Lazara, ima ih u Prizrenu i Uroševcu iseljenih iz Orahovca.
Iz Bugarske: Vitoševići (23 kuće), kažu da su im se preci doselili sa Vitoš Planine, po čemu su i prezime dobili, slave sv. Đurđicu. Iz Skadra; Mojsići (1 kuća), slave Đurđevdan. Iz unutrašnjosti Srbije: Viktorovići (1 kuća), poreklom iz Mlave, slave sv. Arhanđela; Mihajlovići (1 kuća) iz Kruševca, slave Đurđevdan; Milutinovići (1 kuća), poreklom iz Šumadije; Kujundžići (11 kuća), iz Kosanice, slave sv. Stefana. Doselio se njihov predak Arsa; rodoslov: Živko (star 50 g.) — Stanoje — Damjan — Janje — Arsa. Ovi su došli iz sela Spanca, a misli se da su i Baljoševići (9 kuća), istog porekla, pa i Dedići i Matići, ali, prema nekima, sve su ove porodice poreklom iz Crne Gore. Iz Crne Gore: Vučići (2 kuće), ima ih u Kosovskoj Mitrovici i Negotinu, iseljenih iz Orahovca, slave sv. Kralja Dečanskog; Jovičići (8 kuća), zovu iz Karadačanima. slave sv. Nikolu, ima ih u Prizrenu i Velikoj Hoči; Krstići (1 kuća), slave sv. Kralja Dečanskog; Dedići (7 kuća) misli se da mogu biti poreklom iz Kuršumlije, slave sv. Stefana; Matići (4 kuće) imaju nadimak Živdomuzovići (zbog tvrdoglavosti nekog njihovog pretka), doseljeni su iz Plava, slave sv. Jovana; Milićevići (2 kuće), poreklom su iz Plava, slave sv. Jovana, ima ih u Prizrenu i Kuršumliji; Milenkovići (7 kuća), poreklom iz Plava, slave sv. Jovana; Filijovići (4 kuće), starinom iz Plava, slave sv. Jovana, ima ih u Zemunu i Đakovici; Simići (23 kuće), iz Plava, slave sv. Jovana. Sve ove porodice koje su doseljene iz Plava zovu jednim imenom Plavci. Iz razloga o kojima je napred bilo reči, sve ove porodice ubrajaju sebe u fis Krasnići. Miljkovići (4 kuće), slave sv. Pantelejmona, ima ih u Skoplju; Popovići (1 kuća), iz Ivangrada (Berana), slave sv. Đurđicu; Markovići (2 kuće), slave sv. Nikolu.
Lokalna migraciona kretanja srpskog stanovništva. Porodice doseljene iz Ibarskog Kolašina: Kolašinci (3 kuće), slave sv. Petku. Iz Drenice: Ulamovići (5 kuća), slave sv. Nikolu. (Nisu sigurni u svoje poreklo). Iz Sretečke Župe: Šipići ( 1 kuća), slave sv. Nikolu (?). Iz Đakovice: Đošići (1 kuća), slave sv. Nikolu. Iz Gornje Morave (okolina Gnjilana): Moravčevići (4 kuće) slave sv. Nikolu; Velikići (2 kuće), slave takođe sv. Nikolu. Ovi su prvo bili došli u selo Belu Crkvu, a zatim u Orahovac. Iz Prizrena: Stojanovići (2 kuće), slave sv. Nikolu; Trbusići (2 kuće), slave sv. Nikolu; Šutakovići (1 kuća), slave sv. Iliju; Vasiljevići (1 kuća), slave sv. Petku; Galići (1 kuća), slave sv. Prečistu; Nedeljkovići (1 kuća), slave takođe sv. Prečistu. Iz Velike Hoče: Anići (2 kuće), slave sv. Prečistu, dobili su prezime po nekoj ženi Ani iz njihova roda; Uići (1 kuća), slave sv. Jovana; Micići (1 kuća) slave sv. Nikolu; Ristići (3 kuće), slave sv. Arhanđela. Iz Nošpolja: Levići (2 kuće), slave sv. Nikolu, ima ih u Prizrenu i Beogradu. Iz Brnjače: Jakići (1 kuća), slave sv. Jovana; Radići (10 kuća), slave sv. Stefana; Filjđokići (4 kuće), slave sv. Nikolu. (Ne zna se pouzdano da li su iz Brnjače). Vasilići (3 kuće), slave Novu Godinu; Savići (1 kuća), slavi sv. Jovana; a sve sledeće porodice slave sv. Nikolu: Antići (3 kuće), Jankovići (3 kuće), Kazići (6 kuća), Nikići (2 kuće), Radovanovići (5 kuća), Savići (1 kuća), Ćosići (1 kuća); za Leskiče (1 kuća) i Mikiće (1 kuća) ne zna se pouzdano da li su iz Brnjače, već se pretpostavlja da su poreklom iz tog sela. Iz Brnjače su doseleni i Đorđevići (3 kuće), slave Mitrovdan, dok se za Jankoviće (2 kuće) samo pretpostavlja da su poreklom otuda; slave sv. Nikolu. Neutvrđenog porekla: Jorgići (1 kuća), Živkovići (1 kuća), Mojsini (2 kuće), Cicibanovići (2 kuće), Perići (1 kuća) i Stolići (6 kuća).
Rodovi šiptarskog porekla. Dok smo gore govorili o poreklu srpskih rodova u Orahovcu, u nastavku dajemo podatke o poreklu šiptarskih rodova koji sada žive u ovoj varošici, navodeći za svaki poreklo, broj kuća i pripadnost fisa (plemena), koliko se to na terenu moglo saznati.
Šiptarski rodovi koji sada žive u Orahovcu mogu se podeliti na četiri doseljeničke struje, od kojih bi bila prva —- malisorska imigraciona struja, u koju spadaju sve one porodice čiji su stari preci doseljeni iz Malesije, odnosno Severne Albanije; zatim — inversna doseljenička struja, koja obuhavta porodice čiji su preci doselili iz Bugarske, Makedonije i Kuršumlije, tj. vraćale se natrag u pravcu svoje matice; etapna metanastazička struja koja obuhvata porodice koje se nisu naselile direktno u Orahovac, nego su, posle napuštanja svoje matice, živele kraće ili duže vreme u nekom mestu ili kraju nedaleko od Orahovca, tu bi spadale porodice doseljene iz oblasti Ljume, preko Đakovice i Hasa. Najzad imamo lokalnu doseljeničku struju, u koju spadaju porodice koje su došle u Orohavac iz okolnih sela i varoši Kosovsko Metohiske Oblasti.
Malisorska imigraciona struja obuhvata sledeće porodice, čiji su se preci, po tradiciji, doselili u Orahovac u razdoblju od XVII do XIX veka: Durguti (57 kuća), starinom iz okoline Skadra, u Skadru imaju svoje rođake, fis Bitići; Drmolini (2 kuće), fis Krasnići; Gaši (2 kuće), istoimeni fis; Eminazari (5 kuća), fis Bitići; Hiskići (2 kuće) starinom iz malisorskog sela Piste, fis Krasnići; Krnalići; (2 kuće), fis Hot; Mulakadrija (2 kuće), fis Bitići; Metkomberaj (2 kuće), fis Bitići; Mulalija (6 kuća), Bitići; Merdžini (2 kuće), Bitići; Mulabazi (6 kuća), fis Hot; Pistaj (2 kuće), iz sela Piste u Malesiji, Krasnići; Penga (5 kuća), Bitići; Siljkaj (8 kuća), Hot; Sadići (3 kuće), Krasnići; Tairagaj (2 kuće), Bitići; Hadžimurataj (2 kuće), Hot; Hadžimeraj (5 kuća), Bitići; Haska (9 kuća) Bitići; Metbalja (2 kuće), Zogaj; Spaići (7 kuća), Gaši, ovih ima u Suhoj Reci i u Prizrenu; Topali (1 kuća), Bitići; Hadžijahaj (8 kuća), Heljšan; Dakaj (1 kuća), Bitići; Indulići (1 kuća), Bitići; Mulakadrija (1 kuća), Bitići; Masuka (1 kuća), Bitići; Perboči (4 kuće), Gaši; Ružići (1 kuća), Hoti, dobili ime po nekoj ženi Ruži, Srpkinji, koja je bila udata za nekog od njihovih predaka; Saljići (1 kuća), Salja: Hadžiamza (1 kuća), Bitići; Neziralija (1 kuća), Alisalahi (3 kuće), Bitići; Hamza (7 kuća), Bitići; Dulići (6 kuća) Bitići; Isma (8 kuća), Bitići; Nurkasa (4 kuće), Bitići; Neziraj (3 kuće), Bitići; Oruči (13 kuća), Heljšani, imaju rođake u obližnjem selu Rogovu na Drimu, Topalovići (1 kuća) Gaši, Usić (1 kuća), Bitić; Čiskići (1 kuća), Salja; Čantići (4 kuće), Bitići; Sabanaj (13 kuća), Bitići; Topali (1 kuća), Bitići: Ajdići (3 kuće), Hoti; Alisalaović (1 kuća), Bitići: Dakići (3 kuće), Bitići; Kasapi (3 kuće), Krasnići; Česka (3 kuće), Salja; Sehi (Sehovići, 19 kuća), došli su iz Rasa e Hotit u selo Potočane, pa zatim u Orahovac, fis Hoti. Svega dakle, 234 domova iz malisorske imigracione struje, što čini 21,9% od ukupnog broja (1.113) kuća, kako je zabeleženo u službenoj statistici o Orahovcu.
Miriditska imigraciona struja je slična malisorskoj, kako po vremenu dolaska (tokom poslednja tri veka), tako i po pravcu kretanja (dolinom Drima, preko Ljum Kule, između Paštrika i Koritnika, ili pak preko Đakovice i Hasa). Tu spadaju sledeće porodice: Jupa (Jupići, 18 kuća), fis Heljšan; Nuršaba (7 kuća), fis Hoti; Hadžimustafaj (13 kuća), fis Thač. Svega 38 kuća, ili 3,4% od ukupnog broja domova ili kuća.
Inversnoj struji pripadaju porodice koje su starinom iz Bugarske: 3ugari (23 kuće), fis Bitići (?); iz Makedonije: Delibeća (6 kuća), iz okoline Tetova; sa Kosova: Velići, ranije Vragolići, (1 kuća); Klečko (1 kuća), iz sela Klečke u Drenici.
U lokalna kretanja stanovništva ubrojena su mesta u Kosovsko Metohiskoj Oblasti iz kojih su pojedine porodice ili grupe došle u Orahovac: Kadiri (Kadirići, 17 kuća), došli su iz Kobilje Glave, a starinom su iz Ljume, fis Krasnići; Hodžaj (Hodžići, 15 kuća) iz Kobilje Glave, a starinom su iz Ljume, fis Bitići; Redžići (7 kuća), Bitići; Vragolići (2 kuće), Bitići; Bekerići (4 kuće), Bitići; Tara (7 kuća), Krasnići, Svega 52 kuće, ili 4,6% od ukupnog broja domova Orahovca. Iz Gore: Jakupi (1 kuća); iz Đakovice: Kabaši (1 kuća), fis Kabaš; Koreničići (8 kuća), iz sela Korenice kod Đakovice, fis Beriša; iz Hasa: Bidžok (1 kuća), fis Morina; Sokoli (10 kuća), fis Morina, imaju rođake u selu Trnju kod Suve Reke; iz okolnih sela u Podrimi: Vučitrnski (25 kuća), Heljšan, iz bivšeg sela zvanog Vučitrnski Bunar, inače se misli da su daljim poreklom iz Vučitrna; iz Kobilje Glave: Hadživeapoviqi (3 kuće), Krasniqi; Kadirići (2 kuće), Krasnići; Amzagini (1 kuća); Avdulahi (1 kuća), fis Kriezi, iz sela Pagaruše; Muslija (1 kuća), fis Kriezi, iz Pagaruše; Mezinovići (1 kuća). Krasnići; Fejfulahi (1 kuća), Gaši, iz Lapušnika; Jašari (1 kuća). iz Samodraže; Limoni (1 kuća) iz Male Hoče; Neziri (1 kuća), iz Brnjače; Abazibra (7 kuća), iz Maćine; Zlonogići (9 kuća), fis Kastrati, iz Zlonogine Kraste na Milanović Planini; Zurkaun (1 kuća), iz Mamuše; Jovići (2 kuće), Bitići, iz sela Jovića; Kolari (4 kuće), Bitići, iz Maćine; Kadirići (2 kuće), Krasnići, iz Kobilje Glave; Malidini (2 kuće), iz Brnjače; Sahiti (1 kuća), iz Guncata; Salihi (1 kuća), iz Retine; Stavički (6 kuća), iz Stavice, Krasnići.
Šiptarske porodice nepoznatog porekla. Ovde spadaju one porodice koje ne znaju odakle su im bili preci starinom, pa se misli da su „oduvek u Orahovcu”. U ovu grupu spadaju sledeće porćdice: Balča (2 kuće), fis Morina; Rabići (3 kuće), Hoti; Čatići (1 kuća), Hoti; Mustafići (10 kuća); Alići (1 kuća), Hot; Ahmići (1 kuća), Gaši; Ismaili (1 kuća); Miftari (Miftarevići, 3 kuće), Gaši, imaju rođake u sefu Celini (Podrima); Alisalaovići (1 kuća), Bitići: Alče (2 kuće). Heljšani; Grbići (1 kuća), imaju rođake u selu Rogovu na Drimu; Danuza (4 kuće), Krasnići; Dinčići (1 kuća), Hoti; Kadrijaj (Zunkići, 2 kuće); Jahići (1 kuća); Krčagovići (5 kuća); Mušlići (4 kuće), Hoti; Mulabazi (2 kuće), Heljšan; Nuršaba (1 kuća); Ramšići (4 kuće), Hot; Tafčići (1 kuća), Hot; Hadžimuratovići (4 kuće); Ćeskići (1 kuća), Hot; Cenići (5 kuća), Hot; Ramoni (2 kuće); Adžija (1 kuća); Dinčići (2 kuće), Hot; Isaja (2 kuće); Ziberi (1 kuća), Bitić; Rabići (2 kuće); Salihi (1 kuća); Redžepi (1 kuća); Balići (5 kuća); Kafedžići (3 kuće); Murati (4 kuća); Cenabazi (1 kuća); Cenkići (1 kuća); Šarki (1 kuća). Svega dakle, 144 doma ne znaju, ili nisu sigurni u svoje dalje poreklo, a mnogi ni u fis što čini 12,9% od ukupnog broja domova u ovoj varošici, koji iznosi 1.113 kuća, prema službenim podacima.
Poarbanašeni Srbi. Ovde spadaju one porodice u Orahovcu koje vode srpsko poreklo, ali su se tokom vremena pretopile u Arbanase (Šiptare), pošto su za vreme Turaka prethodno primile islam, kao što je napred o tome bilo reči. Prema kazivanju Orahovčana na terenu, ovde spadaju sledeće porodice: Vukašinavići (5 kuća), Mirići (5 kuća); Đurići (1 kuća), za ove nije sigurno da li su srpskog porekla, jer se misli da su poreklom iz Kuršumlije, i da su prezime dobili po nekom Đuri, tj. po ocu jedne žene Sprkinje koja se udala za njihovog pretka; Markovići (2 kuće), iz Stavice; Ondozovići (8 kuća), rod su sa Mirićima; Đoševići (2 kuće); Zikići (3 kuće).
Poarbanašeni Cigani. U ovu grupu spadaju oni rodovi u Orahovcu koji su ciganskog porekla, ali su se tokom vremena pretopili u Arbanase, kao što su se pravoslavni Cigani u ovoj varošici pretopili tokom vremena u Srbe, kako je napred izneto. Ovi rodovi obično ne znaju pouzdano odakle su im preci došli, niti kome fisu pripadaju. Tu spadaju sledeći rodovi: Ajredini (1 kuća), fis Bitići; Isaku (2 kuće); Iseni (1 kuća); Musač (1 kuća); Ibra (1 kuća; Ramač (1 kuća); Limač (1 kuća); Osmač (1 kuća).
Poarbanašeni Turci. Ovde spada porodica Mulavdića (4 kuće), za koju se misli da je poreklom iz Turske.
Izneti podaci o poreklu navedenih porodica ovde su označeni onako kako su sami Orahovčani kazivali, ili sami za sebe ili jedan za drugog. Pri tome korišćeni su i neki podaci iz literature, kao što je označeno. No, kao što je već naglašeno ranije, rodovsko predanje kod Orahovčana je jako izbledelo, te svakako da u ovoj tradiciji ima izvesnih praznina.
Neke psihičke osobine stanovništva. — Kao što se iz dosadašnjeg izlaganja moglo videti, Orahovac je gradsko naselje čiji stanovnici žive uglavnom od poljoprivrede. Otuda je razumljiva i ta velika ljubav i privrženost Orahovčana prema zemlji. Kao što se videlo, domaćinstva raspolažu veoma malim posedima, pa je upravo to njihovo siromaštvo doprinelo da su Orahovčani veoma marljivi i štedljivi ljudi. Oni proputuju i po 200 km po Metohiji, Kosovu ili Makedoniji za svojim čezama natovarenim grožđem, pa dobiveni novac ljubomorno čuvaju i donose svojim porodicama. I pored relativno teških materijalnih uslova, Orahovčani su gostoljubivi i predusretljivi ljudi. Ali, dok se najveći broj Orahovčana odlikuje takvom marljivošću, s druge strane izvestan broj starijih ljudi provodi vreme prekrštenih nogu sa brojanicama u ruci pored džamije, tekije ili crkve u beznačajnom „muhabetu” (razgovoru), što je ostatak tursko-istočnjačkog javašluka.
U ovom gradskom centru ne oseća se skoro nikako varoški ili čaršiski život, izuzev pazarnih dana. Orahovčani su povučeni ljudi, koji rađe
provode slobodno vreme kod svoje kuće nego u čaršiji. Tako, čim se smrkne, ulice ostaju prazne, a u kafani se može videti samo po koji službenik koji nije iz Orahovca, ili nekoliko stalnih kafanskih gostiju. A i inače, Orahovčani, mislim na stare generacije, prilično su konzervativni ljudi. Drže se oni još uvek svojih starih običaja i navika, iako je sve to vreme pregazilo. Mlađe muslimanke retko se viđaju na ulici, a još uvek ima tu i tamo po koji prozor sa drvenim rešetkama. Mlađe generacije sasvim se razlikuju od starijih, one su nosioc novog života i novih shvatanja u ovoj varošici, gde patrijarhalnost ima još uvek duboke korene.
Orahovčani se odlikuju hrabrošću i poštenjem, oni dobro vraćaju dobrim, ali ni zlo ne zaboravljaju. Istorisko-društvene prilike u prošlosti uticale su da Orahovčani budu prilično nepoverljivi i oprezni ljudi u odnosu na strana lica.
Izvor: Krasnići Mark – Orahovac – antropogeografska monografija varošice
31. jul 2018. u 06:14
Vojislav Ananić
VELIKA HOČA
POSTANAK, IME I RAZVITAK NASELJA
Velika Hoča je jedno od najstarijih naselja u Srbiji. 0 njegovom postanku i razvitku postoji više legendi, kazivanja i dragocenih istorijskih spisa, zapisa i natpisa i jedan broj istraživačkih radova.
U narodu se i sada smatra da je Velika Hoča možda najstarije naselje u Donjoj Metohiji. Pre turskog osvajača naselje se prostiralo na znatnoj većoj površini, sa većnm brojem stanovnika i Carskim trgom. U njemu su postojali zaseoci: Kućište, Rakije, Vrelo, Bardovac, Vučjak, Sveti Nikola, Gorna Oča, Dolna Oča, Leskovac, Petkovac, Izbište i Brestovac. U svakom zasoku su postojale pravoslavne crkve i drugi verski, kulturni i privredni objekti pa je Hoča u to prvo vreme imala ulogu razvijenog trgovačkog, zanatskog, poljoprivrednog i verskog centra pravoslavlja u srpskoj državi. Između zaselaka su postojale površine pod vinogradima, voćnjacima, vrtovima i drugim poljoprivrednim kulturama.
Turci su više puta spaljivali i rušili hočanske crkve i druge značajne objekte po zaseocima. U takvim prilikama deo stanovništva je uspeo da se odupre turskim osvajačima i sačuva svoju veru, običaje i narodnost, dok je znatan broj stanovnika morao da prihvati islam ili da prebegne u druge slobodne krajeve Srbije.
Od zaselaka Vrela, Kućišta i Rakije, gde su postojali kazani za pečenje rakije, vinogradari su limenim “rakijovodom” do gradskog Carskog trga u zaseoku Brestovcu, transportovali rakiju i prodavali je trgovcima, a ovi su je u mešinama na konjima, karavanskim putevima prenosili u Vizantiju i Ugarsku.
Na sadašnjem vinogradarskom i voćarskom potestu zvanom Izbište, nalazio se istoimeni hočanski zaselak. U njemu je, po predanju postojao manastir Izbišete, sa više desetina monaha koji su boravli u monaškim izbama – kelijama U prvom naletu Turci su manastir i zaselak Izbište opljačkali i spalili, deo stanovništva su pobili a žene i decu odveli u ropstvo, dok je znatno veći broj odraslih stanovnika uspeo da sa sveštenicima prebegne u Banat, i tu formira novo naselje Izbište. Po kazivanju starijih meštana, potomci starijeg stanovništva sadašnjeg sela Izbišta u južnom Banatu, vode poreklo od prebeglih stanovnika hočanskog zaseoka Izbište.
Po istom predanju, sadašnje selo Mala Hoča, u doba srpske srednjevekovne vladavine i ranije, zvala se Dolna Hoča. U tursko vreme ona je i dalje bila sastavni deo Hoče i nosila je naziv Dolna /Donja/ mahala Njeni stanovnici su prvi masovno prihvatili islam i od tada ona je postala posebno selo, a potom i sedište Malohočkog bajraka.
Na mestu starog i bogatog hočanskog zaseoka Petkovca sada se nalazi prostrani plato zvani Petkovo polje /Petkopolje/. U zaseoku Petkovcu su postojale zanatske radionice i trgovačke prodavnice, zatim crkva, seoski bunar i posebna trgovačka ulica. U tursko vreme trgovački deo tog zaseoka nazivao se “Dugandžilak“, po duganjama ili dućanima, kako se u to vreme nazivale radionice i prodavnice.
Hočanski zaselak Leskovac, nalazio se severo-istočno od sadašnjeg sela Brestovca Turci su ga opljačkali i spalili. Većina stanovnika je prebegla, dok je nekoliko porodica prihvatila islam pa su i oni potom prešli u Brestovac i Malu Hoču.
Stari hočanski zaselah Brestovac imao je seosku granicu sa Malom Hočom i selom Diničinom koje se u tursko doba spojilo sa Brestovcem. Selo Brestovac se još za vreme srpske srednjevekovne države odvojilo od Hoče i postalo samostalno selo a potom i metoh manastira Dečana i Svetih Arhanđela.
O postojanju hočanskih zaselaka Izbišta, Leskovca, Kućišta, Petkovca i Bardovca postoje neki materijalni dokazi. To jest, u vremenu od 1955-1965. godine na tim poljoprivrednim lokalitetima radnici Poljoprivrednog kombinata “Progres” iz Prizrena /pogon u Orahovcu/, izvršili su riljanje /rigolovanje/ na tim terenima iz srpske kulture prošlosti; ostatke temelja kuća, crkava, manastira, grobova, kamenih i metalnih krstova i druge predmete materijalne kulture. Na žalost, arheološka služba te lokalitete nije proučila, što bi valjalo učiniti a manastir Izbišta i razrušene crkve što pre obnoviti.
Iz jednog kazivanja saznajemo da se u izvesnom pariskom muzeju čuvaju podaci da je Hoča u prošlosti bila varoš sa 3200 kuća i da je imala više pravoslavnih crkava i manastira, carski trg.
Po drugom kazivanju na unutrašnjem zidu jedne tvrđave u Carigradu /Instanbulu/ postoji urezan zapis na kamenoj ploči koji se odnosi na Veliku /Buk/ Hoču.
Da je naselje Velika hoča obuhvatala široko područje sadašnjeg, hočanskog i atare nekih nestalih sela, govori i ovo kazivanje: Selo Zočište se nekada zvalo Zaočište, što bi se reklo, iza Oče. Međutim, u blizini crkve Svetih Vrača na ulazu u Zočište postoji veliki kraški izvor koji meštani nazivaju Vrelo i čija se voda u narodu smatra lekovitom, odnosno, “Lečilište za oči“ pa zbog toga je selu dato ime Zaočište, kasnije izmenjeno u Zočište.
Velika Hoča se, nema sumnje, najpre zvala Oča. Smatra se da je bila sedište crkvenih vlasti za jednu širu oblast (Podrimlja i Prekoruplja) i da je u njoj uvek bio glavni veliki oča (otac) i više drugih sveštenih i monačkih bratstava, koje je narod oslovljavao sa ”Oče” i ”oci” i ”očevi“.
Sadašnje ime Velika Hoča je dobila lo oslobođenju od Turaka 1912. godine. Međutim, tokom vekova naselje je nosilo sledeća imena: Oča, Hoča, Gornja Oča, Gornja Hoča, Golema Oča, Golema Hoča, Velika Oča i Velika Hoča.
Stariji stanovnici Velike Hoče i okolnih naselja i danas najčešće koriste ime Oča, Golema Oča ili Velika Oča.
Najstariji pisani istorijski podatak o Velikoj Hoči nalazi ss u Hilandarskoj (Nemanjinoj) povelji iz 1198. godine, kojom se manastiru Hilandaru daruje više sela sa imanjima i ljudima, među kojima i obe Hoče.
Izvadak iz Povelje koji se odnosi i na Hoču glasi: ”I isprosih u dara /Aleksija III Anđela/parike u Prizrenu, te dadoh od njih manastiru u Svetoj Gori, Svetoj Bogorodici u Milejama, sela Neprobišta, Momušu, Slamodravi, Retivlju, Trnje, Retivištica, Trnovac, Hoča i druga Hoča, a tu i trg, i dva vinograda tu nasadih, i pčelinjaka četiri: jedan u Trpezama, drugi u Dapšoru, treći u Goliševu, četvrti u Paricama, a uz slaki pčelinjak po dva čoveka.
Iz teksta Povelje vidi se da su Velika i Mala Hoča /Gornja i Donja Hoča/ sa trgom između njih krajem XII veka postale metosi manastira Hilandara i ostale u njegovome posedu sve do polovine XV veka, kada je Prizren sa Metohijom pao pod tursku vlast.
S obzirom da je u to vreme između obe Hoče postojao Carski trg na kome su na panađurima /sajmovima/ dva do tri puta godišnje dolazili trgovci sa raznih strana (Novobrđani, Solunjani, Starotržani, Dubrovčani), to se s pouzdanošću može utvrditi da su obe Hoče bar dva do tri veka pre osnivanja trga postojale kao razvijena naselja. Postojanje trga značilo je i to da su oba naselja od strane carske vlasti bila privilegovana, jer se trg mogao osnivati samo u određenim naseljima koja su imala bogatu agrarnu okolinu, sređenu sopstvenu tržnicu, razvijeno zanatstvo i trgovinu, veći broj stanovnika, značajne verske i kulurne objekte i povoljan saobraćajni položaj.
Dalji pomeni Velike Hoče nalaze se u poveljama kralja Milutina, kralja Stefana Dečanskog, cara Dušana i gospođe Mare Branković.
U dve Hilandarske /Milutinove/ povelje izdate 1282. i 1302. godine, kralj Milutin (1282-1321) potvrdio je manastiru Hilandaru priloge svoga dede i oca i priložio nove. Tim poveljama se obnavljaju i dopunjuju stare darovice i to na osnovu Milutinovog dogovora sa arhiepiskopom Jevstatijem II, kraljicom Jelenom, Milutinovom majkom, i svim episkopima srspkim.
U obema poveljama se pominju mnoga metohijska sela, njihove međe i radovi pčelara. Neka od tih sela u Hvostanskoj oblasti kod Peći tim poveljama su data manastiru Sv. Bogorodice Studeničke. U prizrenskoj oblasti pominju se obe Hoće i okolna sela. (…) „A u Prizrenu sela: Slamodraže, Neprobište, Momuša, obe Hoče – Donja i Gornja, i polovina Dobrodoljana, a druga polovina – Svete Bogorodice Studeničke. A polovina vinograda u Želčištima /Zočište/, a druga polovina Svete Bogorodice Studeničke; pčelinjak u Trnovcima, niže Donje Hoče, a uza nj dva pčelara u Moravicama”.
U poveljama se pominju sela, koja sa manjim izmenama u nazivu i sada postoje. Takođe se iz sadržaja Milutinovih povelja može konstatovati da su obe Hoče do kraja XV veha ostale metosi manastira Hilandara. Međutim, prema sadržaju Povelje kralja Stefana Dečanskog, izdatoj 1326. godine saznaje se da je Velika Hoča, ili jedan njen deo, neposredno posle izdavanja Druge Milutinove povelje 1302. godine, izvesno vreme bila pronija, to jest vlasništvo ratnika /pronijara/.
U doba Vizantije pojedini zaslužni ratnici /najčešće vlastela/ dobijali su od vizantijske vlasti deo nasledne zemlje na kojoj su radili seljaci /kmetovi ili parici/. U poznijim vekovima /H-HII/ takva imanja prelaze u doživotno vlasništvo ratnika koji dobijaju pravo da od seljaka sakupljaju porez i po potrebi odlaze u ratne pohode.
Iako nemamo /a moguće je da postoje/ odgovarajuće podatke o broju hočanskih pronijara /vlastelinsko-ratničkih imanja/ i agrarnim odnosima između seljaka i pronijara na tim imanjima, ipak se s pouzdanošću može konstantovati da su takva imanja bila ekonomski jaka i veoma značajna za tadašnju srpsku svetovnu i crkvenu vlastelu. Da bi ojačao crkvene posede kralj Stefan Dečanski je odlučio da takva imanja oduzme od svih pronijara u svome kraljevstvu. Tom prilikom imanja koja je oduzeo od pronijara u Velikoj Hoči, kralj Stefan Dečanski je dao na korišćenje Prizrenskoj episkopiji, odnosno, manastiru Svete Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, kao što se vidi iz teksta:
“Selo Hoču blizu Luke, što su držali pronijari i sa ljudima sela toga, i sa zemljom njihovom i sa svim međama kao što je sad i od početka bilo i sa vinogradima i sa njivama, sve što je obrađeno ili neobrađeno da ovo ima sveta crkva kao i druga sela crkvena slobodno i ni od koga nepovredno”
U Hilandarskoj povelji car Dušan, prilikom posete Svetoj Gori 1348. godine potvrđuje Hilandaru sve poklone i povlastice njegovih predaka i dodaje sa svoje strane i nove. U povlasticama Dušan hilandarske metohe oslobađa od dažbina i kulučenja: ”I što se nalaze metohije, sela Presvete Bogorodice Hilandarske, oslobodi Carstvo mi od svih rabota Carstva mi: da im ne bude gradozidanja, ni stražarstva po gradovima, ni senokoše, ni vinograda, ni žetve, ni priselice, ni konja, ni psa, niti kojega danka; prosto rečeno, od svih rabota, malih i velikih, Carstva mi”. Od novih poklona Dušan je Hilandaru priložio više od 35 sela, crkava, vinograda i drugih dobara. Među poklonoma su zapisane i obe Hoče: ”I u župi prizrenskoj crkvu Sveti Nikolaj u Hoči, i selo Hoča Gornja i Donja i sa međama njihovim .
Pri kraju života, 1355. godine, car Dušan u istoj povelji potvrđuje i daje Hilandaru posebna prava i povlastice, Naročitu pažnju on poklanja uređenju gradova i gradskih trgova i raavoju trgovine sa susednim državama.
Zanimljivo je istaći da je vinogradarstvo u hočanskom kraju i tada bilo veoma razvijsno i da se vino izvozilo i sa Hočanskog trga. O tome u Dušanovoj povelji piše: ”Tako i u hočanskoj metohiji od vina što se iznosi i izvozi da se plaća carina. U produžetku tog sadržaja Dušanove povelje pominje se pusto selište nizvodno od Velike Hoče koje je Dušan priložio Hilandaru. “I što beše selište pusto niže Hoče, po imenu Janino, rekoše Carstvu mi da prileži uz sela hočanska I ovo priloži Carstvo mi Prečistoj Hilandarskoj, da ga niko ne može uzeti dok je dana i veka“.
U Dušanovoj povelji izdatoj pre 1355. godine, kojom se potvrđuju prilozi i povlastice manastiru Svetom Nikoli u Dobrušti kod Prizrena, pored ostalih sela sa imanjima pominje se i Hoča; “I da je ova obitelj Svetog Nikole sa svima međama i pravima u oblasti hilandarskoj kao i Kruševo, i Hoča i ostale metohijske hilandarske .
U zajedničkoj povelji Grgura Vukovića, njegove braće Lazara i Đurđa i njihove majke Mare, kojom oni krajem XIV i početkom XV veka daju Hilandaru selo Orahovac, pored više toponoma i imena ljudi sa njihovim imanjima, pominje se i Hoča.
U povelji gospođe Mare Branković sa sinovima Grgurom, Đurđem i Lazarom iz 1406. godine manastiru Hilandaru, postoje, više odluka i zakonskih odredbi. Prvo, određuje se datum panađura /pazarni dan/ na hočanskom trgu. Drugo, količina u unčima koju s tog trga dobija bolnica u Hilandaru i treće, daje se mogućnost svim trgovcima, bez razlike na veru i rasu, da mogu da dolaze na hočanski trg ”Ja /../ gospođa Mara, i s bogodarovnim sinovima mojim, gospodinom Grgurom i gospodinom Đurđem i gospodinom Lazarom /../ priloživši /../ hramu najsvetije, Lavri Linandaru, da je trg u Hoči u nedelju /../
Zbog toga, razmišljajući o dobru, ovako propisasmo: da se uzima za bolnicu od više rečenog trga 100 unči za poboljšanje nege bolesnih, raslabljenih, onih koji trpe od sveštene bolesti, slepih i hromih i onih kojima se kosti polomiše i ispadaju iz svoga prirodnog sklopa zbog suhe i neizlečive bolesti.
Ostatak od 100 inči da je za opšte potrebe, i drugačije da ne bude, molimo i zabranjujemo /../
A ovaj trg u Hoči da ima milost Gospodstva mi nepokolebljivu, da mu ne bude nikakve smetnje ni od koga, niti koje prinude, samo prave carine crkvene po zakonu.
I ko ushođe doći u trg u Hoču, bilo Srbin ili Latin ili Turčin, ko ushoće da dođe neka ide slobodno, da mu ne bude nikakve smetnje ni od koga, samo prave carine po zakonu. /../
I pisa se ovaj hrisovulj meseca oktobra 15. dan, godine 6915/ = 1406/, indiktion 15.
U knjizi Zadužbine Kosova, u odeljku i Velikoj Hoči, na strani 412 piše da je kralj i car Dušan dao malo vlastelinstvo Starcu Jovanu, ikonomu Hilandraske metohije u Hoči kod Prizrena, a manastiru Dečanima velike vinograde u istom selu.
Zna se da je Hilandarska metohjija u Hoči /kasnije Hočanska metohija/ u doba cara Dušana i pre njega obuhvatala veći deo Podrimlja i celo Prekoruplje i da je u njenom vlasništvu bilo više crkvenih parohija na čijem je čelu bio iguman /ikonom/ Starac Jovan, iz Hoče.
Zbog posebnih zasluga koje je postigao u organizovanju crkvene vlasti i poljoprivrednoj proizvodnji na crkvenim imanjima car Dušan je Starcu Jovanu dao na doživotno uživanje malo crkveio vlastelinstvo sa sedištem u manastiru Svetog Nikole Mračkog ili Orehovskog. O tome u Pregledu crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, na strani 217 postoje ovi podaci: “Sveti Nikola Mrački ili Orehovski se nalazi između Velbužda i Sofije, u Bugarskoj. Manastir je obnovio 1350. godine Stefan Dečanski, a godine 1339. Dušan ga je dao u metoh Hilandaru. Godine 1342. vlastelinstvo te crkve darovao je Dušan starcu Jovanu, ikonomu Hilandarske metohije u Hoči kod Prizrena”.
U Pomeniku manastira Svete Trojice u Mušutištu kod Prizrena na strani 34 zapisana je Hoča čiji su stanovnici, posetioci manastira pre 1465. godine bili darodavci tog manastira. Na žalost manastirski Pomenik su Bugari 1914. godine uzeli iz manastira, ali postoje kopije tog pomenika.
I u Devičkom katastihu /pomeniku/ pominju se 1766. i 1770. godine darodavci iz Hoče.
Verovatno da u vizantijskim izvorima ima više podataka o broju naselja, stanovnika Hoče, njihovom imovnom stanju, broju crkava i odnosima seljaka i njihovim obavezama prema crkvenim imanjima u Hočkoj metohiji, ali za sada mi nemamo mogućnosti da taj deo hočanske prošlosti bolje obradimo.
Izvor: Krsta Vitošević – Velika Hoča – Narodna i univerzitstska biblioteka, Priština, Novi svet, Priština