Bojnik i okolna sela

12 komentara

1. 30. avgust 2017. u 16:27

   vojislav ananić

   Rankova Reka
   Ni manjeg, ni lepšeg sela. Posebno je lepa zelena dolina istoimene reke, stasale šume i bregovi između kojih se skriva po koja kuća okružena voćnjacima, najviše jabukama. Sela, u stvari i nema više, ostalo je još desetak kuća sa po jednim ili dva već posustala čoveka. Samo jedna kuća ima tri člana verovatno privremeno.
   Njih troje od ukupno 25 stanovnika žive da bi se borili i opstajali jer osim silne želje da se “kuća ne zatvori i zemlja ne zapusti” ničega drugog i nema. Ima, doduše, asfaltnog puta od pre pet-šest godina izgrađenog i to im mnogo znači: lakše i brže dođe lekar ili hitna pomoć, pečurke se bolje prodaju, i voće i drva … Ali dece nema. Nijedno se nije rodilo za poslednjih dvadeset godina. Zemlje ima dosta, preko trista hektara, pod oranicama i voćnjacima stotinu hektara. Sve je to manje ili više zapušteno. Pitoma dolina bi se mogla pretvoriti u veliki raskošni voćnjak sa kruškama i jabukama kakvih je ovde bilo za priču, livada i pašnjaka dovoljno za više hiljada grla sitne i krupne stoke koja je takođe nekada čuvana u velikom broju. Nekada!
   I ovde su došli sa Vlasine posle Srpsko-turskog rata 1878., čeljadi i kuća sa svakom godinom više, tako da je 1953 (prema popisu) ovde živelo 188 ljudi u tridesetak kuća (šest članova po porodici, u proseku – a danas 1,5?). U selu danas ima otvorene kuće samo pet rodova: Milovanovići, Radenkovići, Filipovići i Stojkovići po 3 i Bogdanovići 2 i trebalo bi sve učiniti da selo potpuno ne opusti, a hoće jer mladih nema, i ne vraćaju se.

   Rečica
   Manje, pretežno planinsko selo podignuto na brežuljcima koji čine podnožje Radan planine. Zbijenog je tipa i potokom prirodno podeljeno na dve mahale: “Selarsku” i “Ridarsku”. U sredini sela, na samom potoku – česma čiju vodu u toku leta pije skoro pola sela. Vode nema dovoljno i pored dva “vodovoda” čiju su gradnju organizovali sami meštani. To je jedno od retkih sela u ovom delu Puste Reke koje je i danas bez puta. U stvari, besputan je samo jedan kilometar od sela. Ni selo, ni nadležni u opštini nikako da prikupe to malo para za njegovo asfaltiranje. Petnaestak rodova ovog sela došlo je ovde odmah posle Srpsko-turskog rata 1878. godine uglavnom iz Strazimirovaca, Klisure i Pčinje. Mita Rakić u svojoj knjizi “Iz Nove Srbije” beleži da je ovo naselje 1879. bilo jedno od većih sa 12 srpskih kuća i čak 115 stanovnika, što znači da su tako brojne porodice ovde počele novi život “bez igde ičega” (većina arnautskih kuća bilo je spaljeno a letina uništena). Iako je već tada bilo dosta i obradive zemlje (od 540 hektara ukupne površine) selo tokom narednih decenija nije mnogo napredovalo. Ipak, stočarenje je bivalo sve unosnije, gotovo osnovna privredna grana: svaka porodica je gajila po više desetina ovaca ali i krupne stoke, posebno konje (za obradu zemlje i “prevoz”). Od prvih dvadesetak kuća selo će konstantno napredovati u “porodu” i bogatstvu (uprkos ratovima) tako da će 1953. godine dostići maksimum: 491 žitelj u 85 kuća. Narednih decenija kreće i traje još jedna seoba – prema gradu, izvesno vreme će još biti gradnje novih domova (1971. god – 95), ali sve manje ljudi tako da će 1991. godine već biti zatvoreno 9 kuća a broj žitelja sveden na 183.
   Danas, 2000. godine “stanje” je još teže. U selu ima 126 uglavnom starih i iznemoglih ljudi koji u sedamdesetak “otvorenih” domova žive uglavnom samačkim životom.
   Bez puta, bez dovoljno ljudi, bez telefona, čak nema ni prodavnice. Jedino što se jedan broj penzionisanih ljudi vraća selu, sve duže ostaje, naročito u toku leta kako bi se obradom po koje njive i čuvanjem jedne krave prehranili i opstali u ovom opštem siromaštvu.

   Savinac
   Nalazi se nedaleko od Bojnika kada se krene prema Radan planini putem koji je pre dve godine asfaltiran i tako posle toliko decenija dobilo nešto od društvenog standarda. Ove godine (2000.) je, doduše, uvedena i telefonska mreža sa 8 telefona i to je ona “prava” veza sa “svetom” ovo malo ljudi što ih je ostalo. A ostalo ih je svega 37 od čega 21 starih, preko 60 godina u domaćinstvima koja najčešće imaju jednog ili dva člana. Biće ih, izgleda, još manje jer se za poslednjih deset godina nije rodilo ni jedno dete (ima dva momka i jedna devojka ali su oni tu “privremeno”, bože sačuvaj da svoju budućnost vezuju za ovaj ispražnjeni prostor ?!?).
   Pre četrdeset i više godina, iako malo ovo selo je živelo punim životom. U tridesetak kuća više od 150 stanovnika, tačnije 158 (po popisu iz 1953. godine). Zemlje je ovde bilo malo (250 hektara, veći deo pod šumom) sa malo izvora, bez reke pa i većeg potoka. Livade i pašnjaci su podsticali stočarenje, negovano je i voćarstvo. Migracije radnog stanovništva šezdesetih godina i kasnije su učinile svoje. Ostaje da se vidi da li će blizina Bojnika ko centra Puste Reke biti podsticaj za neko investiranje u savremeniju poljoprivrednu proizvodnju i eventualni povratak jednog broja mlađih ljudi. Za sada, gotovo je jedino uspešan poljoprivrednik Miloš Malović koji sa svojim sinom Milunom i ćerkom Miljom uzorno obrađuje svoju zemlju. Ima voćnjak površine jednog hektara, proizvodi stočnu hranu i čuva dvadeset junadi, nekoliko krava i bikova ali se žali kako je sve što radi veliki rizik jer “o poljoprivredniku niko praktično ne brine, država sve više uzima, a sve manje daje”

   Svinjarica
   Nalazi se u neposrednoj blizini znamenitog Caričinog Grada u koritu Caričine reke i na padinama iznad nje. To je ranovizantijsko naselje ne samo po lokalitetu “Gradište” koji se nalazi odmah iznad nje. Nešto niže, na sastavu Svinjaričke reke i Lalinovačkog potoka gde se njegove strme strane (severna i severozapadna) završavaju platoom, leže još dobro očuvani ostaci velikog antičkog grada – Justinijana Prima. Ovo selo se pominje i u dva turska popisa iz 16. veka, a u novijoj istoriji Mita Rakić (“Iz Nove Srbije”) 1879. godine beleži da ima “osam srpskih kuća i 55 stanovnika”. Ovih osam porodica se doseljavaju iz Krive Reke, nešto kasnije iz Kosovske Kamenice i drugih mesta tako da će za dvadesetak godina, što se rodova tiče biti potpuno oformljeno sa preko pedeset kuća. Atar sela je bio malen i dobrim delom pod šumom i pašnjacima tako da će se pridošlice uglavnom baviti stočarstvom. Posle Drugog svetskog rata svako domaćinstvo je čuvalo dosta sitne i krupne stoke, a neka od njih su jedno vreme (šezdesetih i sedamdesetih godina) organizovala i “mini farme” sa stočarskom proizvodnjom za “tržište”. Pored stočarstva, neguje se i voćarstvo, ali i pčelarenje i to će uticati da se poveća broj novoizgrađenih kuća i stanovnika. Godine 1953. Svinjarica ima 99 kuća i 548 stanovnika, više vodenica na Svinjaričkoj reci i još po nešto od društvenog standarda. I u ovom selu u narednom periodu traje intenzivno iseljavanje pa je 1991. godine broj stanovnika više nego prepolovljen (232).
   U poslednjoj deceniji 20. veka selo je gotovo opustelo. Skoro polovina domova je zatvoreno. U selu živi 131 stanovnik, i to su većinom izrazito stariji ljudi. Stariji su ovde i oni koji su se delom vratili iz grada (12 kuća) ali znače dosta u pokušajima da se selo sačuva od potpunog propadanja i nestajanja. Najgore je to što nema dece (samo jedno se rodi u godinu dana) pa je i škola zatvorena. Nema ni vode tekuće, a bunarska je u higijenskom smislu problematična. A ko će je iz tih bunara vaditi kod posustalih staračkih ruku?

   Sekicol
   Pripada opštini Lebane i jedno je od najmanjih sela u Pustoj Reci. Danas, 2000. godine ima 30 nastanjenih kuća sa 70 stanovnika, gotovo dva člana po domaćinstvu (sa 3 i više članova ima samo 7 kuća). Nalazi se na levoj obali Caričinog potoka, najvećim delom na samom ulazu u malu klisuru. I atar sela je jedan od najmanjih, svega 266 hektara od čega nema ni trećine obradive površine. I to što se obrađuje svodi se na mali broj njivica koji se nalaze s leve strane Caričinog potoka (ovde ima i voćnjaka). Njegova desna strana je kamenita i tu se nalaze utrine obrasle travom gde je jedan dobar deo pošumljen belim borom i to je gotovo sve što je ovde “izgrađeno” u poslednjih šezdesetak godina.
   Pripada grupi starijih naselja iz ranog vizantijskog perioda sa po kojim ostatkom materijalne kulture dok je vreme pod Turcima manje više nepoznanica. Naseljeno je stanovnicima koji su se posle 1878. godine dolazili iz Krive Feje i iz okoline Vranja. Tako se postepeno formiralo naselje sa tri mahale: “Gopinska”, “Marinovska” i “Donja mahala” – s obe strane pomenutog potoka koji odmah ispod sela dobija imeKamenička reka. Kao i druga potplaninska sela, pedesetih godina 20. veka ima mnogo više kuća (50) sa skoro tri stotine stanovnika da bi nešto kasnije počele migracije koje će trajati više decenija. Iseljavanje je uzrokovano i težinom uslova u kojima se život odvijao sa tendencijama sve većeg pogoršanja: besputno je, bez škole, ambulante, sa jednom sirotinjskom prodavnicom. Nema ni tekuće vode, telefona, a ako bi svega toga bilo … No, o tome u nekom drugom zapisu.

   Slavnik
   Malo ali prekrasno planinsko selo. “Leži” na nekoliko brežuljaka koji se sa severa strmo spuštaju prema Pustoj Reci pa je strm i ove godine asfaltiran put do sela, dok mu je istočna strana blaga i valovita sa starim i novim voćnjacima ali i debelim hrastovima. U gornjem delu sela visoko i široko se uzdigao jedan od najstarijih hrastova – lužnjaka ne samo u Pustoj Reci. Banković Radosav, star 83 godine (došao sa kosidbe toga dana, 12. maja 2000.) priča: “Kazivao mi je moj deda da je i u njegovo vreme ovaj hrast bio isti – ogroman i gorostasan, krenuo pre više stotina godina u jedanaest izdanaka i teško da ga troje mogu obujmiti”. Slavnik je staro srpsko selo “zapisano” još u 16 veku, pod Turcima. Prvi širi pisani trag o ovom selu ostavio je Mita Rakić u svojoj knjizi “Iz Nove Srbije” 1879. godine kada beleži da je ovde bilo 13 srpskih kuća sa 92 stanovnika (sedmoro po domaćinstvu), doseljenih sa Vlasine. Od tada pa se sve do šezdesetih godina 20. veka ovo selo raste i u demografskom i u ekonomskom smislu pa će 1953. godine imati 74 doma sa 410 stanovnika. Iako je atar sela relativno malen (379 hektara) pod oranicama je bilo više od 200 hektara sa brojnim voćnjacima pa i vinogradima. Do pre desetak godina se nekako i istrajavalo, bilo je i bogatijih porodica, naprednijih poljoprivrednika. Poslednjih godina je sve više posustalih i ostarelih (63). U pedeset “otvorenih” kuća živi samo 105 Srba i 45 Roma (kod Srba najčešće sa jednim ili dva člana). Selo ima školu sa 7 učenika, ali je bez ambulante, telefona (jedino učitelj Duško Nenadović koji je ovde, u Pustoj Reci proveo celi svoj radni vek, ima “mobilni” pa je to prava veza celog sela sa “svetom”).
   Kuće se sve više zatvaraju (Ignjatovići, Zlatkovići, Stamenkovići i dr.) uprkos ekonomskom bogatstvu što ga ovaj prostor pruža, posebno u svojoj čistoti i lepoti i velikim mogućnostima da se ovde proizvodi izuzetno zdrava hrana (voćarstvo, stočarstvo). Ali o tome u nekom drugom zapisu.

   Slišane
   Visoko, ispod same Petrove gore naselje je podignuto sa brojnim mahalama razasutim po bregovima i padinama. Mahale su dobile imena po rodovima iz “starog zavičaja”: “Gadžina”, “Beščije”, “Merkari”, “Prestojčevačka”, “Stevaničevci”, “Dojčinovci”, “Dobropoljci”, “Vlasinci”, “Šumarci” i “Petrovčani”. Prvi put se pominje u knjizi Stevana Lukarevića kao “Slišana in Podgori”, a zatim Mita Rakić 1879. godine beleži: “Sa svetog Petra spustismo se u selo Slišane, koje je bilo i veliko i lepo i bogato selo Arnautsko, ali je sada pusto i popaljeno. Imalo je i zidanu džamiju u kojoj je za vreme rata bila bolnica, a u selu sedeo načelnik saniteta timočkog kraja “. Tridesetak porodica doselilo se ovde već 1879. godine sa područja Vlasine, Dobrog Polja a kasnije i iz Crne Gore. Život je krenuo u znaku izgradnje kuća, obnavljanja polja i livada, krčenja šuma za nove oranice. Za nekoliko godina naselje će se brže razvijati u odnosu na ona iz okruženja pa je već 1892. godine podignuta nova zgrada osnovne škole (prvi učitelj je bio Stanko Ivanović koji je ovde radio dve godine) kada su otvorene i ostale škole u Prekopčelici, Bojniku, Žitnom Potoku i G. Konjuvcu. Slišane se razvija i kao mali privredni centar. Između dva svetska rata se ovde otvara veći broj zanatskih radnji: trgovinsko-bakalske, kolarske, stočarske, obućarske, krojačko-abadžijske itd. Čedomir Janković je otvorio prvu kafanu u kojoj se moglo obedovati i prenoćiti, a Mile Stojanović gradi “motorni mlin” koji je počeo sa radom 1935. godine. Zanimljivo je da je u Slišanu u sledeće dve godine izgrađen seoski vodovod sa zdravom pijaćom vodom kao retko koje selo ne samo u Pustoj Reci i Jablanici. Kao privredni i kulturni centar postepeno izrasta u političko središte toga kraja. Već 1884. godine tadašnja opštinska vlast u Ivanju preseljena je u Slišane jer je bilo razvijenije u brojnim aspektima, pa će ovo selo biti sedište jedne od opština tadašnjeg Jablaničkog sreza sve do 1929. godine. Odmah posle Drugog svetskog rata Slišane ponovo postaje sedište opštine sve do 1955. godine. U to vreme će biti najveće naselje u Pustoj Reci (i Jablanici) jer je po prvom popisu 1948. godine imalo 294 porodice sa 2505 stanovnika (jedna, dakle varošica pod planinom, za to vreme “veliko i značajno mesto”).
   Slišane će, s obzirom na dostignuti razvoj i društveni status, u narednih četrdesetak godina doživeti pravi sunovrat. Rapidno će se smanjiti broj stanovnika pa će od 2505 u 1948. godine pasti na 409 u 1991. ali se ni tada neće zaustaviti. Godine 1995. ostalo je 113 “otvorenih” kuća sa 280 stanovnika, a ove 2000. godine taj broj je gotovo prepolovljen. Sada u Slišanu žive stari: i oni koji su tu ostali, i oni koji su se zbog penzionisanja ili nezaposlenosti vratili na svoja stara ognjišta da što-šta obnove i otrgnu od rušenja i propadanja. To je dobro. Bilo bi, međutim mnogo bolje da se vraćaju mlađi. Istina, ovde ima tridesetak mladih ali su oni ovde “za privremeno” dok ne nađu (a traže) neki, kakav-takav posao u gradu.
   Posle 116 godina rada 1994. godine ukinuta je osnovna škola, i negdašnja zdravstvena stanica, i asfaltni put propada, gotovo sve je u znaku nestajanja. Jedino u šta treba verovati to je da ostaje ovo bogatstvo zelenog prostora koji nudi proizvodnju zdrave hrane, danas toliko tražene na svetskom tržištu, nudi više od stotinu radnih mesta u jednom savremenom stočarenju i jedan mnogo bogatiji i srećniji život što ga imaju mladi poreklom iz ovog naselja tamo negde po svetu.
   A ima ih mnogo: u Leskovcu 65 porodice, u Beogradu 60 porodica, u Nišu 38, u Lebanu 18 itd.

   Staro Momčilovo
   Naseljeno je pod samom planinom Pasjačom (dvadesetak porodica) koje su došle sa Vlasine između 1880. i 1885. godine. Zbijenog je tipa u srednjem delu dok su na obodu kuće manje ili više razbacane od brežuljaka do brežuljaka. Atar sela ima oko 700 hektara zemlje od čega je najviše oranica (350 hektara), livada i šuma. Gotovo polovina obradive zemlje je zapuštena, posebno oranice i vinogradi. Odlični uslovi za razvoj voćarstva ni izdaleka nisu iskorišćeni sve do samoniklih divljih krušaka koje se mogu koristiti (i prerađivati) kao izrazito zdrava hrana. Još pre dvadesetak godina je sa Dubovom povezano uskom trakom asfaltnog puta koji je dosta dobro sačuvan. Selo ima jedan potok i jednu česmu koja je kao i njegovi retki žitelji potpuno oronula i zaboravljena.
   Staro Momčilovo je 1961. godine, dakle u “zenitu” svog uspona, imalo 134 kuća sa 660 stanovnika. Za ovih četrdesetak godina više je nego prepolovljeno. Danas, 2000. godine ima 90 “otvorenih” kuća mahom sa po jednim ili dva živa člana porodice (64) i svega 224 stanovnika (12 Roma) od kojih su čak 162 preko pedeset godina. Neverovatno je da se u ovom selu za poslednjih deset godina nije rodilo nijedno dete (romske 3), škola je odavno zatvorena (1988.), nema čak ni prodavnice pa se za najmanju “sitnicu” mora ići do Dubova. Trenutno iz sela u Dubovo odlazi i tamo uči, od I do IV razreda samo tri učenika (deca “povratnika” ) i sve su troje više nego dobri đaci. Iz ovog sela ima nekoliko “gastarbajtera”, ali svi oni grade kuće “tamo negde” po gradovima, a i brojni uspešni ljudi rodom odavde sve ređe dolaze, još manje je onih koji bi da se vrate i počnu novi život na ovim prostorima, ne samo iz nostalgičnih razloga.

   Staro Selo
   Jedno od najmanjih sela u Pustoj Reci. Danas, 2000. godine ima samo 17 “otvorenih” kuća od kojih su čak 13 sa jednim ili dvoje u domaćinstvu, sa tri člana tri i sa četiri člana jedno domaćinstvo. Sve u svemu 35 stanovnika od kojih čak 22 preko šezdeset godina, više nego sumorna slika naše društvene svakidašnjice. A ne tako davno je i u ovom selu bilo i mnogo više porodica (kuća), još više njihovog brojnog članstva (katkad po desetoro pa i više). Tako je 1953. godine selo imalo 21 kuću ali 151 stanovnika (više od sedmoro po domaćinstvu). Nalazi se, inače, ispod Mrljačkog visa skutkano na jednoj blagoj padini u obliku trougla što ga opasuju hrastove i borove šume. Između ovog sela i Ševiša teče Staroselska reka koja preko leta presuši, ali gore prema Starom Đurđevcu ima više izvora koji su kaptirani tako da većina domaćinstva ima zdravu pijaću vodu.
   Vode ima, ali puta nema. To što ima najmanje liči na put, prohodan samo za traktore pa iako je u pitanju dva tri kilometra već decenijama čeka na asfaltiranje. Mahom plodna zemlja i kad je bila obrađivana sa dobrom letinom nije mnogo značila i doprinosila poboljšanju standarda stanovnika. Danas je obrada u ovakvim uslovima i sa ovakvom radnom snagom gotovo bezpredmetna i ona se svodi na po koju njivicu, negovanje voćnjaka i čuvanje kravice, sve češće kozice. Ništa od društvenog standarda, a i za koga bi, pa sve čeka, ako dočeka, neka bolja vremena.

   Odgovori

2. 30. avgust 2017. u 16:28

   vojislav ananić

   Statovac
   Selo je razasuto po obroncima planine Radan, grupisano u tri mahale koje se često vode i kao posebna naselja: Donji, Srednji i Gornji Statovac. Očigledno je da su to i tri međusobno potpuno odvojene naseobine i u prostornom i u komunikacijskom smislu, a izrazito brdovito zemljište sa dubokim potocima i strminama čini ih međusobno teško spojivim. Sve tri mahale su formirane kao posebne celine, Donji i Srednji Statovac doseljavanjem porodica iz Crne Gore i sa Vlasine posle Srpsko-turskog rata 1878. godine. Početkom 20. veka formiran je i Gornji (Sjenički) Statovac doseljavanjem uglavnom porodica iz Sjeničkog kraja. Te su seobe potrajale nekoliko decenija a u isto vreme se odvijao i sve bogatiji život gajenjem stoke i ratarstvom. Između dva svetska rata je, na primer, na ovim prostorima čuvano nekoliko hiljada sitne i krupne stoke. Rastao je broj domova i stanovnika tako da će pedesetih i šezdesetih godina naselje imati stotinu kuća sa porodicama od tri, četiri ili više deteta. Pored odličnih uslova za stočarstvo,, zemljište je ovde veoma pogodno za gajenje voća (jabuka, krušaka, šljiva, kupina i dr.) ali i krompira.
   Kao i u drugim potplaninskim naseljima Puste Reke, šezdesetih godina i kasnije došlo do velike seobe stanovništva, pa je ove, 2000. godine selo ponovo opustelo. U svakoj od pomenutih mahala naselje čine staračka domaćinstva sa po jednim ili dva člana, a među njima su i tzv. “povratnici” odnosno penzionisana lica koja ovde pretežno ostaju u toku leta i jeseni. Do Gornjeg Statovca je poznati privrednik Radule Karadžić finansirao izgradnju asfaltnog puta (preko Rankove Reke) ali i to je mnogo pomoglo da se ova naselja revitalizuju. Jer, nedostaje ovde mnogo što-šta drugo; nema pre svega mladih ljudi koji bi ovde živeli od poljoprivrede, naročito od stočarstva i voćarstva. To je naravno više problem države i društvenog sistema u ostvarivanju neophodnih reformi poljoprivredne proizvodnje, a s tim revitalizacije sela, poznato ostaje da se sačekaju neka bolja vremena.

   Stubla
   Stubla je više posleratnih decenija bila najveće Pustorečko naselje. Godine 1953. imala je 1735 stanovnika. Nekoliko godina ranije (1948) taj primat je imalo planinsko selo Slišane, dugi niz godina centar opštine. Nalazi se na samom istočnom obodu Pustorečke kotline sa atarom najvećim delom u “ključu” Puste reke. Selo je razasuto na više manjih brežuljaka čije se strane blago spuštaju do samog korita reke u koju se na ovom prostoru uliva nekoliko manjih potoka. Kroz samo selo teku dva potoka: Stojanovski i Hristin potok koji se sastaju u centru naselja i kao veća tekućica odvode vodu u Pustu reku. Čitav prostor ovog velikog naselja je jedna potkovičasta uvala zaštićena gotovo sa svih strana od vetrova. Atar sela ima površinu preko 1000 hektara, najvećim delom plodne zemlje pa je to i osnovni razlog što se za poslednjih stotinak godina intenzivno razvijalo više po broju domova i stanovnika a manje po materijalnom i duhovnom bogatstvu. Razlog tog usporenog razvoja u materijalnom i duhovnom smislu treba tražiti u njegovoj perifernoj lokaciji. Stublu “zaobilaze” sve važnije putne saobraćajnice. I pored velikog broja domova i stanovnika, škola je ovde otvorena tek 1925. godine sa 80 učenika i dva učitelja. I kada je šezdesetih godina ovde bilo skoro dve stotine učenika od I do IV razreda nije prerasla u osmorazrednu. Kasnije se broj dece odnosno učenika konstantno smanjivao tako da danas, 2000. godine u ovoj školi rade dva kombinovana odeljenja (41 učenik i dva učitelja) u veoma skromnim uslovima i kad je reč o prostoru i kada se radi o njegovoj opremljenosti. To su uslovi, kako rekoše neki meštani, iz devetnaestog veka, samo kreda i tabla i amortizovane geografske karte.

   Suvo polje
   Do 1974. godine selo je imalo ovaj naziv, dvadesetak godina nosi ime narodnog heroja iz Drugog svetskog rata Stanimira Veljkovića – “Zeleta” (po tome i Zeletovo), a već danas se gotovo svi (meštani i drugi) vraćaju nazivu koji ima po naseljavanju porodica iz Trgovišta, Krive Palanke i sa Kosova posle Srpsko-turskog rata 1878. godine. Podignuto je na “utrini” sela Plavca, tamo gde je nekada bila hrastova šuma, bez ijedne tekućice i izvora (otuda i naziv sela) pa je više decenija to bio i najveći problem koji je rešen izgradnjom crpne stanice i bazena iznad sela pre dvadesetak godina. Selo je patuljasto, mali mu i atar (340 hektara) ali sa plodnom zemljom na kojoj se godinama sejala pre svega pšenica i kukuruz. Četrdesetak porodica ovde ostaje u poslednjih četiri pet decenija. Broj stanovnika se smanjuje pa je sve više staračkih domaćinstava sa po jednim ili dva člana (18). Ovde još jedino istrajava osnovna škola sa četiri razreda i devet učenika u relativnoj školskoj zgradi koja je u mnogo čemu zapuštena (a građena je, pored ostalog, i kao spomen škola).
   Danas, 2000. godine selo ima 114 stanovnika sa relativno dobrom starosnom strukturom, ima čak 54 žitelja do 50 godina starosti, a za poslednjih devet godina ovde se rodilo devetnaestoro dece. Sve u svemu, opšta demografska slika mnogo povoljnija nego u većini pustorečkih sela. Iako nema zdravstvene stanice i prodavnice – ne smeta jer je selo na domaku Bojnika i višestruko povezano sa ovim centrom. Ove godine je dobilo 42 telefonska priključka, izgrađen je asfaltni put i na određeni način steklo sve važnije uslove za kvalitetan život i rad. Ipak, migracija je učinila svoje, 12 je domova zatvoreno a dvadesetak su povremeno nastanjene. U celini, zemlja se obrađuje, sve je više podignutih zasada višanja i šljiva, ima i pčelara čak i jedne radionice za pletenje žičanih ograda.

   Turjane
   Podignuto je na obalama Rimljanskog potoka i kroz vekove ostalo malo ali poznato naselje još iz antičkog perioda. Prvi zapis o ovom naselju datira iz turskog popisa 1516. godine kada je pod imenom Turjaci imalo 18 domova. Mnogo kasnije, 1879. godine i Mita Rakić beleži da je Turjane imalo 16 kuća sa 120 stanovnika. Te godine je, zapravo naseljeno rodovima iz okoline Vranja koji su ovde zatekli samo “pusto i popaljeno arnautsko selo” da bi krenuli od gradnje kuća u uslovima golog preživljavanja. No, vitalnost i im nije manjkala, doseljavanja je bilo sve do kraja XIX veka pa i kasnije. Porodice su se umnožavale, broj stanovnika se, uprkos ratovima povećavao tako da će pedesetih godina XX veka ovde živeti osamdesetak porodica sa oko 400 žitelja. U prvoj polovini XX veka i nešto kasnije pored ratarstva razvija se voćarstvo i stočarstvo, bilo je čak i plantažnih zasada a neke porodice su čuvale po stotinu grla sitne i krupne stoke.
   Sedamdesetih godina, a naročito poslednje dve decenije XX veka selo je ostalo skoro potpuno prazno. Polovina domova je “zatvoreno” a u drugoj polovini (četrdesetak kuća) žive po jedan ili dva ostarela lica mahom preko 60 pa i 70 godina. Škola, je naravno odavno ukinuta (1983.). Ovde se za poslednjih deset godina rodilo samo šestoro dece, ali i ona ne žive u Turjanu. Jedino porodica Cvetković Ratomira ima osam članova, od čega nekoliko mlađih. Milun Smiljković (73) i njegov sin Milomir jedini čuvaju četiri krave i nekoliko koza. nema tekuće vode, telefona, nema ni zdravstvene ambulante, prodavnice pa je teško čak i mlađima ovde opstati i ostati.
   No, kad bi mlađi došli bilo bi mnogo što-šta bolje. Ali…

   Ćukovac
   Po nekim ostacima materijalne kulture može se tvrditi da je naselje na ovom lokalitetu postojalo još u antičkom periodu, a iz nekoliko turskih popisa i u srednjem veku. Mita Rakić u svojoj knjizi “Iz Nove Srbije” beleži da je Ćukovac 1879. godine, dakle odmah posle Srpsko-turskog rata, imao 7 kuća sa 54 stanovnika. Oni su se doselili sa Vlasine, a kasnije i iz drugih mesta (Leva Reka kod Trna, Kalna). Naselje je podignuto na severu Pustorečke kotline razasuto na nekoliko bregova podnožja planine Pasjače, a doseljavanje je teklo dvadesetak godina. Ovaj prostor nije bio posebno “atraktivan” – bez vode i van većih saobraćajnica pa je i to uticalo što se naselje nije bitnije razvijalo. Ipak, 1953. godine je ovde bilo 69 kuća sa 386 stanovnika koji su se bavili pretežno ratarstvom. Sledećih decenija i ovde teče naglašena migracija tako da je 1991. godine bila 51 “otvorena” kuća sa 128 stanovnika.
   Iseljavanje će se nastaviti i u poslednjoj deceniji 20. veka. Danas, 2000. godine Ćukovac ima 80 kuća ali samo 45 “živih” sa 90 stanovnika (dva člana po porodici). U selu ima devetoro dece koje u većini nastavu pohađaju u Kosančiću (škola je ovde zatvorena pre 16 godina). Stanovništvo čine izrazito ostarela lica pa je sve manje obrađene zemlje a sve više teškoće kako otići do lekara, pijace, prodati ono malo viška pojedinih poljoprivrednih proizvoda. Asfaltiranjem puta sredstvima građana pre petnaestak godina ovaj problem je značajno ublažen. Izvršena je i rekonstrukcija električne mreže, izgrađena još jedna trafo stanica i još po nešto. Na svim ovim zadacima prednjačili su predsednik mesne zajednice Milisav Tričković i Leskovčani iz ovog sela Veselin Savić, Radosav Ilić i Vasilije Petković koji su, uostalom i često na svojim “okućnicama” u Ćukovcu.

   Crkvica
   Crkvica je jedno od većih naselja bez crkve. To treba naglasiti, i na početku, ne samo zbog imena. Ovo veliko selo i danas, 2000. godine je ostalo kao takvo. Ovde se, kao kao retko gde u Pustoj Reci godinama povećavao broj kuća i domaćinstva: 1953. – 178; 1991. – 222; 2000. – 246. Doduše, za poslednjih deset godina broj stanovnika se nešto smanjio: od 678 na 650, što najviše treba “zahvaliti” porodicama Roma kojih ovde ima oko 40, sa prosekom dece od 6 do 7. U Crkvici danas živi preko 200 Roma sa čvrstom tendencijom da će se taj broj povećavati u narednih dvadesetak godina jer je njihova populacija vrlo mlada, a natalitet izrazito naglašen. Selo se nalazi na samo 2 kilometra od Bojnika ali je ta dva kilometra teško preći zbog izuzetno upropašćenog asfaltnog puta. Na tom putu je formiran veći deo naselja – Velika Crkvica (na desnoj obali Puste Reke) dok je Mala Crkvica smeštena na levoj obali Konjuvačke reke.
   Selo na dve reke, kao retko koje, a bez vode. I bez mosta koji treba da spoji Veliku i Malu Crkvicu. Selo je i bez školske zgrade. Postojeća je toliko ruinirana da predstavlja stalnu pretnji za normalan rad učenika i bez osnovnih higijenskih i drugih uslova. U školi uči tridesetak đaka u sva četiri (prva) razreda, od kojih je šestoro dece srpske nacionalnosti.
   Šestoro dece a 650 stanovnika?
   Nema ni zdravstvene ambulante. Jedna patronažna sestra povremeno obilazi najstarije i novorođenčad ali to ni izdaleka ne zadovoljava potrebe, ovog u suštini ostarelog naselja. Kao što je napred istaknuto, nema crkve, formiran je odbor za organizaciju njene gradnje. Meštani Goran i Saša Stamenković organizuju gradnju nove crkve, već je i temelj podignut, a obećavaju da će za Krstovdan (27.09.2000) biti završena i oglasiti se zvone. Počela je i gradnja doma kulture (podignuti su temelji). Jedino se uspešno ostvaruje telefonizacija sela, svako drugo domaćinstvo je uvelo telefon, čak i neke romske porodice koje, inače važe za siromašne slojeve seoske populacije.
   Nema ni izdaleka dovoljno radne snage za obradu zemlje na površini od oko 750 hektara. Ova zemlja je izrazito plodna (između dve reke). Nekada se ovde proizvodilo povrće za tržište i to u vreme kada se sve radilo “ručno”. Veći broj porodica je koristilo tada tehnologiju dolapa i manježa uz konjsku vuču (najviše se gajio kupus, paprika i snabdevala podradanska sela). Danas nema dolapa ali ni zalivnih sistema (a mogli bi ih biti), trećina obradivih površina je zapušteno, još više voćnjaka i stočarske proizvodnje.
   Ljudi se vraćaju iz gradova: sa malim penzijama ili bez posla pokušavaju – ali na “svoju štetu”. Vratila se sa svojim suprugom Berom iz Holandije Ljubinka Stamenković, medicinska sestra, sagradila ovde lepu kuću, podigla vinograd i još po nečeg, ali je ovde, u ovakvom društvenom tretmanu poljoprivredne proizvodnje i još dejstvujućih sankcija gotovo nemoguće “pozitivno” poslovati. Možda je to jedan od najvažnijih razloga što u ovom velikom selu ima tridesetak momaka koji manje više čekaju: niti se žene niti su na njivama (kako rekosmo oni posebno ističu sintagmu “ne isplati se “). Zato, i iz drugih razloga mnogi od šezdesetak traktora i drugih poljoprivrednih mašina stoji. A kako da na njivu izađu kada se za “naftu” često u red čeka i po celi dan.
   Sve u svemu, najblaže rečeno: mnogo šta stoji i propada, vrlo malo se gradi (sagrađeno je petnaestak novih kuća), još manje radi. I čeka, strpljivo i stojički da dođu bolja mirnodopska vremena. Jer, rat je ovde prohuktao ali se njegove teške posledice sve više osećaju.

   Ševiš
   Ševiš je od vajkada bilo malo selo pa ipak, negde šezdesetih godina 20. veka imalo je “čak” stotinu stanovnika. Danas, 2000. godine smanjilo se za skoro pet puta, ima samo 23 stanovnika u jedanaest otvorenih kuća. Začudo (ako je čuditi se tome) dve porodice imaju po četiri člana i to sticajem okolnosti jer ovde, u ovim planinskim selima pravilo je da njihova domaćinstva imaju po jednog ili dva ostarela člana.
   Selo se nalazi na krajnjem severozapadu Pustorečke kotline samo dva kilometra od Žitnog Potoka i to je jedan od razloga što se nije širilo i razvijalo. I atar mu je relativno limitirajući faktor “ima samo” 200 hektara, najviše pod oranicama i šumom. Ovde “sve rodi”, posebno krompir i voće ali je većina obradivih površina zapuštena, posebno vinogradi. Iako maleno, selo se organizovalo u dovođenju vode, struje, popravci puteva ličnim angažovanjem meštana u čemu je godinama prednjačio Milorad Mladenović koji i danas “sanja” asfaltiranje kratke putne saobraćajnice do Žitnog Potoka i uvođenje telefona (danas je “instaliran” samo jedan telefon – jedina prava i pravovremena veza sa brojnim rođacima po belom svetu). Od onoga što je ostalo u selu danas ima “otvorenih” kuća i to: Mladenovići (5), Zlatanovići (3), Momčilovići (2) i Vučkovići (1).

   Štulac
   Naselje je formirano na brojnim padinama i brežuljcima u jugoistočnom delu Pustorečke kotline, grupisano u osam mahala i to: “Gornji i Donji Štulac”, “Brdarci”, “Stojanovci”, “Kodralije”, “Caričina” i “Garci”. Gotovo je spojeno sa Prekopčelicom, a mahala “Caričina” se manje-više uzima i kao poseban toponim podignut na Svinjaričkoj reci i u isto vreme na magistralnom putu Lebane-Orane-Radan planina. Uporedo sa svinjarskom rekom teče Lalinovački potok koji se formira kod sela Lalinovca, nešto niže opasuje Caričin Grad i uliva se u ovu nešto veću tekućicu.
   Štulac je staro srpsko naselje. Mihajlo Lukarević ga u svojoj “knjizi dužnika” pominje još 1434. godine, drugi zapis potiče iz Turskog popisa 1516. godine a treći nešto kasnije, u osmoj deceniji istog veka. Mita Rakić u svojoj knjizi “Iy Nove Srbije” je zabeležio da je ovo naselje 1879. godine imalo 13 srpskih kuća sa 107 stanovnika. Jedno je od retkih sela u ovom delu Puste Reke u kome su se zadržale stare srpske porodice (jedanaest) i pored velikih pritisaka Arbanasa.Krajem 19. veka i u prvih sedam decenija 20. veka u Štulcu raste broj novih domova odnosno domaćinstava. Prema popisu, ovde će 1971. godine biti čak 153 “otvorenih” doma sa 731 stanovnikom. Time će u isto vreme Štulac izrasti u jedno od najvećih Pustorečkih naselja i sa najnižom stopom migracije.
   U poslednjih dvadesetak godina i ovde je iseljavanje naglašenije, tako da danas, 2000. godine u selu ima 112 “otvorenih” domova sa 405 stanovnika. Vidljivi su i drugi tragovi degradacije ovog prostora: dosta neobrađenog ili primitivno obrađenog zemljišta, napušteni voćnjaci i vinogradi, dominacija ratarske proizvodnje (pšenica, kukuruz), veliki broj stočarskih domaćinstava sa po jednim ili dva člana koja se bore “da njive ne zapuste”. Ovako veliko naselje nema zdravstvenu ambulantu, organizovano vodosnabdevanje, kasni telefonizacija, gotovo je nikakva snabdevenost stanovništva preko prodajnog prostora itd. Tek kada se ovi problemi počnu organizovanije rešavati treba očekivati da će to biti i početak njegove revitalizacije.

   IZVOR: INTERNET

   Odgovori