Najviša lestvica vojne i civilne vlasti u Granici bila je Generalna komanda, nad njom je bio Generalni granični inspektorat, koji je za Granicu uredio administraciju, udario prve osnove za dizanje zapuštene poljoprivrede, unapređivao zanatstvo, podsticao industrijski rad i uticao na vojni razvitak. Nad Generalnim graničarskim inspektoratom, kao najviša instanca, stajao je Dvorski ratni savet u Beču.
U Granici, poslove koje nije rešavala Opština kao najniža jedinica civilne izvršne vlasti, rešavala je država preko Generalne komande, koja je istovremeno bila nosilac izvršne i vojne i civilne vlasti. Njoj su bile potčinjene komande regimenti i magistrati slobodnih vojnih komuniteta. Kameralistika je igrala ključnu ulogu u ekonomskoj politici, javnim finansijama, javnoj upravi. Unutar Granice, preko Generalne komande, država se uplitala u sve segmente društva, a ovaj intervencionizam opravdavan je teorijom po kojoj je svrha države opšte dobro njenih žitelja.
Opštinska uprava u Vojnoj granici utvrđena je tokom XVIII veka, uzakonjena Temeljnim zakonom, a reorganizovana 1862. godine, u skladu sa tada važećim vojnim zakonodavstvom, prema kome su formirane mesne, kompanijske i pukovske opštine sa svojim zastupništvima. Više mesnih opština činilo je kompanijsku opštinu pod upravom kompanijskog zapovednika. Opština je bila najniža lestvica vojnog poretka, u zadatak joj je bilo povereno staranje o civilnim stvarima, što je podrazumevalo sve poslove u vezi sa organizacijom života i rada ljudi unutar vojnograničarskog sistema.
Do 1754. upravljalo se Vojnom granicom na osnovu raznih opštih i posebnih statuta, propisa i naredbi, a te godine izvršena je dosta slobodna kompilacija svih onih propisa iz raznih vremena, raznih opsega i važnosti, te su objavljena Graničarska prava. Tada je Carica Marija Terezija novonaseljenicima ustupila na korišćenje zemlju (Grunt) pod uslovima koji su propisani Graničarskim pravima. Ovim pravima zemlja u okviru teritorije koja je proglašena Vojnom granicom bila je definisana kao vojno leno, što je u praksi značilo da je to bila zemlja sa dvojnim vlasništvom – vrhovnim (apsolutnim) vlasništvom koje pripada Caru, i pravom uživanja (pravo korišćenja) koje pripada graničaru.
Davanjem zemlje na korišćenje graničarima koji su za uzvrat imali obavezu služenja „pod oružjem“ Monarhija je izbegla direktno finansiranje vojske. Na taj način „kraljevo bogatstvo“, odnosno državna blagajna, nije imala većih novčanih (zlato, srebro) izdataka za vojne potrebe. Sa druge strane, za zemljište koje su koristili, graničari su umesto plaćanja rente u novcu, nadoknadu davali kroz vojnu službu, ali i besplatnim radom.
Pitanje pravičnosti pogodbe između krune Habzburga i graničara, vrednosti uloženog kapitala (zemljišta) koju je jedna strana davala drugoj za uzvrat dobivši drugi oblik vrednosti – jeftinu vojsku i radnu snagu, ostavila je do danas otvoreno pitanje: koliko je ljudskih života izgubljeno po raznim bojištima za račun imperije, da li je ovo zemljišna renta koja je bila najskuplja, ikada, u poznatoj istoriji?
Za razliku od danka u krvi, koji su Osmanlije sprovodile nad porobljenim hrišćanima, a koji je podrazumevao oduzimanje muškog deteta od inokosne porodice, i to jednog deteta na svakih 40 kuća jednog kadiluka, danak u krvi koji su Srbi nastanjeni u Granici davali Habzburzima značio je da su iz svake kuće, iz svakog mesta u Vojnoj granici po jedna, a u praksi i sve vojnosposobne muške glave morale stupiti u vojno-graničarsku službu.
U periodu od 1733. do 1791. godine Habzburška monarhija je ratovala na zapadu i na istoku, od Skoplja do Rajne, od Severnog mora do Italije, neretko istovremeno na više bojišta. Za račun imperije, graničari su aktivno, tokom 26 godina, učestvovali u ratovima. Osim u ratovima, učestvovali su graničari i u rešavanju trgovačko-pomorskih nesuglasica između Habzburga i ostatka Evrope, te su tako 1784. godine upućene trupe u Nizozemsku radi rešavanja „nesmetane plovidbe Šeldom“. Potom, na prelazu XVIII u XIX vek usledilo je preko dve decenije ratova sa Napoleonom. Ovi ratovi, osim što su izmenili dotadašnju kartu Evrope, bitno su uticali na ekonomsko-privredne prilike i odnose starog kontinenta, ali i ostatka tada poznatog sveta.
Vojnograničarska služba koja je podrazumevala učešće u ratovima koji su tokom XVIII i XIX veka vođeni, zapravo je bila zemljišna renta koju su graničari „plaćali“ državi za zemlju koju su koristili. Ovakav način namirenja zemljišne rente presedan je u istoriji ekonomskih odnosa, a nije razmatran kroz istoriju ekonomske misli. Među teoretičarima pojma zemljišne rente, gde se posebno ističu Adam Smit i Karl Marks, razmatrani su odnosi između vlasnika zemlje i zakupca kroz pojam nadnice, proizvoda zemlje, cene proizvodnje – rada. Vojna služba kao ekvivalent zemljišnoj renti ostala je izvan teorijske rasprave.
Sa formiranjem Granice, naseljavanjem ljudi koji su pod određenim uslovima dobili zemlju na korišćenje, otpočeo je period kultivacije zapuštenog zemljišta i poljoprivredne proizvodnje, što je svakako uticalo na povećanje ukupne vrednosti zemlje. Ako se sagleda činjenica da su u kultivaciju zemljišta i poljoprivrednu proizvodnju sopstveni rad uložili graničari, a da je vlasnik zemljišta ostala Habzburška kruna, jasno je da su graničari ulaganjem sopstvenog rada uticali na povećanje vrednosti zemljišta, odnosno, na povećanje bogatstva njenog vlasnika.
Struktura zemljišta kojim je raspolagala Petrovaradinska pukovnija prema popisu 1781. godine pruža podatak da su najviše površine zauzimala produktivna poljoprivredna zemljišta. Po površini koju zauzimaju značajno prednjače oranice u kategoriji „dobre“ i „vodoplavne“ (32,33%) i šumski kompleksi (31,25%), slede livade (11,43%) i pašnjaci (10,44%). Statistici produktivnog poljoprivrednog zemljišta Petrovaradinske pukovnije treba dodati i bašte (popisane sa dvorištima 1,68%), voćnjake (0,17%), vinograde (0,55), čiji udeo iznosi 2,4% od ukupne površine, kao i ritove (8,11%). Na strani neproduktivnog poljoprivrednog zemljišta nalaze se putevi, neupotrebljiva (nerodna) zemljišta (0,94%).
Poznato je da su popisi stanovništva u Slavonskoj granici sprovođeni tokom XVIII veka, što dokazuje uputstvo za popis 1763-64. godine, i spisak vojnika i ljudstva u Petrovaradinskoj regimenti iz 1777. godine, ali ovi popisi do danas nisu publikovani, te je tako nepoznato koliko je stanovnika u godinama popisa živelo u Petrovaradinskoj regimenti. Pošto još uvek nema objavljenog verodostojnog popisa o brojnom stanju stanovništva koje je učestvovalo u namirenju zemljišne rente prema kruni Habzburga, može se samo pretpostavljati.
Perma Z. Njegovanu, sredinom XVIII veka u celoj Vojnoj granici „bilo je 14 pukovnija sa 12 kompanija (četa). Svaka pukovnija (sa artiljercima) imala je 2.522 vojnika graničara da bi se u vreme ratova broj popeo na oko 100.000. […] Godine 1819. graničari su raspolagali sa 926.737 jutara zadružnog zemljišta, 568.176 jutara viškova zemljišta i 73.187 jutara slobodnog zemljišta (vrtova, pašnjaka, vinograda, voćnjaka). Ukupno je bilo oko 1,5 miliona jutara obradivog zemljišta sa 1.065.000 stanovnika. Od toga je 90% stanovništva bilo srpsko-hrvatskog. Na svakog stanovnika dolazilo je po jutro i po obradivog zemljišta.“
Prema podacima popisa zemljišta iz godina 1781-82, u Slavonskoj vojnoj granici koja se sastojala od Petrovaradinske, Brodske i Gradiške pukovnije, Petrovaradinska je posedovala 146.779 jutara dobrih oranica, što je u odnosu na druge dve pukovnije bilo duplo više. Stoga, može se pretpostaviti da je u odnosu na 1,5 jutara koje Z. Njegovan navodi kao prosek u 1819. godini, Petrovaradinska pukovnija u godinama 1781-82. posedovala više obradivih površine po glavi stanovnika.
Na osnovu pretpostavke da je u godini 1781. Petrovaradinska pukovnija posedovala prosečnih 1,5 jutara + ½ proseka, odnosno još 0,75 jutara što bi bilo 2,25 jutara obradive površine po glavi stanovnika, u odnosu na ukupnu površinu dobrih oranica (146.779 j) prema izvedenom pretpostavljenom proseku po glavi stanovnika (2,25 j) broj stanovnika Petrovaradinske pukovnije 1781. mogao je biti (oko) 65.235 ljudi.
Poznato je da su graničari od sredine XVIII veka, do okončanja dugotrajnih ratova sa Napoleonom (1815) uz stalno angažovanje u kordonskoj službi, učestvovali i u ratovima izvan granica regimentarnog područja, te da je cela Granica od 14 pukovnija u ratnim vremenima davala oko 100.000 vojnika. U proseku, svaka pukovnija davala je (oko) 7.143 vojnika, što bi, prema ovde izvedenim podacima, značilo da je svaki 11. stanovnik Petrovaradinskog regimentarnog područja bio vojno aktivan.
Odlomak iz knjige: Aleksić S., Ekonomska istorija graničarskog Srema od 1745. do 1914. godine : Povodom 150 godina od razvojačenja Vojne granice u Sremu 1873–2023, IK Prometej i Arhiv Vojvodine, Novi Sad, 2023.
Komentari (0)