Granično područje pod upravom Habzburške monarhije je tokom XVI i XVII veka prošlo kroz više faza, konačno uređenje Granica je dobila za vreme vladavine Marije Terezije sredinom XVIII veka. Granica je tada podeljena na Hrvatsku (Karlovački generalat), Varaždinsku, Bansku, Slavonsko-Sremsku, Banatsku i Erdeljsku.
Habzburška monarhija, svesna da je ekonomski prosperitet pretpostavka državne moći, a da je „za snažnu državnu moć potrebno sprovođenje ekonomskih mera“, kao glavni argument za vođenje protekcionističke ekonomske politike na prostoru Panonske nizije, u prvi plan stavlja:
– uvećanje brojnosti stanovništva dopuštenjem useljavanja
– odbranu zemlje.
Na ovoj osnovi preduzet je poduhvat uređenja Vojne granice, naročito nakon austrijsko-turskog rata (1737–1739) kada iz porobljene Srbije, tadašnje Turske, u Sremsku posavinu prelaze tzv. Srpska milicija. Kako ističe dr Dušan J. Popović: ,,1737. prešlo je iz Srbije, pod vođstvom obrstvahtmajstora Vuka Isakovića, oberkapetana Staniše i 10 kapetana, 633 hajduka i husara sa porodicama. Nastanjeni su duž Save, od Zemuna do Mitrovice. Živeli su u teškim prilikama, pod vedrim nebom, u šumama, i izgleda da je među njima zavladao veliki pomor. Vuk Isaković podneo je tada dvoru carice Marije Terezije predstavku u kojoj je izrazio nadu da će biti u mogućnosti da svoj odred pojača sa preseljenicima iz Srbije na 1475 ljudi. Stavljajući carici na raspolaganje svoj život i živote svojih ljudi, on ju je ujedno umolio da se pobrine da njegovi ljudi dođu do krova i boljeg života. Izgleda da je ova odanost i spremnost na žrtve dirnula Mariju Tereziju, jer je odmah izdala naredbu da se pomogne ovim ljudima, od kojih je trebalo da se formira puk.“ Potom je od ovih ljudi formirana donja, posavska granica.
Uređenje granice u Sremu intenzivno je sprovođeno u periodu 1742–1747. Za sedište (komandu) je određena (Sremska) Mitrovica, gde je bio obršter (pukovnik) i regimentski sud. Prema unutrašnjoj vojnoj organizaciji, ova pukovnija numerisana je brojem IX. Obuhvatala je uglavnom potonje srezove: Mitrovicu, Rumu (južni deo), Šid (južni deo), Zemun (osim grada) i St. Pazovu. Delila se na kompanije sa kapetanom na čelu, a kompanije su se delile na stanice (štacije) sa potporučnikom (lajtnantom) na čelu. Petrovardinska regimenta je od osnivanja do 1851. bila potčinjena Slavonskoj generalnoj komandi u Osijeku (do 1783) i Petrovardinu (do 1851), a potom 1851–1861 Srpko-banatskoj komandi u Temišvaru, nakon toga 1861–1881. Generalnoj komandi u Zagrebu.
Od teritorije Srema koje nije obuhvaćeno Vojnom granicom, a za koje se ustalio naziv Provincijal, oformljena je Sremska županija sa sedištem u Vukovaru, tako da se teritorija Srema prostirala na zapad sve do ispred Borova i Dalja. Tokom 50-ih godina XVIII veka granica je proširena na uštrb županije – civilnog dela, na posede vlastelinstva Vojke, a poslovi u vezi sa uređenjem civilnog i vojnog dela vlastelinstva Vojke privedeni su kraju tek tokom naredne decenije. Kako primećuje S. Gavrilović, na celom civilnom delu Srema koji je organizovan kao županija, došlo je do učvršćenja feudalnih odnosa, ali i do sređivanja dotada haotičnih ekonomsko-socijalnih prilika.
Vojna granica u Sremu – Petrovaradinsko regimentarno područje, u periodu od sredine XVIII veka do njenog konačnog rajvojačenja 1881, karakteriše isključivo vojno uređenje koje je primenjivano kako na život i rad ljudi u aktivnom vojnom sastavu, tako i u odnosu na civilni deo stanovništva.
Glavna karakteristika krajiškog ustrojstva u pravnom smislu bilo je shvatanje njene teritorije kao posebne carske zemlje, i to ne samo cara kao vrhovnog gospodara već i kao njenog isključivog vlasnika. Feudalizam kao sistem društvenog uređenja srednjovekovne Evrope, sa uspostavljanjem Vojne granice stavljen je van snage na graničnom prostoru, izuzev poseda manastira Feneka, koji je, zahvaljujući privilegijama koje je dobio od Marije Terezije tokom uređenja Vojne granice, bio izuzet od vojnog ustrojstva.
Na imanju manastira Fenek, koji je bio u njegovom apsolutnom vlasništvu, tokom postojanja Vojne granice, odnosno sve do kraja XIX veka, postojao je manastirski Prnjavor, sa jednim oblikom feudalnog načina privređivanja. Manastir je imao ulogu spahije, a nastanjeni ljudi u Prnjavoru ulogu podložnika.
Vojna krajina – Granica u Sremu sve vreme je igrala značajnu ulogu kako u političkom tako i u privrednom životu Srba, kako onih koji su bili nastanjeni u njenim okvirima, tako i onih koji su ostali u granicama porobljene Srbije. Granica ne samo da je bila posebna ustanova pod Austrijom, ona je bila institucija u okviru koje je srpski narod, snevajući oslobođenje od Turaka, uspeo da svoj nacionalni, kulturni, politički identitet očuva i unapredi, a kako tvrdi K. Kaser, graničar je bio jedini slobodan seljak Evrope još sredinom XVIII veka!
Odlomak iz knjige: Aleksić S., Ekonomska istorija graničarskog Srema od 1745. do 1914. godine : Povodom 150 godina od razvojačenja Vojne granice u Sremu 1873–2023, IK Prometej i Arhiv Vojvodine, Novi Sad, 2023.
Komentari (0)