Zapis o zaboravljenoj crkvi Sv. Jovana na Vodenoj glavi u Lici

Odavno se ne čuje zvono s jedne od najstarijih srpskih svetinja u Lici. A bilo je to zvono koje je nekad pozivalo na ustanak. Mukla tišina gotovo već vek i po obavija crkvu Rođenja Svetog Jovana Preteče, podignutu pre oko 300 godina na obroncima brda Vodena glava nedaleko od Bruvna. O ovom hramu do danas je napisan tek po neki redak, a jedva da se i pominje u crkvenim analima. Ovaj zapis je zato pokušaj da se na jednom mestu sabere što više saznanja i podataka o ovom skrajnutom i zaboravljenom crkvištu, ali i sveštenstvu i vernom narodu koji su se oko njega i u njemu sabirali.

O crkvi Roždestva Jovanovog na Vodenoj glavi dosad najdetaljniji iako kratak opis ostavio je prerano preminuli vajar Dimitrije Mirko Ćelić (1983-2019) u svojoj postuhumno objavljenoj knjizi „Crkve u Lici“. Sa fotoaparatom u ruci, Ćelić je leta 2016. obišao preko 100 srpskih hramova ili onog što je od njih preostalo u Lici. Tada je nastala i jedina dosad javno objavljena fotografija ostataka crkve na Vodenoj glavi. Evo šta je Ćelić o ovom hramu zapisao:

Crkva Svetog Jovana se nalazi u zaseoku Vodena Glava. Nije zabeležena godina izgradnje crkve, ali je ona ucrtana u topografskim kartama Habzburške monarhije rađenim 1764-1784. godine, na postojećoj lokaciji, kao crkva Sv. Jovana. Dimenzije crkve su u osnovi dužine 22,70 m i širine 10,25 m. Zidine crkve su urušene.
Pored crkve nalaze se ostaci zgrade nekadašnjeg parohijskog doma.[1]

Ne znamo da li je Ćelić imao vodiča da ga uputi gde je crkva ili se poslužio starim austrijskim kartama kako bi dospeo do ove svetinje. Danas je do nje moguće doći ili peške ili terenskim vozilom. Iako je opustela još krajem 19. veka, njeni zidovi i danas postojano stoje, zarasli u drveće i grmlje. Uz južni deo zidina još se mogu videti i stari nadgrobni spomenici, od kojih posebnu pažnju izaziva nadgrobna ploča s isklesanim krstom, bez čitkog natpisa.

Prema dostupnim saznanjima, crkva na Vodenoj glavi podignuta je zasigurno pre 1750. godine, a moguće i nekoliko decenija ranije. U izveštaju biskupa Brajkovića iz 1700. godine[2] pominje se postojanje parohije u Bruvnu, dok se popisu Like i Krbave iz 1712. godine[3] navodi pop Marko Krneta kao paroh bruvanjski, pa je sasvim moguće da je već u to vreme hram bio podignut ili je, makar, na njegovom mestu bila kakva crkva brvnara. Pre će, ipak, biti da je već u doba Krnetinog službovanja podignut ovaj hram zidan od ovdašnjeg kamena s gdekojim ugrađenim crvenim komadom, osobenim za ovaj kraj. Doduše, postoji i podatak iz šematizma Eparhije gornjokarlovačke iz 2017. gde je navedeno da u opisu eparhije iz 1755. stoji da je hram u Bruvnu podignut deset godina ranije (dakle oko 1745. godine).[4] Pri tome, u ovom šematizmu se ne navodi da je reč o crkvi na Vodenoj glavi već samo u Bruvnu, koje je tada na kartama obeležavano ispod ovog brda. Ono što je još važno istaći iz ovog šematizma jeste navod da su crkvene matične knjige za Bruvno vođene od 1700. godine i da su čuvane sve do Drugog svetskog rata, a da je parohijsko zvanje u Bruvnu postojalo i pre napred pomenutog Brajkovićevog izveštaja iz 1700. godine. Inače, sećanje na prvog poznatog bruvanjskog paroha Marka Krnetu danas čuva i naziv brdašca kod crkve na Vodenoj glavi, koji je u narodu ali i u topografskim karta upisan kao Krnetina glavica.

Ono što je do današnjih dana ovaj hram ostavilo u senci jeste upravo činjenica da (danas) u centru Bruvna postoji drugi pravoslavni hram, koji se nalazi u završnoj fazi obnove (očekuje se da će ovog leta gospodnjeg 2023. s njega ponovo odjeknuti i zvono). Međutim, reč je o hramu (takođe posvećenom Rođenju Sv. Jovana Preteče) čija je izgadnja započeta 1860, a dovršena 1881. godine, kako svedoči ploča na njegovom zidu. Na mestu gde je podignut ranije nije postojala crkva, tj. jedina bruvanjska crkva bila je upravo ona na Vodenoj glavi.

Naime, na austrijskim kartama[5] koje prikazuju stanje iz 1774-1775. godine, upisana je od pravoslavnih samo crkva Svetog Jovana na Vodenoj glavi, te katolička crkva Sv. Petra i Pavla (izgrađena 1748. godine)[6], koja se nalazi na drugoj strani (Rudog) polja. Na karti, između ova dva hrama, austrijski kartograf navodi naziv mesta Sveti Petar (Sanct Peter), u koje je Bruvno preimenovano dve decenije ranije, posle jedne od najvećih buna koje su Krajišnici digli protiv austrijskih vojnih vlasti. Reč je o buni iz 1751. godine u kojoj je veoma značajno mesto imala upravo crkva na Vodenoj glavi.

Buna je gotovo istovremeno buknula u Bruvnu i bunjevačkom selu Lovinac protiv tzv. „muštre“ tj. stroge vojne discipline koja je predviđala oštre kazne batinama, kojima su bili izloženi Krajišnici od strane austrijskih oficira[7]. U Bruvnu je ovom pribegavao naročito poručnik Labicki, koji je znao kažnjavati sa 50 do 100 batina, a slično je postupao i poručnik Holjevac u Lovincu. Na takve postupke, konačno je juna 1751. izbila buna u kojoj su krajiški vojnici ubili Labickog u Bruvnu, dok je Holjevac, iako teško ranjen, uspeo da pobegne. Po smaknuću Labickog, s hrama Sv. Jovana na Vodenoj glavi, odjeknula su zvona, kojim je paroh pozivao verni narod na ustanak, a navodi se da se zvono pobune začulo i sa katoličke crkve u Lovincu, ali ne i sa one preko puta Vodene glave. Carska odmazda je bila brza i teška. Posle nepunih mesec dana, 12. jula 1751, buna je okončana. Jedan deo buntovnika (kako se navodi, njih 31) uspeo je da pobegne u tadašnju osmansku Tursku, čija je granica bila udaljena dvadesetak kilometara, a drugi su bili pohvatani i izvedeni pred sud. Presudom od 8. oktobra 1751. njih sedam je osuđeno na smrt (kazna je ubrzo izvršena u Gospiću), osmorica na tri godine zatvora, a šestorica na tri meseca. Trojica su išibana, devet kuća je spaljeno, a veći broj žitelja je proteran iz Bruvna. Među proteranima je, kako se navodi, bio i pravoslavni paroh koji je zvonom pozvao na ustanak.[8] Zvona kojima je pozivao na ustanak su skinuta s crkve, a ne zna se da li su i kad vraćena. Bruvno je tad, kao što je već napomenuto, promenilo naziv u Sveti Petar, a Lovinac u Sv. Mihovil i tako je ostalo narednih 110 godina.

U analima nije ostalo zabeleženo ime srpskog paroha koji je proteran iz carevine, a on bi, prema našem istraživanju, trebalo da bude sveštenik Damjan Zorić, koji je, nepunu godinu pre pobune, novembra 1750. rukopoložen za paroha crkve na Vodenoj glavi. Njegovo ime pominje se u dokumentu nastalom u Plaškom 29. aprila 1773. godine, gde su, između ostalog, navedena i imena ostalih sveštenika u Bruvnu. Imena su pisana latinicom i u nemačkoj transkripciji, ali je jasno da se iza imena Damian Sorich krije ime Damjan Zorić, te da je upravo on mogao biti taj koji je zvonima pozivao narod na ustanak. Inače, u ovom dokumentu kao bruvanjski sveštenici još se navode Stojan Obradović (Stojan Obradovich), rukopoložen 25. februara 1762. godine i Petar Škorić (Peter Skewich), rukopoložen 8. aprila 1767. godine. Da je poslednje navedeni sveštenik ispravno transkribovan sa austrijskog popisa, potvrđuje jedan dokument iz 1793. godine gde se u Bruvnu pominje upravo sveštenik Petar Škorić.[9] Tu se još navodi da je crkva Rođenja svetog Jovana u Bruvnu filijala crkve Rođenja presvete Bogorodice u Mazinu, te da je Škorićevo sedište u parohiji Mazin. Interesantno je, međutim, da u ovom dokumentu nije popisan i sveštenik koji je u Bruvnu službovao posle Damjana Zorića. Reč je o Arseniju Tarbuku, koji se navodi kao bruvanjski sveštenik u opisku Eparhije gornjo-karlovačke iz 1755. godine. On je, najverovatnije, preuzeo vođenje parohije posle Zorićevog proterivanja.

Ne zna se do kad je Petar Škorić službovao, a sledeći bruvanjski sveštenik, čije se ime može naći u dostupnim podacima iz 1810, je Andrija Škrbić (pomoćnik mu je bio Ilija Vurdelja).[10]

Ovim krajevima tridesetih godina prošao je i dugogodišnji upravitelj škola Karlovačke vojne krajine Franc de Paula Julijus Fras i o tome ostavio zapis 1835. godine.[11] On tad beleži da je Bruvno (tj. Sveti Petar) raspršeno selo sa 196 kuća i 1.936 stanovnika, od kojih 289 pripada katoličkoj, a 1.647 „grkonesjedinjenoj“ veri. „Mesto leži pod brdom Urljajem i sedište je kumpanijskog poručnika. Ima jednu katoličku i jednu grkonesjedinjenu crkvu. Ni jedna od njih nije u mestu, nego je katolička u Rudopolju, a grkonesjedinjena u Vodenoj Glavi“. Ovaj navod samo je još jedan prilog za učvršćivanje teze da je zaboravljena crkva na Vodenoj glavi bila u to vreme jedina bruvanjska pravoslavna crkva, te da je ova današnja (u centru Bruvna) izgrađena na mestu gde ranije nije postojala druga. Fras na jednom drugom mestu pominje i drugu pravoslavnu crkvu u ovoj oblasti, ali je nesumnjivo da se radi o ranije pomenutoj crkvi u Mazinu, koja je bila hijerarhijski iznad crkve u Vodenoj glavi.

Nije poznato koji sveštenik je posle Andrije Škrbića preuzeo vođenje parohije u Bruvnu, tek postoji zapis da su se u Bruvnu smenjivali sveštenici iz svešteničkih porodica Zorić, Obradović i Babić.[12] Biće da je ovom nizu prezimena trebalo dodati i prezime Škrbić jer je upravo jedan od najdugovečniji bruvanjskih paroha nosio ovo prezime. Reč je o popu Nikoli Škrbiću (1828-1903)[13], za čijeg je službovanja došlo do zatvaranja crkve na Vodenoj glavi i podizanje nove u Bruvnu (njegovo ime uklesano je i na mermernoj ploči koja stoji na zidu crkve). On je rukopoložen za sveštenika 1851. godine[14] i narednih pedeset godina bio je glavni bruvanjski paroh, o čemu svedoče i upisi u matične knjige s kraja 19. veka pisani njegovom drhtavom rukom (videti sliku u prilozima).

Pop Nikola Škrbić bio je sagovornik najpoznatijem ličkom pripovedaču i županu Budi Budisavljeviću, koji se u jednoj crtici[15] iz 1895. godine dotakao i razloga za zatvaranje crkve na Vodenoj glavi. Kako je mu je naveo pop Nikola, crkva u Bruvnu je izgrađena tridesetak godina ranije (dakle 60-tih godina 19. veka) što je uslovilo zatvaranje crkve na Vodenoj glavi gde je pop Nikola takođe službovao. Pop Nikola je tad još rekao da se narod ovog kraja suprotstavio odluci crkvenih vlasti („da mu se božiji hram ne prenosi sa stare osamne glavice usred sela u sjedište općine i parohije“), te da je došlo i do otpora koji je morala gušiti vojska poslata iz Gračaca.

Da li je zbog tog suprotstavljanja naroda vernog svojoj svetinji odlučeno da se hram ne prenosi već da se gradi potpuno novi, nije poznato, tek od tog vremena, od druge polovine 19. veka (u mestopisnom rečniku iz 1866. još uvek stoji da je crkva na Vodenoj glavi[16]), vrata na crkvi Roždestva Jovanovog na Vodenoj glavi zauvek su zatvorena, a zub vremena učinio je svoje.

Hram u kojem su se krštavale i venčavale generacije Bandića, Dautovića, Gnjatovića, Japundžića, Krtinića, Košutića, Obradovića, Radakovića, Radmanovića, Paskaša, Plećaša, Savatovića i drugih rudopoljskih i bruvanjskih[17] parohijana, u koji se odlazilo na službu nedeljom ili o prazniku, oko kojeg se saborovalo, igralo, pavalo i upoznavalo, danas je tek crkvište, tek trag u vremenu. Na katastarskim mapama i dalje je jasno obeležen, sa svojim crkvenim konturama. Crkveno i narodno više nije. Vodi se na Republiku Hrvatsku.

PRILOZI:

TEKST I FOTOGRAFIJE: Jovica Krtinić ([email protected])

IZVORI:

[1] Mirko Ćelić, Crkve u Lici, str. 11

[2] Marko Šarić, Predmoderne etnicije u Lici i Krbavi prema popisu iz 1712/14. godine, Institut društvenih znanosti “Ivo Pilar”, Zadar-Gospić, 2009, str. 364

[3] Karl Kaser, Popis Like i Krbave 1712. godine, SKD Prosvjeta, Zagreb, 2003, str. 221

[4] Snježana Orlović, Pravoslavna Eparhija gornjokarlovačka – Šematizam, Martiria, Beograd-Karlovac, 2017.

[5] https://maps.arcanum.com/en/map/europe-18century

[6] Krunoslav Draganović, Opći šematizam Katoličke crkve u Jugoslaviji, Akademija “Regina Apostolorum”, Sarajevo, 1939, str. 124

[7] Stjepan Vrdoljak, Bune pučana i seljaka u Hrvatskoj, Matica Hrvatska, Zagreb, 1956, str. 241-242. Videti i: Rudolf Horvat, Lika i Krbava, svezak 2. posebni dio, Matica hrvatska, Zagreb, 1941, str. 72

[8] Manojlo Grbić, Karlovačko vladičanstvo, druga knjiga, SKD “Sava Mrkalj”, Topusko, 1990, str. 24

[9] Čedomir Denić, Ruske sinodalne propovedi kod Srba i njihovo širenje u Hrvatskoj krajem 18. veka, objavljeno u Zborniku o Srbima u Hrvatskoj 2, SANU, Beograd, 1991, str. 108

[10]Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus, Budae, 1847, str. 85. Videti i: Obći zagrebački kolendar za godinu 1847. godinu, Tisak Franje Suppana, Zagreb, 1947, str. 85

[11] Franz de Paula Julius Fras, Cjelovita topografija Karlovačke vojne krajine, Ličke župe,Gospić, 1988, str. 136 (Original: Cicero, Zagreb, tiskano kod Franje Župana, 1835)

[12] Milan Radeka, Srbi i pravoslavlje Gornje Krajine, Savez eparh. udruženja prav. sveštenstva SR Hrvatske, Zagreb, 1963, str. 61

[13] Milan Radeka, Gornja krajina ili Karlovačko vladičanstvo, Savez udruženja pravoslavnih sveštenika SR Hrvatske, Zagreb, 1975, str. 272

[14] T. Nedeljković, Shimatizam srpske pravoslavne eparhije gornjo-karlovačke za 1871. godinu, Letopis Matice srpske 115, Matica srpska, Novi Sad, 1873, str. 150; Videti i: Šematizam srpske Dijeceze Gornjo-karlovačke za 1883. godinu, Štamparija braće Jovanović, Pančevo, 1883, str. 14; Dimitrije Ruvarac, Šematizam istočno-pravoslavne Mitropolije karlovačke za 1900. godinu, Saborski odbor Mitropolije karlovačke, Sremski Karlovci, 1900, str. 219

[15] Bude Budisavljević, Vražja pećina (crtica iz Like), objavljeno u Letopisu Matice srpske 183 (sveska III), Matica srpska, Novi Sad, 1895, str. 61

[16] Vinko Sabljar, Miestopisni riečnik kraljevinah Dalmacije, Hervatske i Slavonije, Naklada A. Jakića, Zagreb, 1866, str. 47, 320

[17] Stjepan Pavičić, Seobe i naselja u Lici, objavljeno u Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena 41, JAZU, Zagreb, 1962, str. 228