Veliki rat u Sremu (II deo)

PIŠE: Saradnik portala Poreklo Aleksić dr Snežana

Epilog Sremske ofanzive 1914. godine u objavama savremenika

Tokom Balkanskih ratova, kao i tokom čitavog rata 1914-1918 vođena je u Evropi oštra i nemilosrdna propaganda protiv Srbije. Austrougarska diplomatija je prednjačila novinskim člancima objavljivanim u bečkoj i londonskoj štampi. Iskonstruisani i dobro izrežirani problemi za koje bi se okrivila srpska strana, širenje kompromitujućih glasina i podbunjivanje lokalnog nesrpskog stanovništva, predstavljali su uobičajene metode Austrougarske  u osujećivanju ostvarenih srpskih pobeda na bojnom polju. O tome bi zatim pisale brojne režimske novine, stavljajući Srbiju direktno na optuženičku klupu. Pri svemu tome, Srbija je imala veoma malo prostora za adekvatan odgovor (kao i danas).

Tokom avgusta i septembra 1914. štampa u Austrougarskoj intenzivno je izveštavala o dejstvima svoje vojske na prostoru Srema i Srbije, a svako pisanje podrazumevalo je agitaciju u ličnu korist. Izveštaji koji su u novinskim člancima opisivali događanja na prostoru Srema, ton i način kojima je govoreno „o uspesima“ Austrougarske vojske raspirivao je mržnju prema svemu što je imalo prefiks „srpsko“.

U periodu septembar-decembar 1914. (kao i kasnije), u novinskim tekstovima nijednom rečju nije doneto slovo o stradanju ugarskih državljana – civilnog stanovništva Srema.

Aleksandr Mišić 1939. svedoči da je odmazda Austrougarske nad srpskim civilnim stanovništvom počela još dok se srpska vojska i nije sasvim povukla iz Srema: (13. septembar 1914.) : „Oko dva čas po podne, kada je po zapovesti puk morao da krene ka Grabovcu, opaženi su visoki stubovi dima i plamena ispred puka. To je iz srdite nemoći neprijatelj palio sela našeg življa u Sremu. Neprijateljska pešadija u to vreme ulazila je u Nikince, a konjica se oprezno približavala Platičevu. Izbeglice doneše vest da neprijatelj ubija Srbe. Među vojnicima stvarao se nesavladiv gnev. Opazivši to raspoloženje potpukovnik Colović primajući odgovornost na sebe, naredi komandantu Trećeg eskadrona da potera neprijatelja iz Nikinaca. Treći eskadron ulete iznenada u Nikince i nagna preplašenog neprijatelja na bekstvo ka severu. Zauzevši ponovo Nikince, eskadron i izviđačke patrole ostale su na mestu osmatrajući neprijatelja koji više nije imao volje da krene napred. Ovakvim radom dobilo se u vremenu, jer puk je otpočeo povlačenje u četiri časa po podne, umesto u dva, kako je zapovest glasila. Lagano, ni sa jedne strane ne uznemiravan, puk se kretao ka selu Grabovcu propuštajući ispred sebe izbeglice iz srpskih sela u Sremu, koje su žurile da što pre pređu u Srbiju“…

Srpska strana, u zvaničnom glasilu Kraljevine Srbije – „Srpskim novinama“ (gde od prvih dana ratnog dešavanja provejava propaganda usmerena ka „ljubavi među slovenskom braćom“) doneto je pisanje o stradanju srpskog naroda u Sremu nakon povlačenja srpske vojske: „ na neprijateljskoj obali kod Nikinaca-Platičeva-Klenka pešadijska mitraljeska i topovska paljba; da se na toj strani vodi borba, moglo se i dogledom videti. Kako naših trupa nije više bilo na neprijateljskoj obali, to se moralo pretpostaviti da neprijateljske trupe vode borbu ili same među sobom ili sa svojim stanovništvom. Sada je iskazom zarobljenika iz 26 landšturmskog pešadijskog puka, koji su 12 ovog meseca sprovedeni u Valjevo, rastumačena ta borba koja se vodila 3 septembra. Kad su se naše trupe povukle iz Srema, neprijatelj je stao paliti srpska sela i ubijati srpske seljake. Inicijativu za ova zverstva bili su uzeli mađarski oficiri. To je razdražilo oficire i vojnike srpske narodnosti. Sukob koji se tim povodom izrodio između mađarskog i srpskog dela austrijske vojske pretvorio se postepeno u pravu borbu, koja se vodila ne samo puškama nego i topovima. Rezultat te borbe i posledice što ih je ona dalje imala ostale su nam do sada nepoznate.“

Iz Županije srijemske, uglavnom preko Zagreba, štampa je izveštavala jedino i samo o hapšenjima „nepoćudnih i veleizdajnika“!

„Ilustrovani list“ tokom oktobra 1914. donosi fotografije pra- ćene sledećim tekstom: „SRIJEMSKI BUNTOVNICI – Povodom upada srbske vojske u Srijem, priključilo se Srbima mnogo srijemskog pravoslavnog pučanstva, idući srbskoj vojsci u svemu na ruku. Nakon što je bila navala Srba suzbijena austrijskim četama, pohvatano je mnogo tamošnjih pravoslavnih žitelja Srijema, za koje se je znalo, da su podupirali srbsku vojsku. –

O „pridruživanju srpskoj vojsci kao veleizdajničkom činu“ nailazimo i u zvaničnom dokumentu Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije – Izveštaju Županije srijemske za 1914, gde su između ostaloga, a u vezi sa opštinskim činovnicima u kotarima Ruma i Stara Pazova navedena imena interniranih, uzetih za taoce i streljanih, dok u Kotaru zemunskom za sve one koji su optuženi za „veleizdaju“ stoji i podatak da su otišli sa srpskom vojskom, i sa sobom poneli novce iz opštinskih blagajni.

Hrvatska štampa izveštavala je o sudskim procesima koji su pred civilnim i vojnim sudovima vođeni protiv optuženih Srba, a kao epilogom u vezi sa ofanzivom srpske vojske u Srem.

Pred Zagrebačkim sudbenim stolom vođena su suđenja protiv lica srpske nacionalnosti, a koji su osuđivani za saradnju sa srpskom vojskom, te je tako tokom maja 1915. suđeno žiteljima Dobanovaca koji su: „u pravom slavlju dočekali srbsku vojsku. Bili su obtuženi Mito Vladisavljević, Živko Ranitović, Čedomir Petrović, Marko Majić, Stefan Krajčić, Joco Mesarović, Jovan Rakić, Joco Krompić, Mladen Pavličev, Žarko Maletić, Petar Živanović, Ranko Milovanović, Đoko Arambašić, Veljko Mavrenović, Stevo, Božo i Dušan Nikolić, te Damjan Jovanović, svi radi zločina proti vojnoj sili države. Kad se naime u Dobanovcima saznalo za dolazak neprijatelja, podiglo se celo selo da ga što svečanije dočeka. Glava tome dočeku bili su mjesni bilježnik Simo Kragujac, blagajnik Milovan Egić, učitelj Milovanović, parok Petković, Bogoslav Veličković, gimnazijalac Veličković i seljak Dragoša. Oni su sakupili sve seljane, koji su podigli na glavnom drumu veliki slavoluk i izkitili kuće, a kad se srbska vojska približila, stali pucati od veselja i zvoniti u sva zvona po crkvama. Kad su vojnici stigli do slavoluka, održao im je bilježnik oduševljeni govor, kojemu je narod burno odobravao. Međutim, nakon nekoliko dana kad su Srbi morali uzmaći i naša vojska provalila u selo, pobjegli su sa Srbima i svi spomenuti kolovođe u Srbiju te je proti njima izdana tjeralica, dočim su gore spomenuti uhićeni i stavljeni pred sud. Glavnu je razpravu vodio podpukovnik vojni sudac pl. Valter, dočim je obtužbu zastupao satnik vojni sudac dr. Sarpi, te su nakon provedenog postupka odsuđeni i to Živko Tatić, Živko Ranitović i Čedomir Petrović na 7 godina i 8 mjeseci teške tamnice, a Marko Majić na 6 godina i 8 mjeseci, svi povrh uračunanja 4 mjesečnog istražnog zatvora, dočim je ostalih 17 obtuženika riešeno od obtužbe.“

Zagrebački sudbeni sto osudio je u odsustvu i Dušana Pljačića iz Surčina i Marka Prokopljevića iz Petrovčića, odobrivši prilikom osude da im se zapleni sva pokretna i nepokretna imovina, a kao obrazloženje navedeno je: „jer prema priloženim spisima postoji osnovana sumnja, da su za vreme upada srpske vojske u Srem, dakle za vreme rata, pridružili se neprijateljskoj vojsci, posle su prešli u Srbiju. Dušan je kriv što je primio pomoć od uredništva Balkana, a Marko je služio u srpskoj vojski kao komordžija!“ Takođe zaplenom svog imanja osuđen je kod istog suda i Nikola Glumac Jovićević iz Ogara „jer prema priloženim dokazima postoji osnovana sumnja da je za vreme rata, dragovoljno stupio u srpsku žandarmeriju.“

O tragediji civilnog stanovništva Srema nakon odlaska srpske vojske, o zločinima koji su nad njim počinile Austrougarske  jedinice, nije se ozbiljnije i argumentovano izveštavalo ni u srpskoj a posebno ne u štampi koja je plasirana na teritoriji Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije tokom ratnih godina. Tek u novembru 1918. u jeku objavljivanih primirja, beogradske novine „Pravda“ je objavila feljton pod naslovom „Zverstva Austrije“ – govor dr Tresića-Pavičevića u Bečkom parlamentu od 19. oktobra 1917. u kome je, između ostaloga, pomenuto i zverstvo Austrougarske vojske nad civilima Srema: … „Dodaću da su štrafunski korovi, napustivši Kupinovo zapalili 20 kuća, tako da su nesrećnici, napuštajući svoje drago mesto, našli ulice osvetljene požarom svojih domova. Viši šumar petrovaradinske opštine, Obrad Pejčić, ubijen je od vojnika kroz prozor u svome stanu u Klenku. Popa Stevu Jovanovića Ravina iz Donjeg Tovarnika odveli su vojnici u Irig. Tu ga sretoše dva oficira, koji nešto došapnuše u uvo naredniku. Pop je odveden u stranu i streljan. Sveštenik Boško Momirović iz Brestača, u Sremu, obešen je sa predsednikom opštine i pisarom bez isleđenja i onda su sva trojica spaljeni. Pop Dujanović, jedna učiteljica i petorica drugih iz Beške odvedeni su u Petrovaradin gde je svo sedmoro ubijeno. U selu Golubincima uterani su stanovnici u dvorište školsko, gde su ih vojnici, uz užasan vrisak i jauk, pobili kao zečeve. Imenujem samo imena obrazovanih ljudi, jer se imena ubijenih seljaka ne dadu izbrojati.“…

IZVOR: Snežana Aleksić, ,,Ilijina priča”, IK Prometej, Novi Sad, 2018, 48-53