Vlastela u Crnoj Gori prema narodnim predanjima

Autor: Ivan Vukićević ([email protected])
Objavljeno: 16.7.2017. | Dopunjeno: 29.12.2023.

Pojam vlastele

Srpske srednjovekovne države su imale feudalno društveno uređenje, kao i većina drugih evropskih zemalja u tom periodu. Vladari su svojim vojskovođama i drugim ljudima od poverenja dodeljivali na upravu određene oblasti, a često i u trajno vlasništvo. U našem narodu su feudalci nazivani vlastelom ili plemstvom, bilo da se radilo o krupnim zemljoposednicima poput Mrnjavčevića koji su u jednom momentu kontrolisali gotovo polovinu srpskog carstva, ili porodicama koje su upravljale manjim župama. Svako ko je po ukazu vladara posedovao određeno područje nazivan je vlastelinom jer je imao apsolutnu vlast nad tim područjem i njegovim stanovnicima sve dokle god je bio u milosti vradarske kuće. Osnovna obaveza vlastele prema vladaru bila je učešće u ratovima i teritorijalnom širenju države, tako da su vlastelini ujedno bili i vojskovođe čime su sticali ugled u narodu.

U ovom članku će biti reči o svim bratstvima u Crnoj Gori koja imaju predanje o poreklu od srednjovekovne vlastele, a biće dopunjavan kako budu pristizali rezultati DNK testiranja.

Dukljanska i zetska vlastela

Većina srpskih vladarskih porodica iz srednjeg veka, kao što su Vojislavljevići, Vukanovići, Nemanjići, Hrebeljanovići, Balšići i Crnojevići, potiču sa prostora današnje Crne Gore.

Knez Vojislav, rodonačelnik Vojislavljevića, bio je sinovac dukljanskog kralja Jovana Vladimira. Nakon što je Konstantin Bodin, najpoznatiji vladar iz ove dinastije, osvojio Rašku, tamo na vlast postavlja župane braću Vukana i Marka koji su po nekim mišljenjima bili njegovi rođaci. Od starijeg Vukana će nastati raška dinastija Vukanovića iz koje će proisteći nekoliko velikih župana Raške. U jednom od međudinastičkih sukoba u Raškoj, župan Zavida beži u Duklju gde se rađa njegov sin Stefan Nemanja, potonji veliki župan Raške i rodonačelnik dinastije Nemanjić. Za Zavidu mnogi smatraju da je bio pripadnik dinastije Vukanović, a ukoliko bi to bilo tačno, postoji i mogućnost da su Vojislavljevići i Nemanjići isti rod. Ono što je sigurno jeste da sve tri spomenute dinastije potiču iz srednjovekovne Duklje.

Nakon smrti cara Dušana dolazi do slabljenja centralne vlasti i jačanja vlastele što je kasnije dovelo i do potpunog raspada srpskog carstva nakon smrti njegovog sina cara Uroša. Najmoćnije vlasteoske porodice kao što su Balšići, Brankovići, Vojinovići, Mrnjavčevići i Hrebeljanovići formiraju svoje samostalne države koje će često dolaziti u međusobne sukobe oko teritorija. Preci kneza Lazara Hrebljanovića, rodonačelnika Lazarevića, potiču iz Grblja. Njegov otac Pribac je od cara Dušana dobio na upravu Prilepac, dok je Lazar nakon višegodišnje službe dobio na upravu oblast oko Kruševca koju će kasnije znatno proširiti. Balšići, koji su u istom periodu upravljali Zetom, tipičan su primer nekada sitne vlastele koja je od male oblasti oko Bara i Budve vremenom uspela da preuzme kontrolu nad čitavom Zetom, a posle i da se osamostali. Crnojevići su poslednja vladarska kuća iz srednjovekovne Zete. Najpre su bili župani i dugogodišnji saveznici Balšića, da bi nakon smrti poslednjeg Balšića i privremene vlasti Brankovića, preuzeli vlast nad Zetom. Njihov rodonačelnik je Đuraš Vrančić, vitez cara Dušana od koga potiču Đuraševići čija su grana Crnojevići. Za vreme njihove vlasti dolazi do postepenog gubitka teritorija, a oblast oko Cetinja na koju se Zeta svela dobija naziv Crna Gora. Poslednji otpor srpskog naroda je slomljen krajem XV veka kada Turci konačno osvajaju i Crnu Goru.

Predanja o poreklu od vlastele

U periodu nakon Kosovske bitke dolazi do postepenog nestanka srpske države, tako da pravoslavna crkva, kao jedina preostala institucija srpskog naroda, preuzima ulogu čuvara nacionalnog i kulturnog identiteta. Najpre je nastao kult kneza Lazara koji je proglašen za svetitelja i velikomučenika, pa čak i cara iako nikada nije imao tu titulu, a zatim i ostale srpske vlastele koja je učestvovala u bici. Za stvaranje brojnih predanja o vlasteli i kosovskim junacima najzaslužnija je pravoslavna crkva na čelu sa cetinjskim vladikama koji su imali veliki uticaj na narod u Crnoj Gori. To je dovelo i do pojave su brojna bratstva doseljena iz drugih srpskih oblasti tvrdila da potiču od pojedinih vlasteoskih porodica, ne bi li tako stekla ugled u novom okruženju. Iako su pojedina bratstva zaista proistekla od vlasteoskih porodica, u najvećem broju slučajeva se radilo o potpuno izmišljenim predanjima, međutim kako je vreme prolazilo sve je teže bilo napraviti razliku između tačnih i izmišljenih predanja. Tako Bogićevci u Donjoj Morači i Mrnjavčići u Kučima smatraju da su potomci Mrnjavčevića, Bratonožići da su od Brankovića, a Vasojevići da su od Nemanjića. Takođe, čitav niz bratstava koja potiču iz Stare Crne Gore prema predanjima vodi poreklo od Vojinovića i Orlovića. Do ovakvih predanja je dolazilo tako što bi se rodonačelnik u dopunjenoj verziji predanja proglasio za pretka nekog plemića, pri čemu se išlo toliko daleko da su izmišljani  i čitavi pasovi od poznatog rodonačelnika do izabranog plemića ne bi li se pokrio vremenski period između njih. Tako se u predanjima pominju brojni pripadnici vlasteoskih porodica o kojima ne postoje nikakvi tragovi u istoriji, a među njima se svakako ističe Gojko Mrnjavčević koji je prema predanjima i narodnim pesmama sin kralja Vukašina.

Zanimljivo je da nijedno bratstvo u Crnoj Gori nema predanje da je poreklom od Vojislavljevića, dok svega jedan rod ima predanje o poreklu od Balšića, a tri roda imaju predanje o poreklu od Crnojevića. S druge strane, postoji čak 14 razgranatih grupa brastava koja imaju predanje da potiču od Orlovića, a postoje i bratstva koja imaju predanje da su od Obilića i Kosančića. Podatak da ima daleko više bratstava koja sebe vezuju za kosovske junake nego za vlastelu i vladare koji su vladali Dukljom, Zetom i Crnom Gorom najbolje pokazuje koliko je kosovski zavet duboko bio ukorenjen u tradiciji srpskog naroda u Crnoj Gori.

U tabeli koja sledi su navedeni rodovi na prostoru današnje Crne Gore početkom XX veka koja su imali ustaljena predanja o poreklu od srednjovekovne vlastele, kao i bratstva koja su se predanjima vezivala za veće rodove sa predanjima o poreklu od vlastele. Primera radi, u tabeli su navedeni i Vitkovići i Potolići iz Pješivaca koji imaju predanje (ispostaviće se netačno) da potiču od Vasojevića, a nemaju direktno predanje o poreklu od Nemanjića kao što je to slučaj sa Vasojevićima.

Pored navedenih bratstava koja imaju ustaljena predanja o poreklu od vlastele, postoji i manji broj bratstava koja su prema jednom od više predanja plemićkog porekla. Tako Tomaševići, koji su grana Mulina u Banjanima, imaju i predanje da su od bosanskog kralja Stefana Tomaševića iako kod Mulina preovlađuje predanje o poreklu od Strahinje Banovića iz Banjske. Kod Bjelopavlića postoji i manje prihvaćeno predanje po kome potiču od Leke Kapetana, a ne od Leke Dukađinca kako glasi njihovo ustaljeno predanje. Takođe, Bjelopavlići imaju i predanje po kome je Leka Dukađinac sin Dukin i unuk kralja Milutina Nemanjića.

Vredno je pomena da vladarska kuća Petrović-Njegoš, kao ni ceo predanjski rod Raičevića i Herakovića kome ovo bratstvo pripada, nema predanje o poreklu od srednjovekovne vlastele iako bi se od njih to najviše moglo očekivati jer su vladarske kuće oduvek želele da svoju vladavinu predstave kao legitimnu kroz kontinuitet sa nekadašnjim vladarskim porodicama. Za njihove rodonačelnike, braću Heraka i Raiča, u predanju se jedino kaže da su došli iz sela Muževice pod planinom Njegoš iz Banjana. Genetičkim testovima je utvrđeno da Herakovići (Petrovići i Popovići) pripadaju grani E-Z1057, a Raičevići pripadaju grani I2-Y51673, tako da se ispostavilo da su ipak nisu istog porekla. Takođe, nijedan od ova dva roda nije genetički povezan ni sa jednim rodom iz Banjana.

Istinitost predanja u odnosu na istorijske izvore

Dostupni istorijski izvori potvrđuju predanja Borojevića, Gorevuka, Mikovića i Radmilovića, a u određenoj meri i predanja Bijedića i Vojnovića. Međutim, bitno je spomenuti da prva četiri roda potiču od sitne vlastele, dok se jedino za Bijediće i Vojnoviće može reći da najverovatnije potiču od vlastele koja je imala bitniju ulogu u srpskoj istoriji, konkretno od Brankovića i Vojinovića. S druge strane, predanja svih ostalih navedenih bratstava se ne mogu potkrepiti istorijskim dokumentima, a većina tih predanja su kontradiktorna u odnosu na istorijske podatke.

Brđanski rodovi tako svoje rodonačelčnike proglašavaju za potomke osoba koje se u istorijskim izvorima uopšte ne spominju. Primera radi, Mrnjavčići u Kučima tvrde da potiču od potomaka Gojka Mrnjavčevića koji su se preselili iz Skadra u krajnje nepristupačnu i surovu dolinu Cijevne odakle su prešli u Orahovo u Kučima. Pored toga što je krajnje nelogično da pripadnici do tada najmoćnije i najbogatije srpske vlasteoske porodice dolaze da žive kao stočari u dolinu Cijevne, o Gojku Mrnjavčeviću, sem u narodnim pesmama, uopšte nema reči u istorijskim izvorima, a kamo li o njegovim potomcima. Neka druga bratstva sebe vezuju za pojedine istorijske ličnosti iako su takve konstrukcije čak i teoretski nemoguće. Bjelopavlići tako smatraju da potiču od Leke Dukađinca (Leka III Dukađini) koji je živeo od 1410. do 1481. godine, međutim Bjelopavlići se već 1411. godine spominju u Zeti kada su zajedno sa Malošnićima i Ozrinićima opljačkali jedan dubrovački karavan. Dakle, Bijeli Pavle nikako ne može biti sin Leke Dukađinca.

Nova saznanja na osnovu istraživanja Y-DNK porekla

Određeni broj predanja pobijen je i dosadašnjim rezultatima DNK testiranja. Tako recimo Bogićevci iz Donje Morače, Gojakovići iz Dračevice i Mrnjavčići iz Kuča pripadaju različitim haplogrupama (R1b, I2 i E1b), iako sva tri roda tvrde da su od Mrnjavčevića. Za Drekaloviće iz Kuča koji su prema predanju od Kastriota se ispostavilo da su isti rod sa Mrnjavčićima od kojih najverovatnije i potiču čime je i njihovo predanje pobijeno. Isto tako, za Bijediće iz Pljevaljske oblasti, Bratonožiće i Cvijoviće Pljevaljske oblasti  koji su prema predanju od Brankovića je utvrđeno da su raznorodni i da pripadaju različitim haplogrupama (I2, Q i R1a), pritom nisu srodni nijednom od dva starosedelačka roda iz Korjenića koja je se mogu vezati za Brankoviće. Kada su u pitanju Orlovići, utvrđeno da postoje četiri haplorupe među bratstvima koja potiču od njih. Haplogrupi E1b pripadaju Bajice, Bjelice i Đuričkovići iz Zagarača, haplogrupi J2a pripadaju Veljocuce, Bandići i Samardžići iz Krivošija, haplogrupi N2 pripadaju Lalovići, Manojlovići i Tepavčevići iz Golije, dok Ćetkovići iz Orahovca pripadaju haplogrupi R1a. Predanje Šaranaca o poreklu od Vlastelinovića je takođe oboreno jer nisu srodni Šarencima iz okoline Bileće, dok se za Šobajiće ispostavilo da pripadaju rodu Bjelopavlića čime je oboreno njihovo predanje o poreklu od Lazarevića. Ipak, možda i najbolji primer netačnosti predanja o poreklu od vlastele jesu bratstva koja su prema predanju od Vojinovića. Tako Vojinovići iz Vasojevića, Vujovići iz Ljubotinja, Punoševići iz Njeguša i Radulovići iz Ozrinića pripadaju potpuno različitim haplogrupama, pri čemu su i sami Vujovići raznorodni. Međutim, treba imati u vidu da je i kod predanja u kojima se spominje poreklo od vlastele deo rodoslova do pretka po kome je rod nazvan najčešće vrlo pouzdan iako je drugi deo predanja netačan. Tako da ako se predanjima pristupa na racionalan način, a ne po principu sve ili ništa, iz njih se dosta korisnog može saznati o poreklu stanovništva što DNK rezultati najbolje potvrđuju.

Više o poreklu, predanjima i haplogrupama svih do sada testiranih bratstava iz Crne Gore, uključujući i bratstva koja imaju predanja o poreklu od vlastele, može se pročitati u sledećima člancima:

• Genetički rodovi starobalkanskog porekla u Crnoj Gori
• Genetički rodovi slovenskog porekla u Crnoj Gori
• Genetički rodovi germanskog porekla u Crnoj Gori
• Genetički rodovi neutvrđenog porekla u Crnoj Gori

Korišćena literatura

• Andrija Jovićević, Zeta i Lješkopolje, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 23), Srpski etnografski zbornik (knjiga 38), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1926.
• Andrija Jovićević, Plavsko-Gusinjska oblast, Polimlje, Velika i Šekular, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 10), Srpski etnografski zbornik (knjiga 21), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1921.
• Andrija Jovićević, Riječka Nahija, Beograd, Naselja srpskih zemalja (knjiga 7), Srpski etnografski zbornik (knjiga 15), Srpska Kraljevska Akademija, 1911.
• Andrija Jovićević, Crnogorsko Primorje i Krajina, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 11), Srpski etnografski zbornik (knjiga 23), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1922.
• Andrija Luburić, Drobnjaci – pleme u Hercegovini, Beograd, 1930.
• Blažo Knežević, Vlastelinovići, Podgorica, 2006.
• Bogdan Lalević i Ivan Protić, Vasojevići u turskoj granici, Naselja srpskih zemalja (knjiga 3), Srpski etnografski zbornik (knjiga 6), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1905.
• Bogdan Lalević i Ivan Protić, Vasojevići u crnogorskoj granici, Naselja srpskih zemalja (knjiga 2), Srpski etnografski zbornik (knjiga 5), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1903.
• Vojin S. Murišić, Kruševice (Svrčuge – Petijevići – Bijelići) (knjiga 2), Biblioteka “Hronika sela”, Kulturno prosvetna zajednica Republike Srbije, Beograd, 2000.
• Vukašin Vučkov Šoškić, Šoškići iz Polimlja, Beograd, 1995.
• Vukota Miljanić, Akim Miljanić, Prezimena u Crnoj Gori, Beogradska knjiga, Beograd, 2007.
• Vule Knežević, Pleme Šaranci, Beograd, 1961.
• Zvonimir M. Mijušković, Pleme Pješivci – krajina Stare Crne Gore, Beograd, 1984.
• Jovan Vukmanović, Paštrovići, Cetinje, 1960.
• Jovan Vukmanović, Crmnica – antropogeografska i etnološka istraživanja, Posebna izdanja (knjiga DLXXXIII), Odeljenje drštvenih nauka – odbor za filozofiju i društvenu teoriju (knjiga 1), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1988.
• Jovan Erdeljanović, Bratonožići – pleme u crnogorskim Brdima, Naselja srpskih zemalja (knjiga 5), Srpski etnografski zbornik (knjiga 11), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1909.
• Jovan Erdeljanović, Postanak plemena Pipera, Srpski etnografski zbornik (knjiga 17), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1917.
• Jovan Erdeljanović, Kuči, Naselja srpskih zemalja (knjiga 4), Srpski etnografski zbornik (knjiga 8), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1907.
• Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 24), Srpski etnografski zbornik (knjiga 39), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1926.
• Jovan F. Ivanišević, Podlovćensko Cetinje, Javor br. 5, 12, 14, 16, 24 i 25 iz 1892. godine, Cetinje, 1892.
• Jovan F. Ivanišević, Putopis kroz Male Cuce, Javor br. 37, 38 i 39 iz 1891. godine, Cetinje, 1891.
• Kosto R. Perućica, Oputna Rudina, Beograd, 1989.
• Marko Miljanov Popović, Pleme Kuči u narodnoj priči i pjesmi, Zadužbina Ilije M. Kolarca, Beograd, 1904.
• Miladin Kontić, Pleme Pješivci sa istorijom bratstva Kontić, Beograd, 1977.
• Milan – Mišo Brajović, Pleme Bjelopavlići, Kulturno-prosvjetna zajednica, Podgorica, 2000.
• Milan Peković, Nikšićka Župa, Beograd, 1974.
• Milan R. Milanović, Bajkove Kruševice, Biblioteka “Hronika sela”, Odbor SANU za proučavanje sela / Kulturno prosvetna zajednica Republike Srbije, Beograd, 1997.
• Mileta Vojinović, Pljevaljski kraj – prošlost i poreklo stanovništva, Pljevlja, 1997.
• Milisav Lutovac, Bihor i Korita – antropogeografska istraživanja, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 40), Srpski etnografski zbornik (knjiga 81), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1967.
• Milisav Lutovac, Rožaje i Štavica – antropogeografska istraživanja, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 37), Srpski etnografski zbornik (knjiga 75), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1960.
• Milorad Joknić, Stanovništvo u pljevaljskom kraju, “Proleter” AD Bečej, Pljevlja, 2006.
• Miloš Vojinović, Stotinu godina od iseljavanja muslimana iz Crne Gore za Tursku 1914-2014, Kolašin / Alačata, 2014.
• Miloš Vojinović, Tadija Bošković, Popis domova u novim krajevima Kraljevine Crne Gore 1913. godine, Kolašin, 2015.
• Miljan Jokanović, Pleme Kuči – etnička istorija (2. izdanje), Medeon / Print, Podgorica, 2000.
• Mirko Barjaktarović, Rovca, Crnogorska akademija nauka i umetnosti, Titograd, 1984.
• Mirko Vukićević, Vukićevići iz Trešnjeva i njihovi korijeni, PAKO, Andrijevica, 2015.
• Momčilo Mićović, Banjani, Ljetopis Banjana i Rudina, Nikšić, 2016.
• Nebojša Drašković, Čevsko Zaljuće i Donji Kraj – sela u plemenu Ozrinići, Biblioteka “Hronika sela”, Odbor za proučavanje sela SANU / Kulturno prosvetna zajednica Republike Srbije / Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Republike Srbije, Beograd, 1999.
• Nikola S. Vujačić, Bratstvo Vujačić, Nikšić, 1984.
• Obrad Višnjić, Golija i Golijani, Trebinje 1987.
• Obren Blagojević, Piva, Odeljenje društvenih nauka SANU, Beograd, 1971.
• Pavle Radusinović, Naselja Stare Crne Gore – opšti dio, Posebna izdanja (knjiga DLXII), Odeljenje društvenih nauka (knjiga 92), Srpska akademija nauka i umetnosti / Narodna knjiga, Beograd, 1985.
• Pavle Radusinović, Naselja Stare Crne Gore – posebni dio, Posebna izdanja (knjiga DLXII), Odeljenje društvenih nauka (knjiga 92), Srpska akademija nauka i umetnosti / Narodna knjiga, Beograd, 1985.
• Pavle Radusinović, Stanovništvo i naselja Zetske ravnice od najstarijeg do novijeg doba (knjiga prva), NIP “Univerzizetska riječ” / Istorijski institut SR Crne Gore, Beograd, 1991.
• Pavle Radusinović, Stanovništvo i naselja Zetske ravnice od najstarijeg do novijeg doba (knjiga druga), NIP “Univerzizetska riječ” / Istorijski institut SR Crne Gore, Beograd, 1991.
• Petar Mrkonjić, Srednje Polimlje i Potarje u Novopazarskom sandžaku, Srpski etnografski zbornik (knjiga 6), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1905.
• Petar Pejović, Ozrinići – pleme Stare Crne Gore, Beograd, 2004.
• Petar Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 15), Srpski etnografski zbornik (knjiga 27), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1923, reprint izdanje (CID, Podgorica, 1997.)
• Petar Šobajić, Korjenići, Glasnik Etnografskog muzeja na Cetinju IV, Etnografski muzej na Cetinju, Cetinje, 1964.
• Radojko Koprivica, Bratstvo Koprivice – porijeklo, sveštenici, Ljetopis Banjana i Rudina, Nikšić, 2016.
• Radoslav-Jagoš V. Vešović, Pleme Vasojevići, Sarajevo, 1935.
• Rajko Raosavljević, Morača, Rovca, Kolašin, Stručna knjiga, Beograd, 1989.
• Sava Nakićenović, Boka (antropogeografska studija), Naselja srpskih zemalja (knjiga 9), Srpski etnografski zbornik (knjiga 20), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1913.
• Svetozar Tomić, Banjani, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 31), Srpski etnografski zbornik (knjiga 59), Srpka akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1949.
• Svetozar Tomić, Drobnjak, Naselja srpskih zemalja (knjiga 1), Srpski etnografski zbornik (knjiga 4), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1902.
• Svetozar Tomić, Piva i Pivljani, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 31), Srpski etnografski zbornik (knjiga 59), Srpka akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1949.
• Stevan Popović, Rovca i Rovčani u itoriji i tradiciji (Drug o dopunjeno izdanje), ITP “Kolo” / ITP “Unireks “, Nikšić, 1997.
• Stojan Karadžić, Vuk Šibalić, Drobnjak – porodice u Drobnjaku i njihovo porijeklo (II izmijenjeno i dopunjeno izdanje), Beograd, 1997.
• Tomo P. Oraovac, Arbanaško pitanje i srpsko pravo, Beograd, 1913, reprint izdanje (Prometej, Beograd, 1999.)
• Čedomir S. Bulajić, Vilusi, Biblioteka “Hronika sela”, Odbor za proučavanje sela SANU / Institut za sociološka istraživanja, Beograd, 1994.
• Čedomir S. Bulajić, Rodoslov bratstva Bulajić, Beograd, 1987.
• Fadil M. Kardović, Porijeklo bratstva Kardovića, Sportturist, Novi Pazar, 2010.
• Jovo Medojević, Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, Almanah, Podgorica, 2003.
• Miloš Krivokapić i Saša Knežević, Prilog proučavanju porijekla stanovništva i antroponimije Orahovca (Boka Kotorska), Anali Dubrovnik 55/1, Dubrovnik, 2017.
• Veselin Konjević, Kazivanje Ahmet-bega Mušovića, Matica br. 69, Matica crnogorska, Cetinje, 2017.