Srbi u Rumuniji

90 komentara

1. 13. mart 2017. u 04:56

   vojislav ananić

   Poštovani gospodine,
   na Vašu gmail adresu sam Vam poslao nešto od sačuvanog materijala, ali mi se posle nekoliko dana cratilo. Ne znam zašto?
   Pokušajte Vi da se javite meni te da Vam to pošaljem.
   Pozdrav,
   Vojislav

   Odgovori

2. 24. maj 2017. u 05:28

   vojislav ananić

   SRBI I POMORIŠJE

   Najstariji poznati tragovi Srba u Pomorišju jesu njihovi prelazi počev od VI veka, kada su se, napustivši svoju pradomovinu, naseljavali u Panonskoj niziji i na Balkanu. Za razliku od inih naroda koji su u vreme velikih seoba prošli kroz Pomorišje, Srbi nisu bili ratnici osvajači, već plemena zemljoradnika i stočara što su se polako kretala sa svojim imetkom i stadom. Ljudi, žene, starci i deca, snažni i nemoćni rađali su se i sahranjivali u hodu. Bez neke čvrste društvene organizacije, oni su se povremeno odvajali od glavnih pokreta i iz različitih razloga zaostajali ili bili u nemogućnosti da nastave iznuravajuće putovanje u nedogled, pa su se nastanjivali u većim ili manjim grupama gde bi nalazili slobodne pašnjake. Prema ušću Moriša nastanilo se srpsko pleme Bodriči. Posle pada Ahtumove kneževine pod Madžare u XI veku i Srbi su se našli na udaru novoga talasa. Verovatno je i Srba bilo među kaluđerima čanadskoga pravoslavnog manastira Svetoga Jovana koje su nove vlasti izmestile, da bi u manastiru zavele zapadni obred. Čanad je postao sedište nove katoličke biskupije. U XIV veku franjevački misionari vršili su pokrštavanje i u Čanadskoj biskupiji. Tom prilikom za Srbe iz Lipove zabeleženo je da su uporni, da su se posle prelaska u katolicizam “vratili svojim ranijim zabludama”, postavši “gori nego što su bili”. Sudbina pomoriških Srba u srednjem veku uslovljena je i određena evropskim političkim prilikama. Naime, madžarski vladari su im povremeno davali i potvrđivali izvesna prava, da bi ih pridobili za ratovanje protiv Turaka. U XV veku došlo je i do međudržavnih madžarsko-srpskih ugovora koji su se odrazili i na Pomorišje. Već početkom veka despotu Stefanu Lazareviću, sinu kneza Lazara, ustupljena su prostrana dobra. Nasledivši despotstvo, njegov nećak Đurađ Branković preuzeo je i pravo nad posedima despota Stefana; kasnije ih je i proširio, dobivši i grad Širiju sa 110 sela i zaselaka. Madžarsko plemstvo nerado je gledalo kako Srbi despoti naseljavaju srpsko stanovništvo na svoja imanja i hvataju rodbinske veze sa velikom vlastelom pa i sa vladarskim kućama. Zbog toga se prema srpskim despotima ponašalo neprijateljski i nastojalo da njihovu vlast i uticaj ograniče. Ipak, i kasnije su se u Pomorišju dizale srpske ličnosti sa titulom despota. Najpre je to bio Zmaj Ognjeni Vuk, sin Grgura Brankovića. Po njegovoj smrti dobili su despotske titule Đorđe i Jovan, sinovi Stefana Brankovića. Đorđe se uskoro povukao iz svetovnog života i zamonašio pod imenom Maksim; po Jovanovoj smrti (1502) on je odbio da ponovo preuzme despotstvo, tako da su sva dotadašnja dobra porodice Branković pripala Dvoru. Maksim je kasnije odigrao vidnu ulogu kao ugro-vlaški mitropolit pri Radulu Velikom i Njeagoju Basarabu, te kao obnovitelj Sremske mitropolije u manastiru Krušedolu. U međuvremenu su počeli sticati despotstvo razni Srbi koji su se odlikovali hrabrošću i stekli zasluge u služenju vladarima. Radič Božić prešao je iz Srbije 1500. godine. Kao iskusan ratnik učestvovao je u svim vojnim pohodima sa početka XVI veka. Tek 1527. godine povukao se zbog bolesti u svoje posede – gradove Šojmoš i Lipovu, gde mu je dodeljena despotska titula. Krajem 1525. godine prešao je sa porodicom i pratnjom Pavle Bakić i uskoro dobio, između ostalog, pomoriški grad Šojmoš. Pavle Bakić je bio mudar, hrabar i pouzdan. Dobio je zadatak da iz Turske preseli što više Srba; u toj svojoj delatnosti štitio je interese Srba doseljenika. On je osnovao je neku vrstu obaveštajne službe, uhodeći i šaljući uhode u Tursku, čime je opet stekao velika priznanja na Dvoru. Despotstvo mu je dodeljeno 1537. godine, a on je neposredno posle toga poginuo hrabro sekući Turke. Naporedo sa despotima u Pomorišju je bilo i srpske vlastele i plemića. Kao najstariji pominje se u XV veku Dmitar, brat Kraljevića Marka, koji je dobio grad Širiju sa velikim vlastelinstvom i postao župan Zarandske županije. Sredinom XV veka prešli su ovamo braća Stefan i Dmitar Jakšić, navodno sa 1200 ratnika. Njihovo prvo dobro bio je grad Nadlak, gde su podigli dvor sa kulom. Ubrzo su dobili i druge posede, tako da su krajem veka držali u vlasništvu oko 80 naselja. Obojica su pripadali visokom plemstvu i vazda bili bliski Dvoru. Od Stefanovih sinova jedino je Marko duže poživeo. Kudikamo je poznatije njegovo potomstvo po ženskoj liniji. Njegova kći Ana udala se u Rusiju; ona je baba po majci caru Ivanu IV Groznom. Mlađa kći, Jelena, udala se za despota Jovana Brankovića i rodila Jelenu, potonju suprugu moldavskog vladara Petra Rareša. Preko Jelene je srpska plemićka krv prodrla u moldavske vladarske porodice: njena kći Roksanda udala se za vladara Aleksandra Lapušnjeanua, a Despina – za Petra Čobanua; s njim je rodila sina koji je vladao pod imenom Petru Škjopul, a oženio se takođe Srpkinjom – ćerkom pomoriškoga plemića Nikole Crepovića. Od Dmitrovih sinova dočekali su zrele godine Dmitar i Petar. Dmitar je nasledio očevo junaštvo i bio čuven kao ratnik. U drugoj polovini XV veka doselio se Miloš Belmužević. I on je dobio posede u Timiškoj, Bačkoj i Čanadskoj županiji, između ostalih – Munaru. Petar Ovčarević je bio oko 1540. godine vlasnik Šoljmoša i jedan od nauglednijih velikaša. U posedu Dimitrija Ovčarevića, koji je 1552. godine bio jedan od srpskih prvaka u Banatu, nalazila su se mesta: Varjaš, Naćvala, Sempetar, Tornja, Fenlak i druga. U okolini Lipove imao je prostrano dobro Stefan Balentić, “vrhovni kapetan Srba”. Takođe sredinom XVI veka bio je vrlo ugledan Nikola Crepović. Godine 1542. on je učestvovao na plemićkom zboru u Hodošu, kada je odlučeno da se preko izaslanika prenesu kralju želje Srba iz Pomorišja. Uz Petra Petrovića ratovao je 1550. kao zapovednik 4.000 Srba; šest godina kasnije izabran je u Državni savet i postao severinski ban. Kao plemići pominju se još: Petar Božić, Radojica Radić, Petar Vračilić, Stefan Sabov (koji je o osvom trošku držao 200 naoružanih konjanika i sa njima dosađivao Turcima) Jovan Dijak, Đorđe Klinčić. Pavle Radić i Petar Rac obavljali su razne diplomatske misije na vlaškom, madžarskom i turskom dvoru. Sa despotima je i srpski živalj prodirao u ove krajeve. Narod se najpre selio uz svoju vlastelu, zatim milom i silom prilikom ratova i međudržavnih ugovora, a nešto i neorganizovano, bez prethodnih sporazuma i najava. Žalosna je, međutim, činjenica da su srpske plemićke porodice dolazile sa narodom, ali su se brzo odnarođavale; u svom drugom ili trećem naraštaju plemići su se jatomice osećali Madžarima i bili katolici. I narod srpski se u novoj sredini menjao, bolno se prilagođavajući, tražeći načina da preživi, sa nadom da će poraziti Turke i vratiti se u svoju staru postojbinu. Nekadašnji staloženi zemljoradnici i stočari preobratili su se u ratnike plaćenike i vrebali svaku priliku kad će kogod da zavojšti na Turke, pa da mu se priključe. U međuvremenu učestvovali su i u drugim vojnim sukobima. Početkom XVI veka, 1514. godine, borili su se u seljačkom ratu Đorđa Dože. Ubrzo zatim pružila im se prilika da učestvuju u veoma širokom antiotomanskom, ali i slobodarskom društvenom pokretu koji je predvodio car Jovan Nenad. Pod kraj XVI veka Pomorišje je doživelo ponovni antiotomanski pokret od posebnog značaja: pobunu protiv Turaka koja je otpočela 1594. godine. U to vreme rumunski vladar Mihaj Viteazu već je spremao svoj pohod protiv Turaka, pa je bio u vezi sa ustanicima i sarađivao je sa njima. Kao najamnici, Srbi su ratovali i sa Madžarima i protiv Madžara, i sa Sasima i protiv Sasa, i sa Rumunima i protiv Rumuna, protiv Turaka, ali i uz Turke. Tako su 1605. godine predali Turcima Lipovu, a godinu dana kasnije opet je od Turaka oteli. Neretko su – koje po službenoj dužnosti, koje po potrebi, pa i bez potrebe – činili pljačke i zulume i bili zbog toga na lošem glasu. Srbima je ratovanje postalo zanat od kojeg su živeli. A kada u Madžarskoj nije bilo ratova, ili bi bili nezadovoljni platom, tražili su posla na drugoj strani. Tako su učestvovali i bili zapažen činilac u čuvenom pohodu rumunskog vladara Mihaja Viteazua da se istovremeno proklamuje za vladara triju rumunskih kneževina: Rumunske Države, Erdelja i Moldavije. Uz Mihaja Viteazua se veoma požrtvovano borio Starina Novak; sledeći rumunskog vladara u prevrtljivoj ratnoj sudbini, on je doživeo mučeničku smrt od madžarskih plemića u Klužu 1601. godine. Srpska nevolja bila je tim veća, što austrijsko ratovanje protiv Turaka nije bilo uvek uspešno, jer kada se pod kraj XVII veka ratno poprište opasno približilo Pomorišju, narod je trpeo dvostruki zulum: i od turske, i od carske vojske. U jeku austrijsko/turskog rata (1683-1699) Srbi iz Srbije behu pristali uz Austriju, ali se ćudljiva ratna sreća neočekivano naklonila Turskoj. U to najgore vreme, kada je rat bio u punom jeku, pred neminovnom opasnošću od turske odmazde, sa austrijskom vojskom, koja se povlačila ispred Turaka, pošao je i veliki broj Srba iz Stare Srbije i Metohije, predvođen pećkim patrijarhom Arsenijem III (Čarnojevićem). Usput su im se pridružile izbeglice iz drugih krajeva. Zajedno su došli do Beograda, a otud, u poslednjem času, pred neposredi ulazak Turaka u beogradsku tvrđavu, prešli Dunav. Istorijski izvori procenjuju da ih je bilo preko 50.000 duša. Tom prilikom je i brojno, i uopšte, ojačan srpski živalj u Austriji, pa dakle i u Pomorišju. S obzirom na ratno stanje, Dvor je želeo da iskoristi Srbe za borbu protiv Turaka. Računajući na njihovu dalju privrženost, car Leopold I im je izdao privilegije. Prvom privilegijom, od 21. avgusta 1690. godine položeni su temelji autonomije Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj pod upravom samoga Patrijarha; sledećom, od 20. avgusta 1691. priznata je Srbima teokratska uprava: Patrijarh je, pored strogo crkvenih nadležnosti, dobio pravo da u narodnoj miliciji postavlja oficire, da sudi u građanskim sporovima, da potvrđuje cehovske statute, a narodu je priznato pravo da bude pod upravom mesnih vlasti koje sam izabere; najzad, privilegijom od 4. marta 1695. Srbi su oslobođeni plaćanja desetka Katoličkoj crkvi. Ipak, nova sredina nije bila gostoprimljiva prema novim doseljenicima. Dugo je stanje doseljenika ostalo vrlo teško, jer državne vlasti i plemstvo nisu poštovali privilegije koje su Srbi iznudili od Dvora. Pojedinci su se čak počeli vraćati na teritoriju pod turskom upravom. Godine 1694. održan je opšti zbor oficira, na kojem je traženo da se Srbima dodeli teritorija i da se njihovo stanje pravno odredi i prizna. A kada je rat najzad završen, na osnovu Karlovačkog mira (1699) Banat je pripao Turskoj. U nevolji i u očajanju Srbima nije preostalo drugo, do da snose teško breme i da dokazuju svoju odanost u Rakocijevoj buni 1703-1711, u novom austrijskoturskom ratu 1714 – 1718, kada je oslobođen Banat itd. Pomoriški graničari su tada, pritešnjeni raznim teškoćama, bili vrlo nezadovoljni; dopunski su bili ogorčeni zbog pokušaja da ih pounijate, a strahovali su i da će ih usled pomeranja granice razvojačiti. U to vreme zakuvala se buna protiv cara; zakuvala se među Madžarima u Pokrišju, a hvatala korena i u Pomorišju. U jesen 1734. godine predstavnici pokriških nezadovoljnika pokušali su da se povežu sa pomoriškim Srbima preko pečkanskoga kapetana Pere Segedinca. Kada su ustanici, poraženi pri napadu na Đulu, poslali glasnike Peri da od pomoriških Srba zaištu pomoć, dvojica njihovih padnu u zasedu i na prevaru se izdadu. Dalje su se događaji odvijali vrtoglavo: aradski general hapsi Peru, okiva ga i predaje islednicima; septembra meseca uhapšen je Perin sin Mihailo, a oktobra – nadlački kapetan Jovan Štrba, iako je još nosio nezalečenu ranu koju je dobio od kuruca kod Erdeheđa, pa i stari oberkapetan Đurka Šević, bolestan. Đurka Šević je umro tokom istrage. Ostali su blago kažnjeni, izuzimajući Peru. Njemu je presuda bila okrutno surova: lišenje oficirskoga čina, lomljenje na točku, razbijanje glave sekirom, čerečenje tela i istavljanje delova u Pečki i drugim mestima. Presuda je izvršena 23. marta 1736. godine. Dolazeći u Habsburšku monarhiju, Srbi su računali da će ratovanjem uz cara uskoro osloboditi Srbiju i vratiti se na svoja ognjišta. Ali što je vreme odmicalo, postajalo je sve jasnije da će oni još dugo morati da se zadrže na tuđoj teritoriji, gde su ih kao strance i došljake i potcenjivali, i iskorišćavali. Jer uprkos privilegijama i svečanim proglasima Dvora Srbi su proganjani i vređani, od njih su traženi porezi i dažbine, pa i desetak za Katoličku crkvu, primoravali su ih da kuluče i daju podvoz, oduzimali im stoku. Stoga su oni nastojali da budu izuzeti ispod županijskih vlasti, te da žive pod svojim vođama i po svojim običajima, podređeni jedino caru, za koga će, kada je potrebno, ratovati. Prvobitna politika Dvora bila je da razjedini srpsko stanovništvo, praveći razliku između onih koji su se naselili pod Patrijarhom Arsenijem III posle 1690, koji su zadobili Ilirske privilegije, i Srba koji su otpre bili na teritoriji Carstva, koje su želeli da zadrže u zasebnom administrativnom i crkvenom organizacionom sistemu. Trebalo je mnogo nastojanja, žrtve i umešnosti, da bi se te namere osujetile i da bi se ostvarilo jedinstvo Srba u Habsburškoj Imperiji. Za državnu administraciju nastao je problem kako i gde da smesti srpsko stanovništvo, a da ono ne predstavlja etničku, teritorijalnu, vojnu ili političku celinu. Rešenje je nađeno u razmeštanju Srba na uskom i dugačkom pojasu duž državnih granica. Pripreme za osnivanje Pomoriške vojne granice počele su sa prvim danima XVIII veka. Već godine 1701. zapovednik Arada bio je oberkapetan Jovan Tekelija; on je neposredno zatim postao i zapovednik Pomoriške vojne granice, odmah nakon njenoga ustanovljenja 1703. godine. U nedostatku tačnih statističkih podataka teško je utvrditi brojčani odnos između Srba koji su tu živeli pre Velike seobe iz 1690. godine i onih koji su došli pomenutom seobom. Pojedini posredni pokazatelji navode na zaključak da je, bar u Aradu i njegovoj okolini novonaseljeni graničarski sloj brojem daleko nadmašio dotadašnje srpsko stanovništvo (zato je aradski deo označen na starim mapama kao Tekelijina varoš bio centar aradskih Srba i ostao je to čak i nakon jerarhijske podele s Rumunima, a pomoriška mesta, nakon iseljavanja graničara sredinom XVIII veka, ostala su sa malobrojnim srpskim stanovništvom). Međutim, pošto je na osnovu Požarevačkoga mira 1718. godine došlo do ponovnog pomeranja državnih granica, Pomoriška krajina je postala bespredmetna, pa je odlučeno, a 1741. i carskim ukazom naređeno, da bude razvojačena. Graničari su bili krajnje zabrinuti, uznemireni i ogorčeni. Od svoga dolaska oni su živeli maltene u stalnom ratovanju. Za vreme tolikih ratova časno su se borili, dokazavši svoju hrabrost i vernost, a sada žele da ih odstrane kao nepotrebne. Istina je da su im predlagali mogućnost preseljavanja u Banat na Tisu i Dunav (30 porodica iz Arad-Gaja čak se i preselilo u jesen 1750. godine), ali je njima padalo teško da u bescenje prodadu sav domazluk, pa da sa starcima i decom ponovo krenu u nepoznato, gde niti je kuće ni kućišta, niti se zna od čega će se i kako živeti. U narodu je zavladala uzrujanost. U opštem metežu počeli su se po raznim mestima održavati zborovi protiv razvojačenja; takav zbor održan je i u Nadlaku 10. novembra 1750. godine. Ipak Dvor nije popustio. Vojnicima koji nipošto nisu hteli da oružje zamene motikom nije preostalo drugo, do da se presele. Tako se, mada bezvoljice, početkom leta 1751. godine nekoliko hiljada graničarskih porodica spustilo iz okoline Moriša, sa opravdanim strahovanjem za svoju budućnost. Među Srbima su tada nastale nove trzavice i nesporazumi između onih koji su napuštali domove da bi na drugoj strani graničarili i onih što su se pomirili sa sudbinom i ostali u svojim mestima kao zemljoradnici. To je bio bolni kraj pomoriškog graničarenja, u kojem su Srbi ponovo osetili nezahvalnost bečkoga Dvora i težinu svoga nesređenog položaja; ne i kraj narodnim mukama. Novi razdori, nove selidbe i nove neizvesnosti nadvile su se nad nacionom. Srbi su otpre smatrali da njihove nevolje potiču otuda što su prešli u katoličku Austriju, a ne – recimo – u pravoslavnu Rusiju. Koristeći se nastalim stanjem, sredinom XVIII veka Srbi ruski oficiri – Gavrilo Perić, Dimitrije Perić i Petar Tekelija – obilazili su Banat i Pomorišje, vrbujući ljude za Srpski husarski puk u Rusiji. Akciju je nastavilo rusko poslanstvo u Beču i pridobilo nekoliko uglednih oficira, među kojima Jovana Ševića, Rajka Preradovića, Jovana Horvata i Jovana Čarnojevića. Kao najspretniji i najpreduzimljiviji, potpukovnik Pomoriške milicije Jovan Horvat ubrzo je stekao neku vrstu poluzvaničnoga prvenstva, vrbujući za Rusiju pristalice među zaostalima u Pomorišju, ali i među graničarima preseljenim u Banat; on je prvi s grupom Srba prešao u Rusiju. Pokret za iseljavanje je dalje uzimao maha. Mada svojevremeno nisu hteli da napuste Pomorišku granicu, sada su mnogi Srbi, ponovo opčarani nadom, na brzinu rasprodavali imetak i vrebali zgodu da krenu u Rusiju. U jesen 1752. godine nova grupa od oko 800 vojnika i oficira prešla je u Rusiju sa Jovanom Ševićem i Rajkom Preradovićem. Oni su, isto u Ukrajini, naselili oblast nazvanu Slavenosrbija. Tačnih podataka o broju preseljenih Srba nema, a raspon brojki iz sekundarnih izvora veoma je velik, tako da ga nećemo navoditi, nego samo napomenuti činjenicu da je proces bio ne samo širok, nego i dugotrajan: godine 1757. u Novu Srbiju je prispelo još oko 800 ljudi; poslednja doseljavanja u srpske naseobine po Rusiji zabeležena su 1804. i 1815. Razume se, bilo ih je i iz drugih krajeva, ne samo iz Pomorišja. Doseljenici su odmah osnovali sebi naselja, nazivajući ih po mestima odakle su poticali: Čanad, Nadlak, Semlak, Pečka, Glogovac, Mandrulok, Pavliš itd. Ipak, nakon desetak godina njihove naseobine su uključene u redovnu administrativnu podelu. A što je trebalo da posluži kao jemstvo za opstanak – zajedničko slovensko poreklo i ista veroispovest – samo je ubrzalo asimilaciju. U XX veku srpski trag se tek nazirao u tamošnjem predanju malobrojnih staraca, onomastici i toponomastici, koja neodoljivo podseća na živopisno Pomorišje. Tako se poigrala sreća sa iseljenicima u Rusiju. A podaci o srpskom stanovništvu zaostalom u samom Pomorišju takođe su oskudni i nepouzdani. Godine 1864, kada je započeta jerarhijska podela u Karlovačkoj mitropoliji, te je trebalo podeliti crkvene opštine između Aradske eparhije, koja je pripala rumunskoj Erdeljskoj mitropoliji, i Temišvarske eparhije, koja je ostala u srpskoj Karlovačkoj mitropoliji, čisto srpske crkvene opštine bile su Arad (Tekelijia crkva), Varjaš, Ketvelj i Naćvala, a u ostalima je sprovedena deoba između Srba i Rumuna; prilikom deobe je proizišlo da su samo u Čanadu Srbi bili u većini, pa im je ostala crkva, a u svim ostalim mestima bili su u manjini, pa im je isplaćena namira, i oni su naknadno sebi gradili crkve. Ko zna hoće li se ikada tačno odrediti koliko je Srba doseljeno, a koliko raseljeno iz Pomorišja. Možda to jeste, a možda i nije bitno. Kao suštinsko ostaje sledeće: Pomorišje je širokogrudo otvorilo svoja nedra Srbima stradalnicima u najtežim danima njihove istorije; sticajem okolnosti nekima je postalo otadžbina u kojoj su ostali da trajno borave do danas. I kada se sve svede, sabire i oduzme, ostaje gola činjenica da su se mnogobrojni Srbi, raselivši se iz Pomorišja sa nadom na bolje, izubili i pretopili, a da su malobrojni ostavši u Pomorišju, kraj svih teškoća i nepovoljnosti, uživali kakvo-takvo zatišje i opstali do današnjih dana. Neprekidni i vrtoglavi demografski pad srpskoga življa u Pomorišju tokom skoro dva veka izraženo se očituje u uporednom pregledu broja Srba i celokupnoga broja stanovništva po mestima: udeo Srba u pomoriškim mestima u kojima žive iznosi prosečno 2%; ipak, u Pomorišju postoji 15 srpskih pravoslavnih crkava i manastir Bezdin, a srpsko mesno stanovništvo u stalnoj je vezi sa celim Srpstvom u Rumuniji.

   IZVOR: LJUBOMIR STEPANOV, STEVAN BUGARSKI – MANASTIR BEZDIN, KRATKI PRIKAZ, Savez Srba u Rumuniji Temišvar 2003.

   Odabrao i priredio: Vojislav Ananić

   Odgovori

3. 6. avgust 2017. u 13:12

   vojislav ananić

   O SRBIMA U TOLVADIJI – Stevan Bugarski

   Geografski položaj: Tolvadija je selo u Banatu, šezdesetak kilometara zapadno od Temišvara, vrlo blizu rumunsko-srpske granice.
   Istorijski okvir: Mesto je dokumentarno potvrđeno od XIV veka, a naziv je pisan na raznim jezicima i raznim grafijama: Tegwid (1333), Toluoyd (1334), Tholwayd (1462), Tollwacz (1723—1725), Tolvadia (l85l), Tolvad (1913); kada je nakon Prvog svetskog rata 1914—1918. pripalo Rumuniji, zvanični naziv bio je Tolvadia, s varijantom Tolvadia,a od 1968. preinačen je u Livezile.Srbi su mesto označavali (a i sada označavaju) kao Tolvadija, s varijantom Tovladija.
   Demografsko stanje: Od kad postoje podaci po državnim popisima, stanovništvo je u stalnom opadanju.
   Po nacionalnoj strukturi bilo je najviše Rumuna, zatim Nemaca, Mađara i Srba. U selu su postojale dve crkve: pravoslavna i rimokatolička. Pravoslavna je pripadala Rumunima i Srbima. Građena je 1759, a godina 1811, naznačena na tornju, izvesno se odnosi na kakvu obnovu ili na sam zvonik. Unutrašnjost je dovršena znatno kasnije, 1861—1863. godine, kada je Danilo Čolaković, akademski slikar iz Srpskog Semartona, oslikao zidani ikonostas, zidove i svodove, ostavivši o tome zapis u oltaru i u pronaosu. Na ikonama natpisi su crkvenoslovenski s južne strane, a rumunski (ćirilicom) sa severne strane uzdužne ose simetrije crkvene lađe, što verovatno ukazuje da su tokom zajedničarenja Srbi držali desnu (južnu), a Rumuni levu (severnu) pevnicu.
   Prilikom takozvane jerarhijske podele u Karlovačkoj mitropoliji 1868. godine Rumuna je bilo 878, a Srba 246. Podela crkvene opštine po nacionalnoj osnovi sprovedena je 1872; Rumunima je ostala crkva, a Srbima je isplaćena namira. Srbi su 1874. zaveli sopstvene matične protokole, a zasebnu crkvu izgradili su 1879. godine. To je treća crkva Tolvadije.
   Broj Srba u mestu, dugo relativno stabilan, posle Drugog svetskog rata počeo je da opada.
   Nameravajući da steknem sliku o onomastici Srba u Tolvadiji, godine 1996. obratio sam se meštaninu Radislavu Rajiću (rođenom 1927), kojeg sam slučajno upoznao. Pismom sam ga zamolio da poimenično popiše stalno srpsko stanovništvo, i to u dve grupe: Srbe u srpskim kućama i Srbe u kućama drugih narodnosti (snaje, zetove, starce na izdržavanju i slično), uz naznaku uzrasta.
   Odgovor je stigao blagovremeno.
   U selu je bilo 27 srpskih kuća sa 43 Srbina (odnosno Srpkinja) i još 2 Rumunke u mešovitim brakovima koje su se držale kao Srpkinje. Sem njih, u rumunskim kućama bile su 3 Srpkinje, koje su se držale kao Srpkinje. Svega je, dakle, bilo 48 duša, od toga 24 muškarca i 24 žene.
   Bračnih parova bilo je 13, od toga 2 (15,38%) nacionalno mešovita.
   Izgled je, dakle, takav da ce samo od jednog bračnog napa moglo očekivati rađanje dece.
   Po obradi ovoga spiska primetio sam da 6poj Srba ne odgovara broju popisanih pri zvaničnom državnom popisu 1992. godine: tada ih je bilo 62, odnosno 5,5% mesnog stanovništva. Zato sam se ponovo obratio pismom gospodinu Radislavu Rajiću, s molbom da mi naznači svoje mišljenje kako je broj Srba u Tolvadiji spao sa 62 na 47 za svega tri-četiri godine.
   On mi je opet savesno odgovorio. Njegovo pismo je spisak umrlih. U Tolvadiji je od 1992. do 31. decembra 1995. godine umrlo 13 Srba; još dve osobe su se iselile i umrle zatim 1996, jedna u Venju, jedna u Temišvaru. Komentar uz pismo, kratak i sažet, odjeknuo je bolno.
   Ja vam šaljem pvdatke koje cte mi tražili.
   A što ce tiče razlike opalog broja od 62 na 47, imate gorenavedene koji cy nas napustili, a nemamo nijednog da se rodio, pa to je uzrok koji nas zabrinjuje: umiru, ali se ne rađaju.
   Od tada je sproveden još jedan državni popis, godine 2002. U Tolvadiji je zapisano 37 Srba, što znači 3,5% mesnog stanovništva. I po treći put sam se obratio gospodinu Radoslavu Rajiću s molbom da mi objasni šta se događa. Odgovorio mi je da slabo vidi, pa i ne izlazi iz kuće, ali se ne treba čuditi jer je od onih 48 s njegovoga spiska iz 1996. umrlo šesnaestoro.
   Nedavno sam usput prošao kroz Tolvadiju.
   Nekadašnja zajednička, sada rumunska crkva hrama Sabora svetoga arhanđela Mihaila temeljno se utvrđuje, jer je bila ozbiljno napukla koje od sleganja temelja, koje od zemljotresa. Zgrada srpske crkve, takođe hrama Sabora svetoga arhanđela Mihaila, u dobrom je stanju.
   Deo atara i nešto kuća u selu kupio je Austrijanac i organizovao poljoprivrednu farmu. Uposlio je i neke meštane.
   Selo, koje je od 1968. pripadalo opštini Banlok, sada ponovo ima sopstvenu opštinsku upravu. Knez mi je rekao da se staraju koliko mogu.
   Istini za volju, tri osobe behu prešle u neku versku sektu, ali se njihovi ukućani nisu odrekli svoje krsne slave.
   Posla je mnogo i trajaće godinama, ali ce nadaju da će Tolvadija uznapredovati.
   Obradovao sam se njegovim rečima. U povratku sam bezvoljice razmišljao kakav se napredak može očekivati kod Srba Tolvadijaca.

   TEMIŠVARSKI ZBORNIK-THE TIMISOARA REVIEW-CULEGERE DE STUDII — TIMISOARA, 5, NOVI SAD 2008.

   Odgovori

4. 6. avgust 2017. u 18:57

   vojislav ananić

   Aradska tvrđava – stratište Srba u I sv. ratu

   Pre 90 godina završen prvi svetski rat. I dan danas je eho tog nemilog događaja snažno prisutan među nama koji živimo u Vojvodini. Sve su češći pokušaji da se revidira istorija, prikriju događaji i zamagle uzroci, tok i ciljevi tog krvavog rata na ovim prostorima. Ponukan nekim nekritičkim mišljenjima o Austrougarskoj monarhiji, a u spomen brojnih postradalih Srba u logoru Aradske tvrđave otvaram ovu temu.
   Brojni su izvori koji govore o ovoj Golgoti Srba na ovim prostorima. Pre svega tu je brojna rumunska istoriografska literatura. Značajna je i arhiva srpske pravoslavne crkve Svetih apostola Petra i Pavla u Aradu, kao i arhiva Srpskog pravoslavnog vikarijata u Temišvaru. Postoje i brojna sećanja Arađana čiji su preci bili svedoci ovog velikog ljudskog stradanja. O ovim internircima u Aradu pisali su i poznati istoričar Vladimir Ćorović (Crna knjiga), a postoje i zapisi svedočenja Beograđanina Vladimira Petrovića o svom ocu Lazi Petroviću, preživelom logorašu. O stradanju u Aradskom logoru pisao je i književnik Vojislav Lubarda u svom romanu Vaznesenje.
   Pre 94 godine, užarenog leta 1914. u Aradu počinje hod po mukama za hiljade nedužnih ljudskih bića. Po nalogu iz Beča Aradska tvrđava postaje logor za istrbljenje Srba iz Bosne i Hercegovine i ostalih srpskih zemalja pod vlašću Habsburgovaca.
   Kada je, agresijom na Kraljevinu Srbiju, Austrugarska započela Prvi svetski rat ista sudbina je zadesila i ratne zarobljenike i civile koji su preživeli pokolje i pustošenja austrougarske soldateske po osvojenim srpskim selima i gradovima.
   Logor u Aradu je bio sastavni deo jednog ogromnog genocidnog sistema zamišljenog i primenjenog od strane bečkog vojno političkog establišmenta sa jasnim ciljem da se fizički likvidira srpski narod. Evo samo nekoliko realizovanih „smernica“ tog monstruoznog plana:
   – Neposredno pred početak i tokom Prvog svetskog rata, preki vojni sudovi osudili su na smrt i pobili veliki broj Srba civila, dok je vojska ubijala bez suda. Tako je u okolini Foče samo na dan 14. avgusta ubijeno 126 Srba.
   – U Trebinju je u kasarni u prisustvu komandanta garnizona obešeno 79 najuglednijih Srba iz Trebinja i okoline, među njima i dvojica sveštenika.
   – U Sremu su vršeni pravi pogromi. U Zemunu je bez suđenja obešeno 50 ljudi. Vešala su podignuta u 27 sremskih sela. Stradalo je mnogo potpuno nedužnih ljudi i žena.
   – Nasilno raseljavanje srpskog stanovništva iz pograničnog pojasa BiH prema Srbiji i Crnoj Gori u unutrašnjost carevine je druga mera kaštigovanja srpskog naroda. U ono vreme „mudre zapadne demokratije“ nisu još bile izmislile sintagmu „etničko čišćenje“ za taj izum Bečkog dvora.
   – Ali to nije bilo dovoljno. General Oskar Poćorek, zapovednik BiH, inače, ponemčeni Slovenac i veliki srbomrzac, osnovao je po nalogu iz Beča , pomoćnu miliciju (Schützkorps) – zloglasne šuckore, koji su regrutovani isključivo među nesrpskim življem. Šuckori su imali neograničenu slobodu da se obračunavaju sa Srbima, da ih ponižavaju, pljačkaju, da im pale kuće, da skrnave i pale crkve i manastire, pa čak i da ih ubiju a da za to nikome ne polažu računa.
   – I, najzad kao stožer čitavog tog sistema za masovno istrebljenje ljudi, stvorena je mreža koncentracionih logora u BiH i Hrvatskoj Višegrad, Doboj, Žegar kod Bihaća, Brod, Stara Gradiška. Kada su ovi postali nedovoljni niču novi logori širom Austrougarske: Turonj, Arad, Kečkemet, Komoran, pa do nadomak Beča: Šopronjek, Nežider, Telersdorf.
   Tako je po zamisli carskog Beča trebali zauvek raščistiti račune sa srpskim narodom.
   Štampa tog vremena, podanički verna Bečkom dvoru, nije se ustručavala da bez uvijanja o tome piše. Tako, list „Hrvatska“ od 3. jula 1914. „priopćava“: „Narod navješćuje Srbima borbu na život i smrt i progonstvo iz Bosne i Hercegovine“.
   Na istoj talasnoj dužini je i ljubljanski „Slovenec“. Taj list je u broju od 27. jula 1914. objavio pesmu „Bojni grom“ kojom se čitavom srpskom narodu izriče smrtna presuda:
   „S kanoni vas pozdravimo
   vsi Srbi
   dom hladen vam postavimo
   ob vrbi.“
   Ovako nahuškan „narod“ klicao je na sve strane protiv Srbije i protiv Srba. Tako su u Gornjem Karlovcu likovali: „Sad će jednom Vlahe da istrebe.“
   Iz te iracionalne mržnje posejane i brižljivo negovane od strane dvojne monarhije iznikao je i logor u Aradskoj tvrđavi kao carska i kraljevska institucija kako, uostalom i glasi njen zvanični naziv: Kaiserliches und Königliches Internirungs Lager in Arad.
   Prema svedočenju očevidaca i preživelih logoraša, Aradski logor je bio prvi pakao. Nije slučajno poznati srpski novinar Radivoje Marković, čiji je stric stradao u kazamatima Aradske tvrđave, jedan svoj člnak posvećen ovoj Golgoti naslovio: „Ni Dante nije video pakao…“
   Sabijeni u podzemnim memljivim hodnicima gde ne dopire svetlost, internirci su se gušili u neizdrživom smradu. Usled iznuravanja glađu i nepodnošljivih životnih uslova daleko ispod svakog minimuma ljudskog opstanka, izbija epidemija pegavog tifusa, dolazi do masovnog oboljenja od tuberkloze i drugih zaraznih bolesti od čega umire dnevno po nekoliko desetina unesrećenih ljudi, žena, dece.
   Zimi, držali su ih u ledenim prostorijama, na betonskom podu od čega su im se smrzavale ruke i noge. Amputiranjem udova mnogo je logoraša, posebno maloletnih, obogaljeno.
   Mučili su ih žeđu, vezivali oko štapa i tako ukvržene tukli na mrtvo, stavljali im gvozdene okove, silovali žene.
   Jedan rumunski lekar dr Branduša, koji je bio u prilci da vidi šta se u logoru događa, zapanjen, pričao je svom prijatelju advokatu Štefanu Čičo Popu, poslaniku u mađarskom parlamentu: „Gospodine poslaniče, ovo nije logor, ovo je pakao! Prvo što sam video i upamtio to je mrtva majka sa živim detetom u naručju. To se ne da opisati“. Usled takvog tretmana samo za prvih sedam meseci, od avgusta 1914. pa do marta 1915. umrlo je 1772 internirca.
   Koliko je Srba prošlo kroz pakao Aradskog logora tokom pet ratnih godina 1914-1918? Po svemu sudeći to se nikada neće tačno znati. U jednoj studiji (Nicolae Roşuţ: „Ştefan Cicio-Pop – militant pentru drepturile sociale şi naţionale şi luptător pentru unire“) objavljenoj u aradskom zborniku Ziridava broj 10, 1978, stoji između ostalog:
   „Godine 1915. poslanik Štefan Čičo Pop intervenisao je u mađarskom parlamentu i kod vlade u odbranu petnaest hiljada Srba koje je zarobila austrougarska vojska početkom rata i internirala u Aradsku tvrđavu, i kojima je pretila opasnost od potpunog istrebljenja, osobito posle izbijanja epidemije pegavog tifusa“. To je bilo stanje krajem 1915.
   Koliko od tih sužanja neće nikada dočekati slobodu? Na jednoj litiji koja se čuva u srpskoj crkvi Svetih apostola Petra i Pavla u Aradu zabeleženo je „Ova je litija sačinjena crkvenim dohotkom 1925. darovana u slavu Božiju i za večiti spomen 4317 Srba mučenika interniranih u Aradskom gradu, umrlih god. 1914-1918“.
   Nekoliko stotina interniranih pomrlo je od avgusta 1914. do sredine januara 1915. pokopano je na gradskom groblju „Pomenirea“. To mesto obeleženo je i danas skromnim spomenikom.
   Ono drugo internirsko groblje, iza tvrđave, na obali Moriša, gde je u masovnim grobnicama pokopano oko 4000 srpskih sužanja, već skoro 50 godina ničim nije obeleženo.
   Jedna misao ne da nam mira: da li bi se nešto slično moglo zamisliti da su žrtve pripadnici nekog drugog naroda?

   Iz knjige Aradska tvrđava – Austrougarski logor za istrebljenje Srba 1914-11918., koju su napisali autori: Božidar Panić, Sima Žarkov, Miloš Krstea i Andrej Kačora i izdate 1994. g.

   Odgovori

5. 7. avgust 2017. u 09:21

   vojislav ananić

   Božidar PANIĆ
   SRBI U ARADU OD KARLOVAČKOG MIRA DO SEOBE U RUSIJU (1699-1751)

   Karlovačkim mirom Austrija je pobednički okončala šesnaestogodišnji rat protiv Turske. Radi odbrane osvojenih teritorija i kao odskočnicu za dalje potiskivanje Turaka na jug Balkanskog poluostrva, austrijske vojne vlasti su 1701-1702. osnovale Vojnu granicu duž Save, Dunava, Tise i Moriša i stavile je pod direktnu subordinaciju Dvorskog ratnog saveta. Pomoriškoj vojnoj granici u dužini od 170 km, čija se komanda nalazila u Aradu, pripadala su sledeća priobalna mesta: Selište, Totvarad, Šoljmoš, Pavliš, Manderlak, Glogovac, Pečka, Semlak, Šajtin, Nadlak, Čanad, a u njihovom zaleđu u dubini od 40-70 km: Halmađ, Jenopolje, Đula i Sarvaš, sa oko 2000 graničara. Mada se Mali Sveti Nikola i Fenlak nalaze na banatskoj obali Moriša, aradski istoričar prof. dr Geza Kovač ubraja ih u Vojnu granicu, svakog sa posadom od 75 graničara, počev od 1701. godine. Isti autor tvrdi da je Pomoriškoj krajini („Aradskom vojnom okrugu“ prema rumunskoj terminologiji) pripadalo 1741. godine 24 naselja sa preko 9000 graničara.
   II
   Austrijske vojne vlasti naselile su Potisko-pomorišku krajinu Srbima iz okoline Budima, Ostrogona, Komorana, doseljenim u Velikoj seobi pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem.
   Prvi komandant Pomoriške vojne granice bio je kapetan Jovan Popović Tekelija (oberkapetan od 1706. kada je dobio i plemstvo od cara Josifa I). Na toj dužnosti ostaće više od dve decenije, sve do smrti 1722. godine. Sa svojim graničarima, pripadnicima srpske narodne vojske (Raitzische National Militz), i njihovim porodicama stigao je iz Sente u Arad već u jesen 1698. Nekoliko meseci pre zaključenja Karlovačkog mira, boraveći u Aradu, glavnokomandujući austrijske vojske princ Evgenije Savojski je 30.10.1698. posebnim dekretom imenovao Jovana Popovića Tekeliju, junaka senćanske bitke, za kapetana srpske milicije u Aradu sa zadatkom da „pogranično mesto zvano Arad ubrzanim utvrđivanjem u stanje sposobno za odbranu dovede“.
   Na adi zvanoj Malo ostrvo površine oko jednog kvadratnog kilometra, između Velikog Moriša sa istočne i južne strane i njegovog rukavca – Malog Moriša sa severne i zapadne strane, na ruševinama turske tvrđave iz 16. veka, sagradili su graničari novu tvrđavu prema nacrtima arhitekte Johana Georga Harukerna. Zapadno od tvrđave podigli su novo naselje poznato u istorijskim dokumentima kao Civitas Rascianica, Civitas Tokoliana, Die Ratzenstadt ili Die Reitzenstadt, Racvaros, odnosno – Srpska varoš. Njeni žitelji nazivali su je još i Voinstvjena ili Velika varoš. Ovaj poslednji naziv dolazi otuda jer je Srpska varoš po broju domaćinstava bila nekoliko puta veća od Starog Arada – komorske, ili, kako su je Srbi nazivali, pulgerske varoši. Naporedo sa gradnjom tvrđave i naselja, odmah po dolasku, napravili su malu crkvu brvnaru ili pletaru i posvetili je Sv. ocu Nikolaju, a potom su izgradili, za ono vreme, impozantnu crkvu hrama Svetih apostola Petra i Pavla. O tome, prema porodičnom predanju, ali i prema kazivanju svoje rođake Jelisavete-Čave Tekelije, očevica tih događaja, Sava Tekelija kaže: Posle bitke pod Sentom, Tekeli Jovan dobivši nalog aradsku krepost postrojiti, prišelci pod šatorom živili i pokraj posla na kreposti jedva sebi malo domova mogli podići i zato so svojimi načalnici načinili su malu jednu crkvu i dali hram s. Nikolaja. Posle Joan verhovni ili oberkapetan bivši, na mesto te sagraditi da drugu crkvu koja i sade stoji, mada sade lepše ukrašena, i da joj hram s. Petra i Pavla. Tekelijina stara kuća na dimniku imala 1705. godinu napisanu; taj dom i sada stoji, a čardak visoki, iz koga je pazio na Turke onda u Banatu jošte sušte – srušen.I dalje: Jevgenije, princ Savaudije proteravši Turke iz Madžarske posle bitve pod Sentom, ovde u Aradu imao vojeno lože, uredio tu da se ustroji krepost i postavio tu za kapetana ili komendanta moga pradeda, polkovnika sas 300 pešaka i 200 konjanika…Ta krepost na ovim dobrim mestu osnovana bist ibo ot banacke strane bio Veliki Moriš i jedan krak iz njega isticajušti, nazvani Vrganka, ot madžarske strane bio jedan krak koji je na blizu okružavao tu krepost i tekao kroz varoš…Ovo kao naravno s vodama ukrepljeno mesto za krepost vrlo sposobno bilo.
   Severno od Malog Moriša nalazio se stari Arad u kome su pored Nemaca, u delu zvanom Civitas Germanica, živeli Srbi starosedeoci. Taj srpski deo starog Arada zvao se Ćukovac, na mađarskom: Tyukocz, Tyukovetz, Tikovetz, Csokovetz. To je „mahala prijeko Moriša“ koju su posetili pećki kaluđeri šezdesetih godina 17. veka i o tome ostavili zapis u Pećkom katastigu. Pretpostavlja se da je ćukovačku crkvu Sv. Jovana Krstitelja sagradio Dmitar Jakšić, u drugoj polovini 15. veka.
   Doseljenjem graničara 1698. pokraj komorske (kameralne, pulgerske) aradske varoši, nikla je na suprotnoj obali Malog Moriša nova varoš-vojna (voinstvjena, militarska), a doseljeni Srbi zatekli su u novom zavičaju svoje sunarodnike. Srpska varoš sa tvrđavom zaštićena rečnim tokovima imala je dve glavne kapije: severnu-Jenopoljsku, sa ćuprijom na Malom Morišu, kuda se prelazilo iz jedne u drugu varoš i južnu-Temišvarsku kapiju. Tu se najverovatnije skelom prelazilo preko Moriša u Banat. Inače, naselje na levoj obali Moriša, naspram Temišvarske kapije upravo se tako zvalo – Skela.
   Tumačeći mapu Arada iz 1752. koju je sastavio Emerik Rutkaj posle razvojačenja Pomoriške krajine, Oto Lakatoš kaže: Srpsku varoš odvajao je od Nemačke varoši Mali Moriš-rukavac Velikog Moriša, koji je tekao prema Lepoj i Varoške kuće ulici, presecao Zmijnu ulicu, zatim je skretao prema gornjem delu Tekelijine bašte, te se između Lujzine i Dimnjaka ulice ponovo ulivao u Veliki Moriš…U Srpskoj varoši su do sredine 18. veka živeli Srbi-graničari. Varoš je imala 3 trga i 11 ulica sa 157 domova. Uz svaku kuću nalazila se velika bašta. Ovo se takođe odnosi na porodičnu kuću Tekelija u blizini Petropavlovske crkve čija se bašta prostirala sa severne i severozapadne strane, do Malog Moriša.
   Na mapi, ulice su obeležene malim slovima latinične azbuke. Ne znajući njihova imena iz vremena kada je rađena mapa, Lakatoš ih navodi na mađarskom, onako kako su njemu bila poznata (krajem 19. veka). Neka od tih imena u srpskoj verziji, prema jednom popisu aradskih izbornih okruga iz 1865. podudaraju se sa onima koje navodi Lakatoš:
   a) Krajišna ulica, koja je imala 35 domova,
   v) Dolnjomlinarska, sa 15,
   c) Ugljanski trg, sa 16,
   d) Svetoga Pavla ulica, sa 7,
   e) Velikog mosta, sa 13,
   f) Prepeličja, sa 10,
   g) Fazanova, sa 6,
   h) Svetoga Petra trg, sa 4,
   i) Lujzina, sa 10,
   k) Jaminska, sa 2,
   l) Močvarna – nenastanjena,
   m) Bagremova, sa 21,
   n) Anđelova, sa 17,
   o) Tekelijin trg.
   Pažljivom posmatraču mape Emerika Rutkaja Krajišna ulica privlači posebnu pažnju. Ona je najduža, ima najveći broj domova, pravcem istok – zapad prolazi kroz središte naselja, pokraj južne strane Tekelijine crkve. Nije na periferiji a nosi naziv Krajišna. Zašto? Odgovor se nameće sam po sebi – ta ulica nosila je skoro dva veka ime Pomoriške krajine, otuda ime Krajišna (na mađarskom Hatar utca). Nekadašnja Krajišna ulica išla je približno trasom današnjih ulica Hunedoara i Dornej.
   Na istoj mapi krstićima su obeležena 2 groblja u Srpskoj varoši: jedno kraj tvrđave, „groblje pod gradom, verovatno vojničko groblje koje je koristila nemačka posada tvrđave a kasnije sirotinjsko groblje Srpske varoši, i drugo – između Lujzine i Jaminske ulice, sredinom 18. veka poznato kao „staro groblje“, kako stoji u matičnim knjigama. Tu su graničari „načinili“ onu prvu, malu crkvu Sv. Nikolaja, koju pominje Sava Tekelija u svojim memoarima. Oko crkve su pokopavali svoje mrtve. To je najstarije groblje Srpske varoši o čemu svedoči sledeći zapis iz 1758. u Matičnoj knjizi umrlih Tekelijine crkve: „Prestavi se Stojka, Acina gazdarica i pogrebena pri višerečenom hramje, u groblju starom, gdje bila stara crkva.“ Imućniji Srbi sahranjivani su u porti Tekelijine crkve.
   Prema pomenutoj mapi može se proceniti da se staro groblje sa crkvom Sv. Nikolaja nalazilo oko 200 m severozapadno od Tekelijine crkve. Danas je to negde na sredokraći ulice Petra Iljiča Čajkovskog. Groblje „pod gradom“ nalazilo se približno na raskršću današnjih ulica Mucius Scevola i Rešičke. Pomenućemo ovde da je sredinom 18. veka Srpska varoš dobila i četvrto groblje na zapadnom kraju naselja „novo groblje u Prnjavoru“ koje nije obeleženo na Rutkajevoj mapi. To je današnje gradsko groblje Pomenirea (Pomen).
   Dve aradske varoši imale su zasebne administracije radi čega su 1703. sagrađene dve varoške kuće po jedna u svakoj varoši. Gotovo istovremeno sagrađene su i dve crkve – Petropavlovska u Srpskoj varoši i katolička, minoritskog reda, u Nemačkoj varoši (1702). U Ćukovcu je već davno postojala crkva Sv. Jovana Krstitelja, koja je 1706. postala saborna crkva Aradske eparhije. Tada je Isaija Đaković, episkop jenopoljski, u vreme Rakocijevog ustanka verovatno iz bezbednosnih razloga, premestio svoju rezidenciju iz Jenopolja u Stari Arad, gde je kupio četiri kuće sa dućanima, dva vinograda i imanje preko Moriša.
   Krajišnici su u društveni i ekonomski život Arađana uneli još jednu nimalo beznačajnu novinu: počev od 1702. godine u Aradu, zapravo u Srpskoj varoši, održavana su dva godišnja vašara (panađura) – letnji, na Petrovdan, o hramovnoj slavi Tekelijine crkve i jesenji, na Mitrovdan, „po starom kalendaru“, ističe Oto Lakatoš.
   III
   Od doselenja graničara u Arad jedva da je proteklo 5 godina, a 1703. erdeljski knez Franja II Rakoci sa nezadovoljnim mađarskim plemićima diže „rebeliju“ protiv vladavine habsburgovaca. Već u leto 1703. aradski, đulinski, jenopoljski graničari pod komandom Jovana Popovića Tekelije bore se protiv jedinica Rakocijevog pukovnika Andraša Bonea. U ovom dugom i surovom građanskom ratu (1703-1711), pomoriški graničari borili su se na području nekoliko županija (Arad, Bekeš, Bihar, Solnok, Hajdu), od Arada do Velikog Varada i Kečkemeta. U mnogim bitkama pobeđivali su protivnika, ali su i sami trpeli velike gubitke. Samo u bici kod Belfenjera 1. 09. 1703. poginulo je 700 Srba od ukupno 1200 koliko je imala jedinica pod komandom Jovana Popovića Tekelije.
   Za stanovništvo obeju aradskih varoši najteže je bilo leto 1707. Rakocijev general Šandor Karolji, baron i župan satmarski, stigao je 5. jula sa svojim kurucima nadomak Arada. U svom ratnom dnevniku, kratko, telegrafski beležio je: da je 6. i 7. jula naišao na snažan otpor ali je uspeo da premosti Mali Moriš, što znači da je osvojio Nemačku varoš. Poslao je glasnika u Erdelj da mu se upute pojačanja, a 10. je vođen snažan artiljerijski dvoboj sa graničarima u Srpskoj varoši. Od 11. do 15. jula, u iščekivanju pojačanja, učvrstio je svoje položaje.
   „16. jula jakom topovskom paljbom ućutkao sam ga – beleži Karolji, očigledno misleći na Jovana Tekeliju – i primorao ga da skloni topove u tvrđavu.
   17. spalio sam do temelja varoš i učvrstio rov pred kapijom. Istoga dana kao i 18. i 19. tukao sam ga snažno kartečom i zapaljivim granatama, te je unutrašnja varoš najvećim delom izgorela, a požar je zahvatio i tvrđavu. Poslao sam glasnike da jave u Erdelju, Senti i Segedinu…
   21, 22, 23, 24. slavio sam pobedu nedaleko od Arada, u iščekivanju poruke našeg slavnog Gospodara.
   25. krenuo sam odande pošto sam sve spalio i pretvorio u prah i pepeo.“
   Istu sudbinu doživeli su i svi šančevi i ostrva na Morišu, od Lipove do Segedina odakle su Srbi, potraživši utočište, izbegli u Banat.
   U ovom pustošenju Arada spaljena je i katolička crkva u Nemačkoj varoši. Obnovljena je 1710. godine. O stradanju srpskih crkava ne znamo druge podatke sem onih iz Karoljijevog dnevnika i jednog zapisa iz 1729. godine, vladike Vikentija Jovanovića u Tutorskom dnevniku crkve Sv. Jovana Krstitelja, o stanju u kome se nalazila ova crkva: „zdje kako vidite da cerkov prodrta i nesavršena stoji“. Otuda bi se moglo zaključiti da čak ni 1729. nije potpuno obnovljena.
   O vojevanju Jovana Popovića Tekelije protiv Rakocijevih kuruca, Vuk Karadžić je zabeležio narodnu pesmu „Boj Arađana s Komadincima“ i objavio je u trećoj knjizi Srpskih narodnih pesama „u kojoj su pjesme junačke srednjijeh vremena“ (lajpciško izdanje 1823). Već iz prvih stihova: „Pije vino Srbin Tukelija / U Aradu na krajini gradu, / Šnjime piju četiri adnađa: / Adnađ Baja i Rčković Peja, / Adnađ Đurka od bijele Sente, / I Ostoja adnađ od Arada“, prepoznaju se neki od glavnih junaka – oberkapetan Jovan Popović Tekelija i, najverovatnije, Đurka Šević i Ostoja Tekelija. U pesmi se opisuje boj kod mesta Komadi u Biharskoj županiji.
   Godine 1708-1709. Aradom je harala epidemija kuge. Zarazu su iz Turske preneli trgovci. U vreme kuge grad je skoro opusteo. I graničari i austrijki oficiri iz tvrđave napustili su grad i sklonili se po okolnim selima.
   Posle Rakocijeve bune usledio je kratak period mira, a od 1716. Jovan Tekelija sa bratom Ostojom i sa svojim krajišnicima ponovo je na bojištu, u novom ratu protiv Turske. Učestvuju u borbama za oslobođenje Temišvara, goneći Turke do konačnog proterivanja iz Banata.
   IV
   Mnogi ratovi i epidemije smanjili su broj stanovnika Arada. Godine 1720. u komorskoj varoši bilo je 166, a u vojnoj – 412 domaćinstava. Eto objašnjenja zašto su krajišnici svoje naselje nazivali – Velika varoš.
   Srbi graničari nisu bili isključivo ratnici. Kao nagradu za službu u Vojnoj granici dobijali su na uživanje zemlju. Mnogi potesi u široj okolini Arada bili su tada poznati po njihovim imenima: Tomašinski gaj, Piperski salaš, Orovilj salaš, Pobunski gaj. Pored zemljoradnje i stočarstva bavili su se raznim zanatima i trgovinom. Na spisku od 410 imena prema popisu Srba-graničara iz 1720. godine, uz mnoga imena dopisano je: trgovac, zanatlija, ribar, mlinar, želer. Na poreskom spisku iz 1743. nalazimo imena aradskih graničara i „pulgera“ koji su bili veletrgovci, dućandžije, bakalničari, vinari, krčmari, dželebdžije. Zanatlije su bile organizovane po cehovima: sabovskom, kabaničarskom, kapamadžijskom.
   Crkva Sv. ap. Petra i Pavla bila je stožer verskog i društvenog života aradskih graničara. U crkvu su dolazili na bogosluženja, prisustvovali u njoj crkvenim obredima: krštenja, venčanja, opela, pomena (parusija, salandara). O velikim praznicima bilo je veselja u porti. I u Aradu se pucalo iz prangija o Božiću, Bogojavljenju, Uskrsu, Petrovdanu ali i u drugim značajnim prilikama – o dolasku u Arad mitropolita Pavla Nenadovića ili u čast Marije Terezije, o čemu svedoče zapisi rashoda u tutorskom dnevniku: Šest funti baruta o Bogojavleniju, o Voskreseniju za barut, što su bacate prangije, 5Č4 funti baruta o prišestviju iz Karlovca Arhiepiskopa, za barut radi kraljice.
   Vladika Vikentije Jovanović je 1728. imenovao za crkvene tutore: Vasu Notarijusa, Ristu Stankovića, trgovca, Mijata Vojinovića, kapetana graničarske posade, Davida Njegovanovića, trgovca, Krstu Čizmedžiju, trgovca i Radaka Ćurčiju, krznara i zemljoposednika.
   Arađani su davali svojoj crkvi priloge u novcu ali i u naturi: Pisa Starac Borko jedan šinik žita/ Pisa sin Damjanov jednu ovcu s jagnjetom/ Vujica Stojančev dade akov vina i obrednim predmetima: Dade gospodar Stojan Todorović u crkvu Velike varoši hrama svjatago Petra i Pavla jedno kandilo Presvjatomu Nikolaju 52 f. 42 h. Među priložnicima su: Roka, gospođa Tekelina, supruga obrštara Jovana Popovića Tekelije, njihova snaha Marta, Save-Tekelinog gazdarica, pa Ana, supruga i Jelisaveta-Čava, kći Ostoje Tekelije. Oberkapetan Đurka Šević, komandant Vojne granice imao je stol u crkvi. U Tutorskom dnevniku pominje se i magister Jovan, što znači da je pri Tekelijinoj crkvi radila škola.
   Zograf Jeftimije-kaluđer oslikao je crkveni svod 1735-39. Zbog čestih poplava 1744. izgrađen je nasip na Morišu o crkvenom trošku.
   Pritisak katoličkog klera na „šizmatike“-pravoslavne Srbe i Rumune da prihvate uniju u Aradskoj eparhiji nije uspeo zahvaljujući energičnom suprotstavljanju vladike Vikentija Jovanovića i njegovog naslednika Isaije Antonovića, potonjih mitropolita karlovačkih. Unijaćenju su se takođe oštro protivili krajišnici. Poznato je, s tim u vezi dugogodišnje neprijateljstvo obrštara Jovana Popovića Tekelije i vladike Joanikija Martinovića zbog vladičine popustljivosti prema namerama katoličkog klera.
   V
   Pod teretom velikih dažbina, seljaci zaradske i susednih županija pobunili su se protiv svojih vlastelina. Vođe ustanka (Šebešćen, Sič, Sabo, Silaši) uspele su da za svoju stvar pridobiju osamdesetogodišnjeg pečkanskog kapetana Peru Jovanovića Segedinca. On je o pripremama za ustanak obavestio svog pretpostavljenog oberkapetana Đurku Ševića i kapetana Jovana Štrbu. Mada se nisu pridružili pobunjenicima, našta je računao kapetan Pera, čak su učestvovali u borbi protiv ustanika, izvedeni su pred sud zato što nisu prijavili vlastima o namerama vođa ustanka. Star i bolestan oberkapetan Đurka Šević umro je u Budimu 3. marta 1736. Dvadeset dana kasnije posle svirepog mučenja pogubljen je i Pera Segedinac. „Na srpskoj crkvi u Budimu zvonila su zvona za kapetana Peru“.
   Tri sina Jovana Popovića Tekelije borila su se, predvodeći pomoriške graničare, u Drugom turskom ratu 1737-39. Ranko je učestvovao u borbama kod Niša i Vidina, a mlađi brat Mihailo-Miško na čelu aradskih husara borio se u Banatu, kod Mehadije. Najmlađi od četvotice braće Sebastijan-Sava, hadnađ (poručnik) poginuo je u tom ratu.
   Nikolaje Stojka de Haceg, protojerej mehadijski, u svojoj Banatskoj hronici pominje potiske i pomoriške graničare pod komandom oberkapetana Tekelije kako, na putu za Vidin, prolaze kroz Mehadiju u proleće 1737. godine. Tu se na Beloj reci sukobiše dve vojske, austrijska i turska. U austrijskom taboru nalazili su se i veliki vojvoda (hercog) Franc Lotarinški, suprug Marije Terezije, i njegov brat princ Karlo. U žestokom boju Turci su potučeni. Tekelijini konjanici hrabro su se držali. Da li je možda u tom boju poginuo Sebastijan-Sava Tekelija?
   Meštanin harambaša Petar Vanče kao vodič, sa 12 momaka i graničari Miška Tekelije kao vojna pratnja, prebacili su Lotarinške-hercoga i princa kroz teško prohodni i tada nesigurni Mehadijski klanac do bezbednog mesta Slatina, kod Karansebeša, gde se nalazio austrijski konjički puk.
   Rat za austrijsko nasledstvo 1741-1748. bio je poslednji u kome su učestvovali pomoriški graničari pre konačnog ukidanja Krajine. Komandu aradske kompanije preuzeo je od oca Ranka tada dvadesetjednogodišnji poručnik Petar Tekelija, koji će vojnu karijeru od 1748. nastaviti u Srpskom husarskom puku ruske carske armije.
   VI
   Posle Požarevačkog mira 1718. Potisko-pomoriška vojna granica izgubila je na značaju jer se državna granica prema Turskoj pomerila daleko na jug. Ta okolnost i nagodba carice Marije Terezije sa ugarskim plemstvom bile su presudne u donošenju, na saboru u Požunu 1741. zakona o razvojačenju Granice i inkorporaciji njene teritorije u županije. To je izazvalo veliko nezadovoljstvo graničara jer im je ostavljeno da se opredele: da zadrže pripadnost vojnom staležu pod uslovom da napuste svoje domove i imanja i presele se u Banat, na novu granicu, ili da postanu „paori“ (jobađi, želeri) na posedima mađarske vlastele. Razlog već pomenutog dolaska mitropolita Nenadovića u Arad najverovatnije stoji u neposrednoj vezi sa potrebom smirivanja krajišničkog bunta. General Engelshofen, vojni komandant Banata, je, takođe, dolazio u Arad i na zborovima oficira i graničara obrazlagao carsku odluku o razvojačenju krajina. Međutim, ni protesti na mnogobrojnim zborovima krajišnika, ni molbe mitropolita Nenadovića upućene Dvoru nisu umilostivile Mariju Tereziju. Mada vlasti nisu žurile sa primenom 18. zakonskog člana iz 1741. raspuštanje Krajine je ipak sprovedeno u potpunosti do 1751. godine.
   Razvojačenje Pomoriške granice počelo je s jeseni 1744. kada prelaze u nadleštvo Aradske županije: Ohaba, Vilagoš, Galša, Jenopolje, Arad, Zimand. Arad postaje jedinstven komorski grad 1746. stavljanjem pod istu administraciju obe varoši-srpske i nemačke. Marija Terezija je to odobrila i potvrdila carskim ukazom 21. januara 1747. godine.
   Evo kako su sami Arađani-krajišnici zabeležili za potomstvo nestanak Pomoriške krajine danom uklanjanja njenih simbola-ratnih zastava: 1751 -ga ljeta, u Aradu, ijunija 13-ga doneše ot Pomoriške krajine 17 barjaka konjički i pešački u našu crkvu, to jest hrama Svjati apostolov Petra i Pavla, i sije vpisah poslednjim na spomen da može znati kade je pokvarena Pomoriška krajina. Od rečeni 17 barjaka pak odneše u novonareždenoj Miliciji banatskoj 6 barjaka iz zdješne crkve noe[m]brija 22. d[ne] 1752. Toga dana, beše nedelja, tutori su uknjižili prihod: Kade barjake 6 odneše iz crkveu Banat, izprosismo 12 f[orinti] 30 h[elera].
   Razočarani bezobzirnošću Bečkog dvora, mnogim ranije učinjenim nepravdama, verskom netrpeljivošću katoličkog klera, odlučili su se za seobu u Rusiju. Nisu poslušali mitropolita Nenadovića da se ne sele, da ostanu ovde. Prvi talas seoba krenuo je u jesen 1751. Usledio je novi, sledeće godine. U aradskim arhivima nalazi se bogata, u srpskoj istoriografiji još neobrađena, građa o seobi u Rusiju, koja se otegla bez malo čitavu deceniju 1751-1760 pa i posle toga. Na seobu su podsticali i ruski emisari, oficiri Srpskog husarskog puka, među njima i kapetan Petar Tekelija koji je tada boravio u Aradu.
   VII
   Tokom prve polovine 18. veka, Srbi su bili većinsko stanovništvo Arada. Prema spiskovima poreskih obveznika iz tog perioda, od ukupno 542 oporezovana domaćinstva 341 bilo je srpsko, 106 nemačkih, 75 rumunskih, 38 mađarskih i 2 grčka. Ne samo o brojnoj premoći, nego i o značajnoj vojnoj i ekonomskoj ulozi Srba u Aradu, o njihovom uticaju u lokalnoj administarciji i pravoslavnoj crkvenoj hijerarhiji Aradske eparhije, koja je pripadala Karlovačkoj mitropoliji, govori dobar poznavalac istorije Arada, rumunski publicista Isaija Tolan.
   Masovnom seobom u Rusiju i preseljenjem jednog dela krajišnika u Banat, etnička slika Pomorišja bitno je promenjena. O tome istoričar dr Dušan J. Popović kaže: „Razvojačenjem Pomoriške granice i seobama našeg življa sa toga područja, Pomorišje je izgubilo srpski etnički karakter. Ovaj kraj zauzeli su Rumuni i Mađari. Neka su mesta opustela, a u nekima su Srbi ostali sasvim neznatna manjina.“ Za već pomenutog Isaiju Tolana, odlazak Srba iz Pomorišja predstavlja „srećan događaj“ jer, konstatuje on, „Rumuni su popunili mesto koje je ostalo prazno odlaskom Srba.“ Vredno je pomena da se, u tom višegodišnjem etničkom previranju, u Aradu događa nešto osobeno, sasvim neočekivano – dok mnogi Srbi odlaze u seobu, drugi pak dolaze u Arad da se tu trajno nasele. Prema popisu aradskih ulica iz 1783. na zapadnom kraju Srpske varoši pojavljuje se nova četvrt – Prnjavor – u kojoj su, od 27 domaćinstava, 23 bila srpska (Stefan Brzak, Andrija Brzakov, Jova Vasić, Joca Mihajlović, Jova Molja, Mitar Popović, Jova Svirac, itd.) Karakteristični su i nazivi ulica: Krivi riter, Višnje, Burjana, Šuvaklija.
   Uprkos pravom egzodusu sredinom 18. veka, kojim se drastično smanjuje srpska populacija u Pomorišju, u Aradu Srbi će i dalje, više od sto godina, predstavljati dovoljno brojnu, ekonomski snažnu i uticajnu etničku zajednicu.

   Odgovori

6. 10. avgust 2017. u 05:49

   vojislav ananić

   SRPSKI DOBROVOLJCI IZ RUMUNSKOG BANATA
   1912-1918.
   – Ilija Petrović

   SAŽETAK: U oslobodilačkim ratovima Srbije i Crne Gore 1912—1918. godine učestvovao je i veliki broj dobrovoqaca iz srpskih prekodrinskih, prekosavskih i prekodunavskih krajeva pod viševekovnom ili višedecenijskom austrijskom ili ugarskom okupacijom: jedni su prebegli u Srbiju ili u Crnu Goru na samom početku ratnih operacija, drugi su srpskoj vojsci pristupili posle zarobqavanja na srpskom ili ruskom ratištu, a znatan broj pristigao je iz Sjedinjenih Američkih Država. Iako je najveći broj dobrovoqaca iz prekomorskih zemalja na ratište došao od avgusta 1914. do proleća 1917. godine, podataka o njima nema; samo možemo pretpostaviti da se među njima nalazio i poneko rođen u rumunskom Banatu. Najvećim delom, ovaj rad bavi se dobrovoljcima iz iseljeništva, koji su na Solunski front pristizali tokom poslednjih dvadesetak ratnih meseci.

   KLJUČNE REČI: Srpski dobrovoljci, 1912—1918, Vojvodina Srpska, balkanski ratovi, Sarajevski atentat, Prvi svetski rat, ratni zarobljenici, Prva srpska dobrovoljačka divizija, Dobrudža, prekomorske zemlje, iseljeništvo, rumunski Banat, Solunski front.

   Srpski dobrovoljci. Izuzetno značajnu ulogu u mnogim vojnim aktivnostima srpske vojske tokom Prvog svetskog rata imali su ratni dobrovoljci u njenom sastavu. Jednim delom bili su to ratnici bez vojne obaveze koji su se u srpskoj vojsci našli po sopstvenom izboru, ali je veliki broj među njima poticao iz kruta ratnih zarobljenika iz austrougarske vojske, bilo sa srpskog, bilo sa ruskog fronta. Isto tako, približno pedeset hiljada austrougarskih vojnih obveznika (i drugih), iz srpskih prekodrinskih, prekosavskih i prekodunavskih krajeva pod viševekovnom ili višedecenijskom austrijskom ili ugarskom okupacijom, prebeglo je u Srbiju na samom početku ratnih operacija i dobrovoljno stupilo u srpske vojne, pogranične ili žandarmerijske formacije (1, 298). Boreći se u srpskoj i crnogorskoj vojsci, pod srpskom zastavom, dobrovoljci su se u svetskom ratu oduševljeno borili za oslobođenje svih Južnih Slovena iz Austro-Ugarske i za njihovo ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom, a mnogi od njih dali su u toj borbi i živote.
   Ovi Vornici Otadžbine, kako ih često nazivaju, učešćem u dobrovoljačkim jedinicama jasno su iskazali svoje nepristajanje na neprirodno stanje nasleđenih odnosa. Bez obzira na trajanje jedne ili druge okupacije, i imajući na umu dalje teritorijalne pretenzije ugarskog ili austrijskog okupatora prema Srpskoj zemlji, za Srbe rođene u senci habzburške krune i zatečene uoči Prvog svetskog rata u Sremu, Banatu, Bačkoj, Baranji, Slavoniji, Kordunu, Baniji, Lici, Dalmaciji, Hercegovini i Bosni, ratovanje u sastavu austrougarske vojske nije moglo biti patriotski čin, niti su im Austrija i Ugarska bile otadžbina, jednako kao što ni Turska tokom petvekovne okupacije nije mogla biti otadžbina Srbima iz Šumadije, Raške, Zete, ili Toplice, na primer. Rat za račun Austro-Ugarske nije mogao biti rat za njihove interese, ni po prostoru na kome se ratovalo, ni po izboru ratnog protivnika. Ima li se sve to u vidu, postaje sasvim izvesno da su Srbi iz prekodrinskih, prekosavskih i prekodunavskih krajeva svojim masovnim učešćem u sastavu srpske vojske i sopstvenom žrtvom za odbranu Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore u stvari začeli i veliki nacionalni pokret za oslobođenje sopstvene otadžbine (2, 90—91).
   Neposredni razlozi za narastanje oslobodilačkog duha među Srbima zatečenim pod austrijskom ili mađarskom okupacijom bili su: revolt zbog aneksije Bosne i Hercegovine, trijumfalni oružani pohod Srbije i Crne Gore u balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine, kao i austrougarski izgovor da zbog Sarajevskog atentata zavojšti na Srbiju. Brutalno držanje Austro-Ugarske prema Srbiji revoltiralo je i jedan mali broj jugoslovenski orijentisanih Hrvata i Slovenaca, pre svega mladih. Kao klica tog pokreta i nesumnjivi simbol takozvanog jugoslovenskog patriotizma i docnijeg čemernog zajedništva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i dvema Jugoslavijama, javljaju se brojne dobrovoljačke grupe pridošle iz južnih krajeva Austro-Ugarske, iz ruskih zarobljeničkih logora i, naročito, iz prekomorskih zemalja (2, 91). U ovu poslednju grupu svrstavaju se najpre dobrovoljci prispeli na balkansko ratište iz obeju Amerika, ali i iz Novog Zelanda, Australije, Male Azije, Južne Afrike, Egipta, Italije i Francuske, pošto o dobrovoljcima iz drugih zemalja skoro da i nema tragova. Ako ih je i bilo, uvek se radilo o malom broju.
   Kako je to kasnije pisao jedan od tumača srpskog dobrovoljačkog pokreta, oni su bili ne samo fizička, nego i moralna podrška Srbiji. „Dobrovoljci su u sve bitke stupali hrabro i sa zanosom. Po svojoj izričitoj želji, po pravilu su se nalazili u prvim borbenim redovima. Kada su drugi zastajali pred neprobojnim zidom neprijatelja, javljali su se dobrovoljci da zid probiju i sruše, pa koštalo da koštalo, a to je često koštalo života, znali su to unapred… Oni su bili najveći i najpožrtvovaniji neimari buduće zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca” (3).
   Iseljeništvo u SAD. S razlogom je Lazar Rakić zapisao da je „krajem H1H i početkom HH veka, u vreme velike emigracije radne snage, Austro-Ugarska (…), ca nekim istočnoevropskim zemljama, imala ulogu nabavljača jevtine radne snage za razvijenije zemlje Zapada, naročito SAD i Kanadu. Samo iz Ugarske, u čijem sastavu je u to vreme i Vojvodina, iselilo se oko 1,500.000 ljudi”. Prema američkim službenim podacima, iz Austro-Ugarske se od 1887. do 1902. godine iselilo oko 1.096.000 lica, od kojih je većina bila iz Ugarske. Od jula 1905. do kraja juna 1906. godine preko Atlantika je prešlo skoro 224.000 austrougar- skih građana, od čega nešto preko 128.000 iz Ugarske. Tokom 1907. godine iselilo se iz Ugarske oko 200.000 lica, da bi se narednih godina, pojedinačno gledano, taj broj smanjivao i u godini uoči Velikog rata spao na oko 100.000 duša. Od 1. avgusta 1904. do 11. marta 1906. godine, iz Banata se sa dozvolom iselilo 29.832, a tokom 1906. godine oko 17.000 osoba. Nešto manje iseljenika bilo je iz Bačke (tokom 1902. i 1903. godine iseljeno je 13.997 lica), a iz Srema, koji je, istina, imao najmanje stanovnika, za prvih deset godina XX veka prosečno se iseljavalo oko 1.300 lica godišnje. Dodaju li se svim tim ciframa brojni ilegalni iseljenici, biće mnogo jasnije o kakvim se demografskim promenama tada radilo. Ako se zna da Ugarska nije negirala da su „nekada glavni motivi emigracije predstavljali politički i verski uzroci, danas glavnu ulogu imaju ekonomski uzroci”, biće razumljivije što su se u priličnom broju iseljavali i Srbi, ne baš bogatiji društveni sloj, ali zato verski i nacionalno ugnjeteni (4, 90—93).
   Dobrovoljački pokret u iseljeništvu. Dobrovoljački pokret među srpskim iseljenicima u Americi, snažno ispoljen u balkanskim ratovima, sa nesmanjenim oduševljenjem razvio se i u prvim mesecima Velikog rata. Bez obzira na diplomatske želje Srbije i Crne Gore, srpski iseljenici počeli su da se spontano okupljaju, isto onako kao što su to činili i tokom balkanskih ratova. U manjim grupama ili pojedinačno, o svom trošku, deo njih odmah se zaputio na srpsko ratište. Već početkom avgusta, ne čekajući na poziv, i mnogi Crnogorci krenuli su put otadžbine. Znajući to, crnogorska vlada zatražila je od svojih konzulata u Italiji i Francuskoj da prihvate sve povratnike iz Amerike i da ih preko Italije upute u Crnu Goru. Posebno im je stavljeno na znanje da dobrovoljce nipošto ne upućuju preko Austrije i Nemačke, pošto bi tamo bili „uhapšeni ili streljani kao špijuni”.
   Krenuli su na srpsko ratište i brojni Srbi iz krajeva zapadno od Drine i severno od Dunava i Save, tako da je beogradska Politika (5, 27. jul/9. avgust 1914) mogla javiti ono što zvanična istorijska nauka „jugoslovenske” škole još uvek potpuno prikriva: „Iz Njujorka se krenulo parobrodima „Zvezda” i „Evropa” pet hiljada Srba i Hrvata koji hitaju kao dobrovoljci u Srbiju. Od Vordoa (Bordoa, u Francuskoj — I. P.) oni će nastaviti put preko Francuske i Italije do Barija, gde će ih sačekati jedan grčki brod za Solun. Među američkim Srbima i Hrvatima, naročito onima koji su austro-ugarski podanici, nastalo je neviđeno oduševljenje. Mnogo hiljada njih čekaju prve brodove na da pođu u staru domovinu i učestvuju u sahranjivanju Austrije. Univerzitetski profesor, misionar Mihailo Pupin daje od svoje strane novčanu pomoć svima borcima koji nemaju sredstava za put”
   Po nesreći, iz mnogo razloga, nikad se neće saznati koliko je dobrovoljaca učestvovalo u oslobodilačkim ratovima Srbije i Crne Gore (1912—1918), a još je manje mogućnosti da se saznaju sva njihova imena. „Cele porodice, pa čak i male zajednice, iščezle su bez traga i nikada se više za njih nije čulo” (6, 184—185). Za sudbinu mnogih dobrovoljaca nisu saznali čak ni njihovi najbliži, a za nemali broj, naročito onih koji su radili u Sjedinjenim Američkim Državama, nije se ni znalo da su ratovali kao dobrovoljci, još manje da su poginuli na nekom od evropskih ratišta, uglavnom u Srbiji i na Solunskom frontu (7, 16).
   Izvesno je da su se među dobrovoljcima našli skoro isključivo Srbi, svih 98,5 odsto, a Nikola Radojčić kazuje da su „među ovima na prvome mestu Bosanci i Hercegovci, a odmah iza njih Vojvođani. Veoma je zanimljivo istaknuti kakav je bio odziv samih Vojvođana po pokrajinama: Na prvome mestu stoje Banaćani, na drugome Sremci, a na trećem Bačvani i Baranjci. Zašto među Vojvođanima Banaćani na prvome mestu? Na ovo pitanje je lako dati siguran odgovor: Zato što su doznali da je Banat obećan Rumuniji, ako stupi u rat, a oni su bili spremni — pre svi izginuti nego dospeti u Rumuniju; ova je, jedva, objavila rat Austro-Ugarskoj 27. avgusta 1916; već pre toga, 29. aprila 1916, bilo je u četiri dobrovoljačka puka 3.758 Vojvođana, a 6. septembra iste godine popeo se broj dobrovoljaca, oficira i vojnika, iz Vojvodine na 6.225” (8, 203). Ovom cifrom obuhvaćeni su samo dobrovoljci iz sastava Prve srpske dobrovoljačke divizije koji su 7. septembra 1916. godine uvedeni u boj na Dobrudži, a neposredno pred proboj Solunskog fronta, u srpskoj vojsci nalazilo se najmanje 8.000 Srba iz Vojvodine Srpske.
   Dobrovoljci iz prekomorskih zemalja. U vremenu od avgusta 1914. do kraja januara 1917. godine, američke vlasti su, pravdajući se neutralnošću, na razne načine ometale kupljenje srpskih dobrovoljaca, ne samo onih koji su bili austrougarski državljani. Dobrovoljački spiskovi tih godina nisu ni pravljeni, a dobrovoljci se prema nekoj od američkih luka nisu ni kretali u većim grupama; samo možemo pretpostaviti da se među njima nalazio i poneko rođen u rumunskom Banatu.
   Stoga, u nastavku možemo dati samo imena srpskih dobrovoljaca koji su iz Sjedinjenih Država prispeli na Solunski front od početka februara 1917. do kraja oktobra 1918. godine (9, 77—300):
   Apostolović, Jefto Tomin — 1868, Moldova, zemljvradnik
   Aranđelović, Toma Radin — 1893, Čenej, zemljoradnik
   Arsić, Vasa Vasin — 1889, Nemet, zemljoradnik
   Bakić, Rada Mijin — 1880, Srpski Semarton, zemljoradnik
   Balandžan, Miloš Danin — 1885, Srpski Senpeter, pekar
   Bojeta, Joca Simin — 1884, Temišvar, zemljoradnik
   Veličov, Milan Rankov — 1881, Srpski Senpeter, zvmljoradnik
   Dimu, Jovan Simin — 1847, Reroj Dolž(?), zemljoradnik Đaković, Mirko Aksentijev — 1876, Čanad, zemljoradnik Jovičić, Jovan Perin — 1881, Ivanda, zemljoradnik Jorgovanović, Svetislav Vasin — 1885, Nemet, zemljoradnik Kevrešan, Nikola Nikolin — 1885, Kraljevac, zemljoradnik Korat, Nikola Ivanov — 1893, Toprđa/Veliki Sibin, zemljoradnik Korđoš, Rada Sredin — 1882, Varjaš, zemljoradnik Kračun(ović), Paja Ilijin — 1884, Čanad Kukulj, Toša Mijin — 1866, Čenej, zemljoradnik Lazarev(ić), Rada Živkov — 1893, Varjaš, zemljoradnik Marjanović, Leško Živkov — 1883, Nađvola, zemljoradnik Markov, Živa Stojanov — 1884, Dinjaš, zemljoradnik Mitrofan, Ivan Tomin — 1891, Kornacelj/Kluž, zemljoradnik Mićin, Rada Đuričin — 1888, Saravola, gvožđar Mišić, Jova Jovetin — 1874, Denta, opančar Muita(?), Jovan Nikolin — 1882, Telmaćen/Erdelj, tesar Nedić, Aron Đokin — 1896, Mali Bečkerek, limar Nikolić, Dimitrije Jovanov — 1894, Stančevo, trg. pomoćnik Nikolić, Stevan Arkadijev — 1886, Varjaš, zemljoradnik Nović, Đura Đurin — 1891, Čanad, zemljoradnik Ognjanović, Joca Savin — 1887, Srpski Semarton, zemljoradnik Pavlović, Ilija Živkov — 1877, Srpska Požežena, zemljoradnik Pasuljski, Dragutin Obradov — 1893, Srpski Semarton, zemljoradnik Plavšić, Maksa Lazin — 1883, Gataja(?), zemljoradnik Ristan, Đorđe Živin — 1892, Stančevo, zemljoradnik Ružić, Petar Živin — 1886, Lugovet, zemljoradnik Srbu, Kosta Petrov — 1876, Temišvar, zemljoradnik Sujić, Joca Todorov — 1882, Kraljevac, zemljoradnik Štrumberger, Aleksije — 1877, Aradovo, vojni kapelan.
   Dobrovoljci u Pivkovom bataljonu. U sastavu takozvanog Pivkovog bataljona, oformljenog na italijanskom frontu, ratovalo je i nekoliko bivših austrougarskih vojnika rođenih u Rumuniji (9, 79—300), ali oni (kao ni ostali pripadnici tog bataljona), zbog vojnih i političkih prepreka postavljenih u Italiji, nisu dospeli na Solunski front; bez obzira na to, njima je posle rata priznat status srpskih dobrovoljaca:
   Daleš, Tanas — Pivkov bataljon Klajan,
   Pavel — Pivkov bataljon Secosianu,
   Romulus — Pivkov bataljon
   Sirko, Jovan — Pivkov bataljon
   Stan, Ilija — Pivkov bataljon.
   Dobrovoljci u medicinskim misijama. Dopisujemo ovde i imena dvoje srpskih dobrovoljaca (rođenih u Rumuniji) u medicinskim misijama uz srpsku vojsku (1912—1918):
   Valentina Bostan — Besarabija, bolničarka u ruskoj misiji
   Dr Franc Lerer — lekar hirurg.
   Doktor Lerer, školovan u Bukureštu, Berlinu i Parizu, lečio je srpske ranjenike iz Drugog balkanskog i Velikog rata.
   Gospođica Bostan brinula je o crnogorskim ranjenicima iz Mojkovačke bitke a, najverovatnije, i na Solunskom frontu; kažemo: najverovatnije, zbog toga što se ona u međuvremenu udala za Petra Milova Martinovića (Cetinje, 10/22. maj 1881 — Beograd, 27. januar 1940), artiljerijskog brigadnog đenerala crnogorske vojske, načelnika Štaba Sandžačke vojske i komandanta Javorskog odreda na početku Velikog rata. Đeneral Martinović bio je stvarni komandant crnogorske vojske u Mojkovačkoj bici, kada se nalazio na čelu Prve sandžačke divizije. Posle crnogorske kapitulacije (januara 1916) pristupio je srpskoj vojsci i, bez obzira na to što mu je bio priznat samo pukovnički čin, nastavio je da ratuje. (Nije želeo da komentariše takav postupak srpske Vrhovne komande, a pokušaj Milana Kašanina, Martinovićevog ordonansa na Solunskom frontu, potonjeg srpskog akademika, da nešto sazna o toj pojedinosti, okončan je šturim odgovorom „ja sam sada srpski pukovnik i gotova stvar”.) Godine 1916. poslat je u Odesu, u sastav Prve srpske dobrovoljačke divizije; učestvovao je u borbama na Dobrudži, a tamo je 7. oktobra iste godine ranjen. Na Solunskom frontu, bio je komandant Prvog puka Jugoslovenske divizije, a petnaestak dana po proboju fronta poslat je na Cetinje da tamo bude pomoćnik komandanta divizije. Do penzionisanja (1930), obavljao je više visokih vojnih funkcija.
   Kašanin je kasnije još zapisao da „ispravnijeg, iskrenijeg, poštenijeg, hrabrijeg, vaspitanijeg i kulturnijeg čoveka retko sam kada i video i sreo. To je bio zbilja gospodin!” Pukovnik Martinović okončao je život samoubistvom; po Kašaninovom svedočenju, „imao je rak” (10, 66—70).
   Uz priču o gospođici Bostan, napominjemo još da njen zavičaj — Besarabiju, oblast između Dnjestra, Pruta, dunavske delte i crnomorske obale — smatramo delom rumunske zemlje; u srednjem veku ona pripada Moldaviji, od 1503. do 1812. njom su upravljali Turci, od 1812. „ušla” je u Rusiju, 1856. godine ponovo je u Moldaviji, posle Berlinskog kongresa vraćena je Rusiji, da bi posle Velikog rata bila priključena Rumuniji; juna 1940. opet se našla u Rusiji, odnosno Sovjetskom Savezu, što je potvrđeno i pariskim Mirovnim ugovorom iz 1947. godine; tada je njen veći deo uključen u Moldavsku SSR, a manji u Ukrajinu, a takvo stanje zadržano je i posle raspada Sovjetskog Saveza (11, 375).
   Još tri imena. Nadeljeni su dobrovoljačkom kompetencijom (zemljom) u Starom Đurđevu, dobrovoljačkoj koloniji kod Temerina, sledeći dobrovoljci:
   Vujković, Milan Kostin — 1884, Varjaš, neborac
   Rajić, Milan Pajin — Čakovo (poginuo na Torlaku 1915. godine, u odbrani Beograda), borac
   Šević, Aleksandar Jovanov — 1889, Rudna, borac.
   Sa sigurnošću se može reći da je Rajić u Srbiju prebegao na početku rata, dok bi preostala dvojica mogla biti iz kruga ratnih zarobljenika.

   IZVOR: TEMIŠVARSKI ZBORNIK, 4, NOVI SAD, 2006.

   Odgovori

7. 10. avgust 2017. u 06:14

   vojislav ananić

   Arad kroz vreme – Aradul de-a lungul timpului, knj. 1-13,
   Savez Srba u Rumuniji, Temišvar, 2000-2012.

   Arad je grad na zapadu Rumunije, smešten delom u Banatu, a delom u oblasti Krišani; kroz njega protiče reka Moriš i ujedno je to glavni grad istoimenoga okruga. Za srpsku istoriju vezan je još od srednjeg veka, pošto su ga već tada naseljavali naši sunarodnici. Njihov broj znatno se povećao posle Karlovačkog mira 1699, te u XVIII veku srećemo brojne srpske porodice u Aradu, među kojima su svakako najznačajniji Popovići Tekelije. Srpsko stanovništvo je u prvoj polovini XVIII veka bilo čak i većinsko u ovom gradu. Arad je do 1741. godine bio sedište Pomoriške vojne granice u čijoj su odbrani od turskih napada Srbi u značajnoj meri učestvovali i dali velik doprinos. Nažalost, broj stanovnika koji se izjašnjavaju kao Srbi do današnjih dana opao je na ispod 1000 duša, ali su pripadnici našeg naroda ostavili neizbrisiv trag u istoriji Arada i okoline, što je pretežna tematika u više svezaka publikacije Arad kroz vreme čijim se predstavljanjem u ovom radu bavimo.
   Knjige koje su pred nama predstavljaju, zapravo, zbornike radova sa simpozijuma održanih u Aradu od 1999. do 2011. godine. Kao priređivač zbornika i organizator prva tri simpozijuma pominje se Sima Žarkov, a organizatori narednih sedam skupova bili su Sima Žarkov i Božidar Panić, pri čemu je priređivač 4. knjige zbornika bio Dušan J. Popov. Jedanaesti zbornik priredio je Ljubomir Stepanov koji je u 12. knjizi pripremio i izbor iz radova objavljenih u seriji Arad kroz vreme od 2000. do 2010. godine. Priređivači, do sada poslednje objavljene, 13. knjige, jesu Stevan Bugarski i Ljubomir Stepanov. Ova knjiga sadrži radove s tematskog naučnog skupa „Sava Tekelija i Arađani“. Do 4. knjige svi tekstovi su objavljivani dvojezično, tj. prevođeni sa srpskog na rumunski ili s rumunskog na srpski, a od 5. knjige radovi su gotovo isključivo štampani na jeziku njihovih autora. Obim ovih trinaest publikovanih zbornika varira od primeraka koji imaju oko 90 stranica, do onih koji su štampani na više od 200 strana. Većina tekstova opremljena je bibliografijom, tj. spiskom korišćene literature, a neki i grafičkim prilozima, kao što su: portreti ličnosti, likovne predstave tvrđava i gradova, fototipske stranice ranije objavljivanih knjiga ili tabele. Radovi nisu uvek ujednačeni po kvalitetu, ali su zanimljivi, i vidljiva je želja njihovih autora da daju doprinos stvaranju što kompletnije slike o životu Srba na zapadu Rumunije.
   Raznolike su teme kojima se do sada bavilo više desetina učesnika aradskih simpozijuma i autora u zbornicima. Priličan je broj radova o znamenitim Srbima poreklom iz Arada i Rumunije ili o ljudima koji su se bavili izučavanjem srpsko- -rumunskih odnosa. Tako su o plemiću i pravniku Savi Popoviću Tekeliji i njegovom delu pisali Ljubivoje Cerović (knj. 1), Mladenko Kumović (knj. 2) i još četrnaest učesnika pomenutoga tematskog naučnog skupa (knj. 13); o prvoj srpskoj spisateljici modernog doba Evstahiji Arsić – Vladimir Milankov (knj. 2); o operskom pevaču Stevanu Deskaševu – Raša Popov (knj. 2) i Ivan Popov (knj. 7); o arhitekti Emilu (Milanu) Tabakoviću – George Lanevski (knj. 3); o grofu i velikom županu Petru Čarnojeviću – Dušan Dejanac (knj. 5); o komandantu Pomoriške granice Jovanu Popoviću Tekeliji-Ljubivoje Cerović (knj. 7) i Ljubomir Stepanov (knj. 10); o vođi seljačke bune Peri Segedincu – Božidar Panić (knj. 7); o mitropolitu Savi Brankoviću – Stevan Bugarski (knj. 9); o školskom reformatoru Teodoru Jankoviću Mirijevskom – Drago Njegovan i Biljana Ratković Njegovan (knj. 10); o grofu Savi Vladislaviću Raguzinskom – Drago Njegovan i Siniša Jokić (knj. 10); o slikaru Ivanu Tabakoviću – Božidar Panić (knj. 11); o slikaru Konstantinu Gligorijeviću Danilu – Radoje Drašković (knj. 11) itd. Ove i još mnoge značajne ličnosti, kao što su likovni umetnici Stefan Tenecki, Nikola, Dušan i Stevan Aleksić i dr., pominju se u kontekstu naučnog interpretiranja istorijskih činjenica vezanih za neke konkretne istorijske događaje, pojmove ili procese, a koji su glavni predmet interesovanja u pojedinim tekstovima.
   Česti su radovi i o plemićkim porodicama gde se posebno ističu Tekelije, što nimalo nije čudno kada se uzme u obzir značaj i uticaj ove porodice ne samo na istoriju Arada nego i na celokupnu istoriju Srba na istočnim granicama Habzburške monarhije tokom XVIII i u prvoj polovini XIX veka. Istraživači su u nekoliko radova pažnju posvetili i izuzetno važnoj problematici rasformiranja Potisko-pomoriške vojne granice (1741), kao i ovim događajem uzrokovanim seobama srpskog stanovništva. S područja Arada i Pomorišja u Rusiju je sredinom XVIII veka radi očuvanja privilegovanog vojno- političkog statusa i svoje pravoslavne vere otišlo više hiljada Srba.
   Beležimo nekoliko zanimljivih radova iz crkvene istorije o manastiru Bezdinu, sveštenicima Tekelijine crkve u Aradu, gradskim crkvama, te Crkvi Svetog Jovana Krstitelja u Aradskom Ćukovcu. Pored istorijskih tekstova, koji preovlađuju, dragoceni su prilozi iz etnologije (narodni i verski običaji, igre, mitologija), umetnosti i književnosti (muzika, lektira srpske aradske inteligencije, poezija, slikarstvo, pozorište), mas-medija, pro- svete i školstva, oblasti kulturnih veza, toponimije, prava, turizma i brojnih drugih.
   U 2. knjizi serije Arad kroz vreme (2001, str. 8-17) nalazi se rad Ljubivoja Cerovića „Srbi u Aradu“. Autor na početku iznosi podatke o pomenu Srba u Aradu od druge polovine VI veka i prati istorijat grada tokom ovoga perioda. Srbi dolaze u nekoliko talasa, a naročito posle pada srpske Despotovine 1459. kada su pristigli vojvode Jakšići koji su u blizini Arada podigli i čuveni manastir Bezdin. Potom se u hronološkom nizu ukratko opisuju najbitniji događaji iz istorije ovoga područja, a u kojima su Srbi imali značajnu ulogu. Takvi su: ustanak iz 1594, oslobađanje od turske vlasti i uspostavljanje Aradske eparhije, formiranje (1702) i ukidanje (1741) Pomoriške granice, seobe Pomorišana u Rusko carstvo (1751-1752). Cerović upoznaje čitaoca i s razvojem srpskog školstva u Aradu, pozorišnim životom i istaknutim Srbima Arađanima, među kojima posebno mesto pripada Savi Tekeliji. Autor se bavi i privrednim životom grada, učešćem njegovih stanovnika u svetskim ratovima i životom aradskih Srba posle ovih sudbonosnih sukoba. Rad se završava kratkim iznošenjem današnjeg stanja u kojem se nalazi srpska zajednica.
   Autor još jednog od zanimljivijih priloga u ovoj, 2. knjizi zbornika je Vladi- mir Milankov. Reč je o tekstu o Evstahiji Arsić, prvoj srpskoj književnici modernog doba (str. 35-50). Ona je rođena 1776. godine u Irigu, gde je završila osnovnu školu. Još kao mlada dvaput se udavala, ostajala udovica, a potom se i treći put udala i to za aradskog senatora i prosvetnog dobrotvora Savu Arsića. Pošto se oduvek interesovala za knjigu i čitanje, izuzetno ju je radovalo što je u svom novom domu zatekla dobro uređenu i bogatu biblioteku. Nije manje značajno ni to što je imala podršku i naklonost muža za svoj literarni rad. Postala je srpska spisateljica kada je 1814. štampala knjižicu Sovjet maternij predragoj obojega pola junosti serbskoj i valahijskoj…, iz koje se vidi da je bila upoznata s delima antičkih klasika i savremenih, kako stranih tako i domaćih, književnika i naučnika (Rajić, Kengelac, Stojković, dok je naročito cenila Dositeja). Svoju drugu knjigu Poleznaja razmišlenija o četireh godišnjih vremenah… objavila je 1816. godine. I u njoj se, kao i u prethodnoj, smenjuju stihovi i proza, a provejavaju kosmopolitski duh i želja za prosvećenošću. Evstahija se pretplatila na gotovo sve srpske knjige publikovane između 1809. i 1839, a bila je prenumerant nekoliko novina, almanaha i Letopisa Matice srpske. O njenom književnom radu pisali su Mladen Leskovac, Milan Bogdanović, Vasa Stajić. Svojim prilogom od 50 forinti 1838. godine postala je prva Srpkinja članica Matice srpske, a bila je i dobrotvor većeg broja ustanova i institucija. Preminula je 1843. godine u Aradu.
   Elena Rodika Kolta (Elena Rodica Colta) napisala je na rumunskom jeziku rad „Lektire srpske aradske inteligencije pri kraju XVIII i u prvoj polovini XIX veka“ (knj. 3, 2002, str. 33-50). Autorka se bavila istraživanjem pitanja koje su knjige u pomenuto vreme u Aradu bile dostupne stanovništvu. Njen drugi zadatak bio je da se utvrdi u koje se kategorije mogu svrstati prenumeranti ovih knjiga, tj. tadašnja srpska inteligencija. Kao ilustracija gradskog života u pomenutom periodu, ukratko su predstavljeni izgled Arada, njegove dimenzije, etnička struktura, obrazovni i kulturni život. Arad nije imao štampariju do 1819, niti knjižaru do 1827, pa su knjige dolazile spolja. Za potrebe Srba nabavljane su isprva većinom crkvene knjige, a kasnije u većem broju i laičke. Najviše su kupovane knjige na srpskom i latinskom jeziku, a potom na nemačkom, mađarskom i rumunskom. Većina ih je dolazila ili iz ugarskih štamparija, ili iz štamparija s područja Kneževi- ne Srbije. Ako izuzmemo crkvenu tema- tiku, bilo je tu filozofskih (Elementa Philosophiae, Philosophia rationalis, Philosophia moralis), istorijskih (Opšta antička i moderna istorija, Istorija Slovena, Povjestnica Serbskogo naroda), pravnih (Elementa Jurisprudentiae Hungaricae, Praxis Juridica Civiles), prirodnjačkih, beletrističkih (Tele- mah, Robinzon Kruso), pedagoških knjiga. Među najveće pretplatnike spadaju srpski sveštenik Georgije Petrović i njegov sina Andrija, a tu su i Vasilije Petrović, te sveštenik Sava Sekulić. Sve do danas očuvane knjige srpskih aradskih intelektualaca s kraja XVIII i tokom prve polovine XIX veka svedoče o njihovoj prosvećenosti i širokoj lepezi interesovanja.
   Rad „Crkva Svetog oca Nikolaja u Aradu – prva crkva srpskih graničara krajem XVII i početkom XVIII veka“ napisao je Božidar Panić (knj. 4, 2003, str. 17-24). Autor iznosi činjenice o stvaranju naselja na rečnom ostrvu kod Arada za što je zaslužan Jovan Popović Tekelija. Ovo naselje nazvano je Srpska ili Velika Varoš, imalo je sopstvenu administraciju i bilo potčinjeno Dvorskom ratnom savetu u Beču. Po svom dolasku graničari su započeli gradnju, za one uslove, monumentalne crkve koja je završena za četiri godine (1698- 1702). Kako bi se i u tom periodu izgradnje vršilo bogosluženje, napravljena je odmah crkva brvnara ili pletara posvećena Svetom ocu Nikolaju. Autor članka, koristeći onovremene izvore, izvlači zaključak da se ova crkva nalazila na mestu starog graničarskog groblja oko 200 m od Tekelijine crkve. Nisu poznata imena sveštenika Crkve Svetog Nikolaja, niti kada je nestala, ali su neke od utvari te stare crkve prenete u novu – Svetih apostola Petra i Pavla.
   Ljubomir Stepanov i Stevan Bugarski objavili su rad „Demografska slika Pomorišja posle seoba Srba u Rusiju“ (knj. 5, 2004, str. 7-21). U tekstu se bave naseljima sa teritorije današnje Rumunije, a u prvom delu govore o demografskim pomeranjima do seoba u Rusiju (srednji vek, formiranje i razvojačenje Pomoriške Krajine). Posredni dokazi navode na zaključak da je u Aradu i okolini broj graničara doseljenih posle 1698. nadmašio po broju dotadašnje srpsko stanovništvo. Posle ratovanja u prvoj polovini XVIII veka, razvojačenja i iseljavanja u Rusiju, drastično je opao broj Srba na ovom području, što se nije dalo popraviti ni u prvoj polovini XIX veka. Primer za to autori nam daju na osnovu nezavidnog stanja u crkvama, iznetog u arhijerejskom popisu iz 1759. godine, a koji obuhvata varoši Nadlak i Pečka i selo Tornja. Demografsku sliku posle jerarhijske podele u Karlovačkoj mitropoliji 1864. autori su pratili na osnovu raznih izvora, te crkvenih i državnih popisa. Rezultate prikupljene za period od 1868. do 2002. godine prezentovali su tabelarno i grafički. Zaključci su više nego jasni: Srba je u Pomorišju malo i sve manje, a njihov udeo u celokupnom stanovništvu je neznatan i u stalnom opadanju. Autori ističu da je nada za preostale Srbe iz Pomorišja održavanje veza sa Srbima iz ostalih mesta i njihovo učešće u kulturnim aktivnostima Srba u Rumuniji
   Pažnju čitaocima skrećemo i na tekst Dušana Dejanca „Srpske narodne škole u Pomorišju“ (knj. 11, 2010, str. 39-58). Dejanac je pisao o radu klirikalnih škola i istorijskom kontekstu koji ih je pratio. Istakao je ulogu Teodora Jankovića Mirijevskog, Uroša Nestorovića i Luke Kenđelca u radu državnih škola, a potom objavio rezultate izveštaja iz 1863. godi- ne o stanju u srpskim narodnim školama Pomorišja i analizirao stanje u srpskim školama za ceo XIX vek. Autor je u svom tekstu preneo i nekoliko interesantnih stečaja za učitelje koje su u Zastavi i Braniku raspisivali nadležni mesni školski odbori.
   Svih trinaest knjiga zbornika Arad kroz vreme predstavljaju najvećim delom stručno, naučno utemeljeno i zanimljivo štivo čije izlaženje treba podržati i negovati, kako bi se među savremenim i budućim generacijama održala ili možda tek stvarala svest o značaju i istorijskim dometima delovanja srpskog naroda i u onim krajevima koji nisu često u žiži naše stručne, a pogotovo šire javnosti.
   Dragan Tubić

   IZVOR: Temišvarski zbornik, 7, Novi Sad, 2014.

   Odgovori

8. 10. avgust 2017. u 06:28

   vojislav ananić

   SRBI U TEMIŠVARU-Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov

   Zavičajna istorija gradova i naselja značajnih za srpski narod bogatija je za delo posvećeno Temišvaru, koje prvi put posebno obuhvatno sagledava prošlost srpskog življa u njemu. Srbi su bili staro stanovništvo Temišvara i celog Banata, u čijoj su se burnoj prošlosti menjale države, granice i društveno-političke i ekonomske prilike („Mi nismo rasejanje, mi stojimo na mestu a države se vrte oko nas“ – S. Bugarski). U životu grada, Srbi su imali značajan kulturni, ekonomski i politički uticaj. Temišvar je nastajao i rastao postepeno uključujući u sebe okolna mesta i nova naselja. Tradicionalno, Srba je bilo u centralnom kvartu grada, Fabriki, i prigradskoj Mehali, organizovanih oko svoje tri crkve.
   Autori ove knjige su među markantnim ličnostima kulturnog života Srba u Temišvaru i Rumuniji. Stevan Bugarski je studiozni istraživač srpske duhovne i kulturne baštine u Rumuniji. Pisac je naučnih radova, članaka, prikaza knjiga, prevoda, pripovedaka itd. I Ljubomir Stepanov, kao monograf, u svojim radovima bavio se raznim aspektima postojanja Srba u Rumuniji. Zajedničkim naporima ove dvojice autora objavljeno je nekoliko dela, među kojima je i prethodnica ove knjige, posvećena Srbima u temišvarskom naselju Mehali, takođe u izdanju Saveza Srba u Rumuniji.
   Knjiga je pisana, kako ističu autori, na osnovu dokumentacije i verodostojnih kazivanja, u uslovima kada su arhivski fondovi krnji i nesređeni, a kazivanja postaju sve škrtija i nesigurnija. Za dopunu su korišćeni posredni izvori, a mnogi Temišvarci su pomagali u poslu. Knjiga je, u znatnoj meri, nastala na osnovu sažetih ranijih radova autora i drugih stvaralaca. Tekst je praćen naučnim aparatom, navođenjem izvora i literature ispod teksta, ali su se autori trudili da time ne opterete suviše osnovno štivo. Sadržaj je obogaćen brojnim prepisima izvornika. Knjiga je bogato ilustrovana fotografijama koje primereno prate sadržaj: Grad, znamenitosti, javne ličnosti, narodni život, literarna dela, skupove u daljoj i bližoj prošlosti i dr.
   Poglavlje Grad na BeGeju prozvan po Tamišu, pored podataka o prirodnim uslovima i gradskom grbu, pruža sažet istorijski osvrt na burnu istoriju grada, od najstarijih vremena do 1989. godine.
   Srbi burgeri (stanovnici Grada) i Srbi parohijani Saborne crkve naslov je poglavlja koje prati sudbinu srpskog i pravoslavnog stanovništva od njegovih najstarijih slojeva do moderne demografske slike, predočavajući dostupne istorijske podatke. Govori se o srpskoj samoupravi u Srpskom (pravoslavnom) magistratu, njegovoj zastavi i zgradi.
   Zamršenu novovekovnu crkvenu istoriju Banata odslikava odeljak Pravoslavna srpska eparhija temišvarska. Govori se o Vladičanskom dvoru i zbirci crkvene umetnosti u njemu. Dat je pomenik temišvarskih arhijereja i njihovih zamenika od XVII veka.
   Saborna crkva Vaznesenja Gospodnjeg, i nekadašnje i sadašnje zdanje, centralno je mesto Temišvarske eparhije. Opisani su zgrada, radovi na njoj i ikonostas, zabeleženi arhijerejske posete, grobna mesta, porta i groblja. Parohije pri Sabornoj crkvi obuhvatile su rastući grad osim Mehale i Fabrike. Dati su podaci o Parohijskom arhivu (matični protokoli) i pomenik sveštenstva koje je opsluživalo Sabornu crkvu. Crkvena imovina obuhvata dragocenosti, zvona, crkveno-školske domove – stari (1824) i novi (1896).
   Zadužbinarstvo, važna delatnost u Srba, i u Temišvaru je ostavilo vidljiv trag. Zadužbine su zgrade, pre svega Stari crkveno-školski i Makrin dom, fondacije za pomaganje siromašnih, novac za održavanje pomena.
   U poglavlju Škole autori su pratili obrazovnu prošlost ovdašnjih Srba, u samostalnim i pridruženim celinama: zabavišta, osnovne i veroispovedne škole, učiteljske i bogoslovske tečajeve, različite srednje škole (gimnazije, pedagoška i agronomska), visokoškolske katedre.
   Značajan deo knjige čini odeljak Srpsko izdavaštvo u Temišvaru, koji podrobno obaveštava o srpskoj štampi u Temišvaru kao izdavačkom centru: monografska dela i brojne periodične publikacije.
   Brojne forme narodnog okupljanja autori su savesno i detaljno proučili na osnovu građe Nacionalnog arhiva u Temišvaru, i podelili na Društva sa statusom pravnog lica i Društva bez statusa pravnog lica: dobrotvorna društva, omladin- ske organizacije, ansambli, pevačke i muzičke družine, knjižare, kulturno- -umetnička društva, ne zaboravljajući ni organizacije u začetku.
   Poglavlje Partije i orgapizacije, sažeto na osnovu ranijih radova autora ali sa suptilnim podacima, dočarava teškoće i dileme političkog organizovanja nacionalne manjine: Zemaljska srpska narodna stranka, u međuratnom periodu, Savez slovenskih kulturno-demokratskih udruženja u Rumuniji, u posleratnoj, komunističkoj zemlji, i Savez Srba u Rumuniji u uslovima posle promena 1989. godine.
   Pored biblioteka navedenih političkih organizacija odeljak Biblioteke, knjižnice, čitaonice beleži eparhijske, episkopske i parohijske biblioteke.
   Nisu zaboravljeni ni Zanatstvo, trgovina novčani zavodi.
   Zavičajna istorija ne bi bila potpuna bez pomena ličnosti koje su obeležile temišvarsku istoriju. Poslednje poglavlje Poznate ličnosti Srba u Temišvaru (Gradu) pruža biografske podatke o: vladarskim, plemićkim i građanskim porodicama, znamenitim ličnostima, Srbima na katedrama visoke nastave u Temišvaru, fakultetima i pedagoškim školama, kao i Srbima posleratnim piscima i umetnicima u Temišvaru, među kojima su i autori ove knjige.
   *
   Autori su ovim delom obuhvatili celokupan život i prošlost srpske zajednice u Temišvaru, što svakako nije bio lak zadatak. Pisanje ovakve zavičajne hronike zahteva odmeren pristup u izboru sadržaja, a da se ne pretvori samo u popis, kojim je ipak nemoguće sve obuhvatiti.
   Pisci su svesni da se o nečem doznalo više, o nečem manje, da nijedno poglavlje nije savršeno, ni potpuno, već je podložno daljem istraživanju, popunjavanju, dopisivanju.
   Iako po osnovnom zanimanju nisu istoričari, autori su zavidno ovladali tehnikom naučnog rada, arhivskim istraživanjem i sposobnošću kombinovanja različitih izvora u jednoj ovakvoj vrsti sinteze. Živ način pripovedanja, koji svojom neposrednošću pleni čitaoca, dobro se uklapa sa ozbiljnošću naučnog rada, što govori o literarnom talentu ovih autora. Istina, oni nisu bili samo nemi posmatrači već višedecenijski aktivni sudeonici zbivanja oko srpske zajednice, koji duboko promišljaju sve opisano, pa se ne ustežu da daju i svoje viđenje, suptilnu ocenu, pouku ili primedbu, što bi bilo nemoguće čoveku sa strane. Teško da bi se na strani mogle pronaći pogodnije osobe za pisanje ovakvog dela, koje dostojno i sadržajno predstavlja prošlost Srba u prestonici Banata.
   Ovde želimo da se zahvalimo gospodi Bugarskom i Stepanovu, na prijateljskim dočecima u Temišvaru, ukazanoj pomoći tokom našeg istraživanja u tamošnjem Državnom arhivu, korisnim savetima i sugestijama, kao i upoznavanju sa lokalnom istorijom i poklonjenim publikacijama biblioteci Arhiva Vojvodine u Novom Sadu.

   IZVOR: Temišvarski zbornik, 7, Novi Sad, 2014.

   Odgovori

9. 10. avgust 2017. u 08:41

   vojislav ananić

   SRPSKA SELA U RUMUNSKOM DELU BANATA

   Arad-Gaj je donedavno bio zasebno selo u Aradskoj županiji, a sada je kvart grada Arada. Tokom poslednjih sto godina broj Srba se kretao oko 800; godine 1940. predstavljali su 18,3% mesnog stanovništva. Sada postoje samo zajednički podaci za čitav Arad. Na popisu 2002. zabeležena su u Aradu i Arad-Gaju 602 Srbina, odnosno 0,3% stanovništva.

   Belobreška je većinsko srpsko selo u Karaš-severinskoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu prelazio je i 1000; godine 1940. predstavljali su 98,2% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. bilo je 566 Srba, odnosno 81,2% stanovništva.

   Varjaš je nacionalno mešovito selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba dostizao je i 2000; godine 1940. predstavljali su 40,2% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. bio je 501 Srbin, odnosno 12,4% stanovništva.

   Veliki Semikluš je nacionalno mešovito mesto, nekada selo a sada grad u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu bio je neznatno ispod 1000; godine 1940. predstavljali su 10,0% mesnog stanovništva. Na popisu iz 2002. zabeležena su 452 Srbina, odnosno 3,5% stanovništva.

   Veliki Sempetar je, istorijski gledano, većinsko srpsko selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu dostizao je i 2500; godine 1940. predstavljali su 77,9% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. Srba je bilo 520, odnosno 24,7% stanovništva.
   Gad je nacionalno mešovito selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu prelazio je i 800; godine 1940. predstavljali su 39,5% mesnog stanovništva. Na popisu iz 2002. zabeležena su 44 Srbina, odnosno 23,2% stanovništva.

   Dinjaš je, istorijski gledano, srpsko selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu prelazio je i 1700; godine 1940. predstavljali su 99,7% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zabeležena su 352 Srbina, odnosno 35,1% stanovništva.

   Đir je nacionalno mešovito selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu kretao se oko 400; godine 1940. predstavljali su 25,3% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zabeležena su 63 Srbina, odnosno 9,2% stanovništva.

   Ivanda je, istorijski gledano, većinsko srpsko selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu prelazio je i 1000; godine 1940. predstavljali su 68,5% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. Srba je bilo 148, odnosno 24,2% stanovništva.

   Ketvelj je, istorijski gledano, većinsko srpsko selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu prelazio je i 1300; godine 1940. predstavljali su 71,9% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. Srba je bilo 288, odnosno 18,8% stanovništva.

   Keča je nacionalno mešovito selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu kretao se oko 500; godine 1940. predstavljali su 14,7% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zabeleženo je 48 Srba, odnosno 2,5% mesnog stanovništva.

   Knez je nacionalno mešovito selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu dostizao je 200; godine 1940. predstavljali su 6,4% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. Srba je bilo 26, odnosno 0,9% mesnog stanovništva.

   Kraljevac je većinsko srpsko selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu prelazio je i 700; godine 1940. predstavljali su 95,2% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zabeležena su 162 Srbina, odnosno 81,8% stanovništva.

   Leskovica je većinsko srpsko selo u Karaš-severinskoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu prelazio je i 900; godine 1940. predstavljali su 96,9% mesnog stanovništva. Začudo, iako se izjašnjavaju kao Srbi i pripadaju srpskoj Eparhiji temišvarskoj, već davno ne govore srpski, nego opšte na rumunskom jeziku. Na popisu iz 2002. zabeležen je 281 Srbin, što je još uvek natpolovična većina, odnosno 61,8% stanovništva.

   Ljupkova je, istorijski gledano, većinsko srpsko selo u Karaš- -severinskoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu je prelazio 1100; godine 1940. predstavljali su 90,0% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zabeleženo je 412 Srba, odnosno 26,5% stanovništva.

   Mali Bečkerek je nacionalno mešovito selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu se kretao oko 500; godine 1940. predstavljali su 14,8% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zabeležen je 61 Srbin, odnosno 2,5% stanovništva.

   Naćvala je, istorijski gledano, većinsko srpsko selo u Aradskoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu nije prelazio 900; godine 1940. predstavljali su 64,3% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. Srba je bilo 175, odnosno 3,7% stanovništva.

   Nemet je, istorijski gledano, većinsko srpsko selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu bližio se 1000;
   godine 1940. predstavljali su 87,3% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. Srba je bilo 185, odnosno 22,9% stanovništva.

   Petrovo Selo je većinsko srpsko selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu kretao se oko 800; godine 1940. predstavljali su 84,4% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. Srba je bilo 218, što je ipak bila natpolovična većina, odnosno 65,7% stanovništva.

   Rudna je, istorijski gledano, većinsko srpsko selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu prelazio je 1000; godine 1940. predstavljali su 84,4% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zapisana su 164 Srbina, odnosno 22,1% stanovništva.

   Saravola je nacionalno mešovito selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu redovno je prelazio 1000; godine 1940. predstavljali su 29,1% mesnog stanovništva. Prema popisu iz 2002. Srba je bilo 236, odnosno 9,3% stanovništva.

   Sokolovac je većinsko srpsko selo u Karaš-severinskoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu kretao se oko 1500; godine 1940. predstavljali su 90,1% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zabeleženo je 557 Srba, odnosno 64% stanovništva.

   Srpski Semarton je, istorijski gledano, srpsko naselje u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu bližio se 1800; godine 1940. predstavljali su 98,9% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zabeležen je 461 Srbin, odnosno 45,9% stanovništva.

   Fenlak je nacionalno mešovito selo u Aradskoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu kretao se oko 1000; godine 1940. predstavljali su 31,6% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zapisana su 224 Srbina, odnosno 6,5% stanovništva.

   Čanad je nacionalno mešovito selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu kretao se oko 1300; godine 1940. predstavljali su 19,3% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zapisano je 266 Srba, odnosno 3,7% stanovništva.

   Čenej je nacionalno mešovito selo u Tamiškoj županiji. Tokom poslednjih sto godina broj Srba u mestu redovno je prelazio 1000; godine 1940. predstavljali su 44,4% mesnog stanovništva. Na popisu 2002. zapisana su 532 Srbina, odnosno 26,3% stanovništva.

   IZVOR: Temišvarski zbornik, 7, Novi Sad, 2014.

   Odgovori

10. 11. avgust 2017. u 18:10

    vojislav ananić

    SVETI MAKCIM (BRANKOVIĆ) U VLAŠKOJ (PO RUMUNSKIM IZVORIMA)
    – Arsenije Bzgarski
    Pristup

    Sveti Maksim je bio sin despota srpskog Stefana Slepog i despotice Angeline. Rođen je oko 1460. godine u Albaniji i na krštenju dobio ime Đorđe.
    Po smrti njegovoga brata od strica despota Vuka Brankovića ugarski kralj Matija Korvin postavio ga je za despota srpskog 1486. godine. U Srem je došao zajedno sa majkom i mlađim bratom Jovanom.
    Deset godina kasnije predao je despotstvo bratu, a sam je primio monaški postrig, dobivši monaško ime Maksim. U čin jerođakona, odnosno jeromonaha, rukopoložio ga je Mitropolit sofijski Kalevit.
    Po Jovanovoj smrti (10. decembra 1502), na poziv vladara Radula Velikog, prešao je u Vlašku.
    U rumunskoj kneževini ostao je do 1508. godine, a tada se vratio u Srem. Usledio je još jedan odlazak u Vlašku (1512) na dvor vladara Njeagoja Basaraba, odakle se ubrzo ponovo vratio u Srem, gde je 1513. postao arhiepiskop i mitropolit beogradsko-sremski.
    Kao arhiepiskop osnovao je manastir Krušedol i tu prebivao. Prestavio se u Gospodu 18. januara 1516. godine.
    Za svetitelja je proglašen oko 1523. godine.

    O svetom Maksimu u Vlaškoj

    Sveti Maksim je npešao iz Ugarske u Vlašku oko 1503. godine, dakle no smrti svoga brata despota Jovana; bio je već u monaškom činu, došao je zajedno sa majkom Angelinom, i doneo sa sobom kovčege sa moštima oca i brata. Ima izgleda da je došao na poziv samoga vladara.
    Nije utanačeno da li je tada već bio u činu jeromonaha, ali su izvori jednoglasni u pogledu činjenice da ga je rukopoložio sofijski mitropolit Kalevit. Neki rumunski istoričari tvrde da je rukopoloženje bilo u Vlaškoj.
    U to vreme u Vlaškoj ce nalazio prognani carigradski patrijarh Nifont, koga je vladar Radul Veliki doveo radi organizovanja crkvenog života. On je, kao što pominje Gavril Prot sazvao sabor na kojem su rukopoložena dvojica episkopa i dodeljene im eparhije. Rumunski istoričari su mišljenja da je u pitanju osnivanje Eparhije Rimnika, Novoga Severina i Eparhije Buzaua, i da je jedan od dvojice episkopa bio sveti Maksim, rukopoložen za Eparhiju Rimnika, Novoga Severina.
    Do sada nije istražen rad svetoga Maksima na Rimničkom prestolu; u svakom slučaju, kada je Nifont negde 1505. godine otišao iz Vlaške, sveti Maksim je bio u činu episkopa, i preuzeo je mitropolitski presto Ugro-Vlaške, tada sa sedištem u prestonom gradu Kurtea de Ardžeš. U starom pomeniku Ugro-vlaške mitropolije zapisan je kao četvrti arhijerej koji je pridržavao njen presto.
    Sveti Maksim je bio blizak vladaru Radulu Velikom, i na njegov zahtev, pored crkvenih, obavio je i više diplomatskih zadataka.
    Godine 1506. izbio je sukob između Vlaške i Moldavije: najpre je vojska Vlaške upala u Moldaviju, zatim je moldavski vladar preduzeo kazneni pohod na Vlašku. Sukob je zaustavljen zahvaljujući mudrom zauzimanju svetoga Maksima, koji je u svojstvu izaslanika vlaškog vojvode uspeo da izdejstvuje pomirenje dvaju vladara, priznavanje prvobitne granice i potpisivanje mira. Događaj je imao velikog odjeka u rumunskoj istoriografiji toga vremena.
    Krajem sledeće godine, posredovanjem mitropolita Maksima, vladar Radul Veliki je sklopio sporazum sa erdeljskim Sasima, da bi se kod njih sklonio u slučaju da bude zbačen s prestola. Isto je tada sveti Maksim upućen u Budim ugarskom kralju Vladislavu II, sa zahtevom da se obnovi savez protiv Turaka. Diplomatsko zauzimanje svetoga Maksima bilo je veoma plodonosno, tako da je ugarski kralj prihvatio zahtev, i kao priznanje poklonio vlaškom vladaru, njegovom bratu i njihovim naslednicima erdeljski predeo Džeoadžiu— istoimeni trg i 19 okolnih sela.
    Marta 1508. godine umro je vladar Radul Veliki. Na presto je stupio Mihnjea Zli. Iako ga je sveti Maksim pomazao i ustoličio, njegov vladarski stav prema mitropolitu nije bio prijateljski. Hoteći da ca Ugarskom sačuva dobre odnose, koje beše uspostavio njegov prethodnik, i Mihnjea je uputio svetoga Maksima u diplomatsku misiju na ugarski dvor Vladislava II. Maksim je prihvatio povereni mu zadatak i časno ga ispunio, ali se nije vratio u Vlašku, nego je poštom poslao Mihnjei dobijenu povelju, a sam je otišao u Srem.
    Ardžeški mitropolitski presto je ostao upražnjen.
    Smutna vremena iznedrila su razne probleme koji su potiskivali izbor novoga mitropolita, mada nije isključena ni mogućnost da se čekalo na povratak svetoga Maksima.
    Zaista, godine 1512, kada je na presto Vlaške stupio Njeagoje Basarab, pozvao je svetoga Maksima da se vrati na ugro-vlaški mitropolitski presto, i on se odazvao; ali mada je bio dobro primljen, nije se zadržao dugo, nego je od vladara izmolio dozvolu i iste godine vratio se u Srem.
    Nakon njegovoga dobrovoljnog povlačenja na presto mitropolije Ugro- Vlaške ustoličen je Makarije, začetnik štamparstva u Vlaškoj, koji je, verovatno, došao u Vlašku istovremeno sa svetim Maksimom.

    IZVOR: Temišvarski zbornik, 3, Novi Sad, 2001.

    Odgovori