Imenoslov jednog državnog preduzeća u Srbiji, deo drugi – prezimena

Nastavljamo sa onomastičkom analizom jednog velikog preduzeća koje, kako je rečeno u prvom delu, ima svoje podružnice na području cele Srbije i veliki broj zaposlenih, pa daje relevantan uzorak za analizu.

U analizu su uzeta srbska prezimena, iz razloga navedenih u prvom delu, zaposlenih oba pola. Njihova narodnost u jednom delu nije od značaja, s obzirom da je uočeno kod ženskih osoba u manjem broju slučajeva da nose nesrbsko (najčešće mađarsko, i po neko muslimansko) ime, ali nedvojbeno srbsko prezime. Na uzorku koji broji 13.286 (namerno ne kažem osoba ili zaposlenika, jer postoji solidan uzorak osoba ženskog a čak i nekoliko muškog pola sa dva zvanična prezimena[1]) utvrđeno je 3015 različitih prezimena.

Najčešćih deset prezimena nosi 1606 osoba, odnosno 13% analiziranih. Ta prezimena, navedena prema brojnosti, manje ili više očekivano, su: Jovanović, Petrović, Nikolić, Marković, Đorđević, Stojanović, Ilić, Pavlović, Stanković i Popović. Vidimo da su devet od deset najčešćih prezimena patronimskog tipa, prema imenu pretka – rodonačelnika (i jedno prema osobenom zanimanju pretka), a od tih devet imena sedam su kalendarskih i dva narodna. Svakako da su krsne slave, praznici posvećeni svetiteljima – prorocima Jovanu i Iliji, apostolima Petru, Pavlu i Marku, Svetom velikomučeniku Georgiju i Svetom Nikolaju Mirlikijskom imale značajan uticaj na rasprostranjenost ovih imena i od njih izvedenih prezimena. Valja dodati i Kraljevića Marka zbog kojeg je ovo ime (a ne tako česta krsna slava) uticalo na toliku zastupljenost ovog imena u našem narodu, o čemu je pisano u prvom delu. O imenima Stojan i Stanko[2] ne treba posebno govoriti, a valja pomenuti da su, kao i odgovarajuća prezimena Stojanović i Stanković i derivati od njih izvedeni, naročito zastupljeni u južnim krajevima Srbije.

Radi pregleda oblasne zastupljenosti prezimena izvršio sam podelu teritorije Republike Srbije na osam oblasti: Beograd (gradske i prigradske opštine, bez opština koje su područno severno od Save i Dunava), Vojvodina (koja uključuje i pomenute beogradske krajeve severno od Save i Dunava), severozapadna Srbija (Kolubara, Mačva, Pocerina), jugozapadna Srbija (čačanski, zlatiborski, zlatarski i kraljevački kraj, Polimlje, Raška), jugoistočna Srbija (Toplica, Jablanica, Pčinja, niški i pirotski kraj), severoistočna Srbija (oblast istočno od Velike Morave i smederevski kraj), centralna Srbija (Šumadija, kruševački i jagodinski kraj) i Kosovo i Metohija (na žalost, sa veoma malim uzorkom). Dajem pregled 10 najčešćih prezimena za svako područje:

Područje Beograda južno od Save i Dunava donosi nam ista prezimena koja su „TOP 10“ u državi, samo sa nešto različitim rasporedom:

1. Jovanović
2. Petrović
3. Marković
4. Nikolić
5. Ilić
6. Pavlović
7. Popović
8. Đorđević
9. Stojanović
10. Stanković

Vojvodina nam daje drugačiju sliku:

1. Jovanović
2. Nikolić
3. Marković
4. Petrović
5. Đorđević
6. Kovačević
7. Kostić
8. Savić
9. Marjanović
10. Stanković

Nalazimo čak četiri prezimena koja odudaraju od srbskog proseka: Kovačević, Kostić, Savić i Marjanović. Nije ih potrebno posebno objašnjavati. Iako je na području Vojvodine ponovo Jovanović najčešće prezime, tako nije u svim pojedinačnim tradicionalnim vojvođanskim oblastima. U Sremu i Bačkoj, Jovanović je najčešće prezime, ali u Banatu je to Popović. Pored pobrojanih, u Sremu među prvih 10 prezimena od novih nalazimo i Aleksić i Milošević, u Bačkoj – Radulović, Knežević, Simić i Janković, a u Banatu – Kostić i Jovanov. Ako spojimo banatske Jovanoviće i Jovanove, oni bi bili najbrojniji među „Lalama“.

U severozapadnoj Srbiji Jovanovići su iza Petrovića, a nalazimo i nekoliko novih prezimena:

1. Petrović
2. Jovanović
3. Pavlović
4. Marković
5. Ilić
6. Milovanović
7. Matić
8. Savić
9. Živković
10. Nikolić

Jugozapadna Srbija je prilično prostrano područje, a u njemu dominira stanovništvo poreklom iz dinarskih krajeva, što vidimo i po nekim novim prezimenima među prvih 10:

1. Marković
2. Jovanović
3. Petrović
4. Nikolić
5. Popović
6. Marinković
7. Novaković
8. Obradović
9. Knežević
10. Kovačević

Jugoistočna Srbija je najosobenija po svom prezimeniku. Jovanovići su tek na šestom mestu po zastupljenosti, dok među prvih deset nalazimo tipično „južnjačka“ prezimena, pored pomenutih Stojanovića i Stankovića, još i Cvetković i Mitić. I Miloš Obilić je na jugu, očito, veoma popularna epska ličnost, što je uticalo na rasprostranjenost prezimena Milošević:

1. Stojanović
2. Đorđević
3. Stanković
4. Ilić
5. Petrović
6. Jovanović
7. Nikolić
8. Cvetković
9. Mitić
10. Milošević

U severoistočnoj Srbiji nalazimo većinom uobičajena, pomenuta prezimena među najzastupljenijima, ali i nova, česta u našem narodu – Ristić, Stevanović, Živanović, koja ne treba posebno objašnjavati:

1. Jovanović
2. Nikolić
3. Petrović
4. Stojanović
5. Marković
6. Janković
7. Đorđević
8. Ristić
9. Stevanović
10. Živanović

Centralna Srbija daje nekoliko u ovom pregledu novih prezimena, veoma čestih u našem narodu:

1. Jovanović
2. Petrović
3. Nikolić
4. Pavlović
5. Đorđević
6. Milosavljević
7. Stevanović
8. Milošević
9. Stojanović
10. Stefanović

Uzevši celo područje „uže“ Srbije, bez pokrajina, stanje je manje više isto kao na republičkom proseku, osim malog premeštanja u „sredini tabele“:

1. Jovanović
2. Petrović
3. Nikolić
4. Stojanović
5. Đorđević
6. Marković
7. Ilić
8. Pavlović
9. Stanković
10. Popović

Uzorak sa Kosova i Metohije je zanemarljivo mali, ali valja pomenuti neka česta prezimena iz ovog područja koja se javljaju u firmi čiji je uzorak obrađen: Nedeljković, Stojanović, Jakovljević, Jovanović, Krstić, Marković, Trajković.

Od 3015 registrovanih prezimena, ona koja imaju nastavak -ić čine dvotrećinsku većinu (2011), dok oko trećine (1004) čine prezimena koja nemaju ovaj nastavak. Većinom su i ovo patronimska prezimena sa nastavcima -ov (Markov, Bogdanov, Popov…), -ev (Đorđev, Stanojev…) i -in (Gajin, Ilin, Babin…), a dobar deo čine i toponimska prezimena, najčešće sa nastavkom -ac (Jelovac, Banjac, Biševac…), a u Vojvodini sa tipičnim nastavcima -ski (Bugarski, Beljanski, Vilovski…), -čki (Sivački, Surdučki…), -cki (Mušicki, Remecki…), -ški (Piroški, Rauški…). Najučestalije prezime bez nastavka -ić je Markov. Sledi spisak TOP 10 ovih prezimena:

1. Markov
2. Bugarski
3. Bursać
4. Drobnjak
5. Stupar
6. Budimir
7. Jovanov
8. Kozomora
9. Šarac
10. Šekularac

Utvrđeno je i 256 prezimena (oko 8,5% svih prezimena) koja vuku koren iz nekog toponima ili etnonima. Toponimska prezimena najčešće imaju nastavke -ac (najčešća: Šekularac, Biševac, Jelovac…), -in (Kaličanin, Biočanin, Košanin…) ili -ski (Beljanski, itd). Što se tiče etnonima, među prezimenima iz ove naše firme ubedljivo najviše ima prezimena vezanih za Bosnu i Bosance, odnosno Bošnjake (Bosanac, Bosnić, Bošnjak, Bošnjakov, Bošnjaković), a slede ona vezana za Bugare (Bugarski, Bugarin) i Mađare (Mađarević, Mađarov, Madžar, kao i ona sa našim starijim nazivom za ovaj narod – Ugri: Ugrinić, Ugrinović). Poseban slučaj su prezimena nastala po crnogorskim plemenima (živim i zamrlim), pa tako nalazimo sledeća prezimena (poređana po brojnosti): Drobnjak i Drobnjaković, Šekularac, Ašanin, Macura, Ugrenović, Bjelica, Koman i Komanović, Rovčanin, Kuč i Kučević, Bukumirović, Piper, Pivljanin.

Pominjući crnogorska plemena, treba istaći i jedan broj prezimena koja su tipična za Crnu Goru, neka i jedinstvena, a koja nalazimo u ovom našem preduzeću, kao što su sledeća, poreklom iz ovih oblasti:

Brda i Gornje Polimlje: Medenica, Šćekić, Tmušić, Šoškić, Portić, Praščević, Kastratović, Marsenić, Guberinić, Vešović…

Banjani, Piva, Durmitor i Zatarje: Kilibarda, Koprivica, Cerović, Cicmil, Čabarkapa, Jauković, Krvavac, Laušević, Rondović, Seratlić, Zindović…

Stara Crna Gora: Borozan, Maraš, Plamenac, Radoman, Ražnatović, Šofranac, Špadijer, Vrbica, Zvicer…

Boka i crnogorsko Primorje: Bakoč, Dangubić, Komar, Niklanović, Spičanović…

Ova prezimena ukazuju na veliko prisustvo doseljenika iz Crne Gore ili njihovih potomaka u Srbiji.

Takođe, tu je jedan broj prezimena tipičnih za neke druge srbske krajeve van granica Srbije, iz Hercegovine, Dalmacije, Like, Bosne, poput: Basta, Cimirotić, Dedijer, Đogo, Eror, Gaćinović, Jaramaz, Kapor, Latas, Mavrak, Rakita, Sando, Štulić, Ugarković, Žeželj, itd.

U predmetnom prezimeniku registrovano je 270 matronimskih prezimena (nešto manje od 9%). Ako uzmemo da je predački naziv „baba“ matronim, onda bi prezime Babić bilo najčešće matronimsko prezime, uz koje možemo dodati i „prečansku“ varijantu Babin. Pregled TOP 10 matronimskih prezimena:

1. Babić[3]
2. Marić[4]
3. Jelić
4. Stanić[5]
5. Mandić
6. Nedić
7. Bojić[6]
8. Smiljanić
9. Denić
10. Radić

Kao zanimljivija iz ove grupe izdvajaju se prezimena poput Ćeranić, Danojlić, Dušanić, Marsenić, Poleksić, Terentić. O imenu Ćerana i njegovom korenu u reči „kćer“ pisano je u jednom članku[7]. Danojlić, retko prezime (svakako poznato po našem književniku Milovanu Danojliću) izvedeno od retkog imena Danojla, koje bi bilo ženski pandan biblijskom imenu Danilo[8]. Imena Dušana / Dušanija, takođe veoma retka, od kojih je izvedeno prezime Dušanić (u zavisnosti od akcenta). Konačno, veoma neobična za naše krajeve, imena Marsenija, Poleksija i Terentija, od kojih su izvedena poslednja tri navedena prezimena. Marsenići su poznato vasojevičko, a Poleksići drobnjačko bratstvo, dok su Terentići stari kosovski rod (iz Prilužja kod Vučitrna)[9]. Marsenija je ime latinskog porekla, ženski oblik imena Marsenije, nastalo od imena starorimskog božanstva Marsa, Poleksija je kalendarsko ime grčkog porekla sa značenjem „vrlo gostoljubiva“, a Terentija ženski oblik latinskog imena Terentije (Terentius), čiji je koren u pridevima pažljiv, velikodušan, dobar. Odakle ideja našim precima na severu Crne Gore i Kosovu da daju ženskoj deci ovakva imena u nekim davnim vremenima, teško je reći…

Patronimska prezimena su, naravno, neuporedivo brojnija, ima ih 1539 (bezmalo 50% ukupnog uzorka). S obzirom da je već ranije navedeno da su 9 od 10 prezimena po brojnosti na nivou Republike Srbije patronimskog tipa, kao i neka zastupljena po određenim užim oblastima, nije neophodan prikaz TOP 10.

U srbskom imenoslovu posebnu pažnju privlače muška imena sa deminutivskim nastavcima -ič i -ić, od kojih je izveden jedan broj prezimena. Pa, tako i u našoj državnoj firmi nalazimo sledeća prezimena:

• Bogićević i Bogičević
• Vukićević i Vukičević
• Vučićević
• Dragićević i Dragičević
• Jovićević
• Lakićević
• Markićević
• Milićević i Miličević
• Mitrićević i Mitričević
• Nikićević
• Pavićević
• Pavlićević i Pavličević
• Perićević i Peričević
• Petrićević i Petričević
• Savićević
• Simićević

Ovima valja dodati i prezimena istog tipa, koja ne nalazimo u firmi, ali je red pomenuti ih u ovoj grupi:

• Banićević
• Batićević
• Batrićević
• Vulićević i Vuličević
• Krstićević i Krstičević
• Lukićević
• Marićević
• Matićević i Matičević
• Nikolićević i Nikoličević
• Pribićević i Pribičević
• Radičević
• Ristićević i Rističević
• Tomićević i Tomičević
• Umićević i Umičević

U prezimeniku naše firme nalazimo i jedan niz prezimena koja su istovetna ličnim muškim imenima, pa može biti i zabavnih slučajeva gde se jedan čovek i zove i preziva isto (setimo se svi našeg pisca, scenariste, novinara i humoriste imenom i prezimenom Novak Novak[10]). Imamo sledeća takva prezimena: Budimir, Veljko, Vukašin, Vukoje, Vuksan, Vukša, Gašpar, Grubiša i Grubješa, Mikša, Miloš, Radoman, Radomir, Rađen i Sladoje.

Među zanimljiva prezimena spadaju i: Borenović, Domanović, Đerman(ović), Laušević, Otašević i Otović, Titović. Prezime Borenović dolazi od lepog slovenskog, danas arhaičnog imena Boren, sa osnovom u reči „bor“, zatim i ime Doman (najstariji zabeleženi pomen ovog imena kod nas je iz 1330. godine u Dečanskoj hrisovulji) od kojeg je izvedeno prezime Domanović (svakako je najpoznatiji od ovog prezimena naš čuveni pisac Radoje Domanović). Prezimena Đerman i Đermanović mogla bi doći od kalendarskog imena German (Sveti German patriarh carigradski, 8. vek, veliki revnitelj u borbi protiv ikonoboraca), ali i po starom slovenskom mitološkom biću Germanu / Đermanu (u nekim krajevima nazivaju ga i Đerma ili Džerman) vezanom za prirodne pojave jakih kiša, gradonosnih oblaka, grmljavine. Ovde osnova imena nema veze sa Germanima, koje Sloveni nikada tako nisu zvali, već je koren u glagolu „grmeti“. O prezimenima Laušević i dva prezimena izvedena od istog korena – Otašević i Otović, pisano je već ranije u jednom članku[11]. Titovići su ogranak šaranskih Džakovića, a prezime su poneli po pretku Stanku Džakovom (rođen krajem 18. veka) kojem je nadimak bio – Tito (sa dugim naglaskom na prvom slogu). Dakle, ovo prezime nema veze sa Josipom Brozom Titom, a zašto su Stanka tako prozvali, ostaje samo da nagađamo. Svakako ovo ime asocira na latinsko ime Tit (Titus). Prezime Titović u prošlosti nalazimo i kod bačkih Bunjevaca.

Utvrđeno je i 191 prezimena (6%) nastalih od naziva za razna zanimanja, od kojih dobar deo, čak 50 prezimena, čine vojni činovi i nazivi za određene vladajuće funkcije. Najbrojnija su svakako prezimena nastala od svešteničkog poziva (Popović, Popov, Popadić, Protić), a slede prezimena nastala od kovačkog (Kovačević, Kovačev, Kovačić, Kovač), sedlarskog / remenarskog (Samardžić, Samardžija), krojačkog (Terzić, Terzin) i kožarskog / krznarskog zanata (Ćurčić, Ćurčin). Zanimljivo je da najveći deo naziva za zanate od koji su izvedena odgovarajuća prezimena nije srbskog porekla, već su u pitanju tuđice, većinom turcizmi, a zatim i germanizmi i mađarizmi. Nije ništa drugačije ni sa prezimenima izvedenim od vojnih činova i naziva za zapovednike i pripadnike različitih vojnih rodova: 15 prezimena su od turcizama (Delić, Barjaktarević…), 11 od latinizama (italijanskog porekla, Soldat i Soldatović, Kapetanović…), 11 je srbskog porekla (najviše ima Vojvodića), a 4 od germanizama. Od naziva za društvene položaje, odnosno upravne funkcije u državi, dolazi nekoliko prezimena od kojih je najbrojnije Knežević.

Narednu grupu čini 304 prezimena (nešto preko 10%) nastalih od neke osobine pretka ili nekog predmeta najčešće odevnog, po kojem je predak bio upečatljiv. Većina ovih prezimena su nekada bili nadimci koji su kasnije prešli na potomke i u neko doba ozvaničeni kao prezime. Tako je nekima predak bio bećar, pa su danas oni Bećarevići, neko je bio glavonja, pa otud prezime Glavonjić potomcima. Tu su i prezimena Bradonjić, Dangubić, Divljak, Gazivoda, Zaklanović, Kabanica, Komadina, Kostur, Krivokapić, Lojanica, Mršović, Palibrk, Mrkobrada, Šaponja… Od nekog rumenog ili riđokosog pretka su Crvenkovići, a imamo i potomke nekog izrazito svetlokosog ili sedog u svim varijantama bele boje (Belić, Bijelić, itd). Najbrojnija iz ove grupe su prezimena izvedena po hromom pretku, i to kako u obliku turcizma „topal“ (Topalović, Topalov), tako i od naše imenice „(h)romac“ (Romčević).

Sledi grupa prezimena izvedenih od zoonima (naziva za životinje) ili fitonima (naziva za biljke), a koja nisu izvedena od ličnih imena (poput Vuk, Golub, Labud, Dunja, Višnja i sličnih ili toponima – npr. Jelovac, s obzirom da su ovakva prezimena pomenuta ranije). Registrovano je 49 ovakvih prezimena (nešto više od 1,5% svih prezimena), od toga 36 zoonima i 13 fitonima. Kod zoonima imamo 13 prezimena izvedenih od sisara, 20 od ptica i tri od insekata. Najbrojnija su prezimena izvedena od vrana i zečeva, a nalazimo i petlove, lasice, ćukove, mačke, pa čak i tri vrste insekata: svice, skakavce i žižke. Fitonima je ukupno 13, najbrojnije je prezime Bukvić, a imamo i prezimena izvedena od gloginje, javora, koprive, šljive… Najupečatljivije je, svakako, ranoprolećno prezime Kukureković.

Za kraj, valja izdvojiti nekoliko lepih starih retkih prezimena, poput: Bodrožić, Vlasteljica, Dobrečević, Duždević, Gospavić, Župac, Kitivojević, Knjeginjić, Kosojević, Oštraković, Patrnogić, Pribanović, itd.

[1] Uzrok ovome najčešće je slučaj da je sin odrastao uz majku (otac ili ih je napustio ili se mlad upokojio), pa je iz nekih administrativnih razloga ili iz poštovanja prema majci, poneo i očevo i majčino prezime. Znam jedan slučaj gde je dečak rođen u vanbračnoj vezi koja se brzo raskinula odrastao uz očuha, koji ga je podigao kao sopstvenog sina, te je ovaj, nakon punoletstva pored majčinog dodao svom imenu i očuhovo prezime iz poštovanja. Najpoznatiji slučaj muških osoba sa dva prezimena kod nas su, svakako, fudbalska braća Milinković – Savić.

[2] Imenska osnova stan- zastupljena je kod svih slovenskih naroda.

[3] Babić, odnosno Babič je opšteslovensko prezime koje nalazimo kod većine slovenskih naroda.

[4] U zavisnosti od akcenta, ovo prezime može biti izvedeno od imena Marija ili nadimka Mara.

[5] Isto kao i Marić, kod prezimena Stanić, u zavisnosti od akcenta, ono može biti izvedeno od imena Stanija ili Stana.

[6] Bojić je samo uslovno matronimsko prezime, s obzirom da u nekim našim krajevima nadimak Boja može biti i muški.

[7] https://www.poreklo.rs/2021/05/06/o-nekim-neobicnim-prezimenima-kod-srba-8-deo/

[8] Poređenja radi: Danilo / Danojla, Danijel / Danijela.

[9] Terentić je takođe i uže prezime jedne grane šekularskih Babića.

[10] Doduše, njemu je ovo bilo umetničko ime, a po rođenju bio je Novak Novaković.

[11] Videti fusnotu 7)

Naslovna slika: osnivačka povelja Manastira Dečani (vikipedija)