Veliki rat u Sremu (III deo)

PIŠE: Saradnik portala Poreklo Aleksić dr Snežana

Zašto nas ostavljate, braćo…

U srpskoj štampi 1914-1915. prisutni su oglasi kojima se poziva stanovništvo Srbije na prikupljanje pomoći za izbeglice iz Srema. Koliko ljudi je tog 13. i 14. septembra 1914. sa srpskom vojskom prešlo sa leve na desnu obalu reke Save? Kakve su bile njihove sudbine, i o kom broju ljudi je reč, do danas nema zvanično objavljenog podatka. Da je izbeglištvo iz Srema imalo neverovatne rasplete svedoči Domovni protokol parohije u Boljevcima u kome je za mesto smrti Drage Mijušković (rođ. Mikša) ubeleženo – Korzika. Godina je 1918.

Sudbine jednog broja ljudi koji su napustili Srem u povlačenju srpske vojske i za članove njihovih porodica ostale su nepoznate. Tražili su se Sremci po celom svetu na razne načine, pa i pomoću novinskih oglasa. Jedan od takvih oglasa koji je objavljen u Solunu 1916. glasi:

„Saopštenje – Milutinu A. Popoviću, pošta br.84 da se javi porodici Miloša Popovića, sveštenika iz Petrovčića, Srem.-“ Oglas iz 1915. svedoči o tome kako je brat tražio brata: „Moj brat Žika Jerotijević iz Boljevaca, prešao je u Srem i od onda mi se nije više javio. Ko zna šta o njemu neka javi na adresu Milanu Jerotijeviću, žandarmu I četa – Beograd“

Novinski oglas u vezi sa Živojinom Jerotijevićem, kao poratni epilog u belešci sveštenika Dimitrija Rajkovića u Domovnom protokolu glasi „sada živi u Proovu – Srbija…“. U istom izvoru, za Radovana Vijatovića zabeleženo je da se 1914. godine odselio u Srbiju.

U tradiciji sela Boljevaca ostala je sačuvana uspomena i na to da je iz Srema put Srbije krenuo i Mandač (Martina) Marko, po nacionalnosti Slovak, stavivši se srpskoj vojsci na raspolaganje kao dobrovoljac. Prešavši golgotu svih dešavanja uz srpsku vojsku, a nakon proboja Solunskog fronta vratio se u rodne Boljevce.

Međutim, bilo je onih koji se nisu vratili a o kojima se ništa nakon rata nije znalo, pa su docnije proglašavani mrtvima. Jedan od njih je Vujić Slavko: „Po odredbi velikog župana sremske oblasti od 12. novembra 1928. broj 26714 beleži se da je kršteni osudom kr.sudbenog stola u Srem. Mitrovici od 1 septembra 1928. broj 7528 gr. r. 85-1927 proglašen mrtvim i kao dan smrti ustanovljen je 6.april 1921.g. V.ur.Zap.71/1929.“

Do danas nije pouzdano utvrđeno koliko je civila napustilo teritoriju Srema tokom povlačenja srpske vojske. Ono što pouzdano znamo jeste činjenica da su civili Srema krenuli sa srpskom vojskom u izbeglištvo u Srbiju iz straha od odmazde Austrougarske, a o čemu svedoče razni izvori. U „Ratnom dnevniku“ objavljen je izveštaj o događajima sa samog kraja Sremske ofanzive, o izbeglištvu Srba iz Srema: „…Našu pažnju od jednom privuče potmula graja koja je dolazila otuda od neprijateljske strane. Zagledamo se, pitajući se pogledom šta to može biti. Vodnik uputi kaplara Tomaševića, koji je bio jedan od najokretnijih u vodu, da se obavesti od istaknutih stražara. Sve razgovetnije dopiru do nas glasovi ljudi, dok nam se najzad ne približiše tako da čujemo zapomaganje nekolicine: „gde ste braćo… zašto nas ostavljate, braćo!..i mi ćemo sa vama braćo!“ To behu meštani koji su nam dan dva ranije ukazivali gostoprimstvo, smatrajući nas za svoje oslobodioce, i koji nisu hteli da ostanu u svojim domovima bojeći se osvete. Oni su nas molili da pođu s nama u Srbiju. Svi su oni odmah sprovedeni komandiru i verovatno im je učinjeno po želji…“

O civilima koji su septembra 1914. prešli sa leve na desnu obalu reke Save, svedočenje je ostavio je T. Iskruljev. Iz Surčina sa srpskom vojskom otišli su: „1. Lazar Umilendrić, ratar; 2. Lazar Božić, trgovac, sa ženom i decom; 3. Sreta Ugrinović, ratar; 4. Sima Vukičević, ratar, sa sinom Brankom; 5. Vasa Vukičević, ratar, sa ženom i decom; 6. Đoka Vukičević, ratar, sa dva sina i snahom; 7. Juca Munćan, žena sa 2 dece; 8. Milan Ugrinović, ratar sa ženom i 2 dece; 9. dr Stevan Požarev, lečnik sa ženom, sinom, 2 sluge i dvoja kola, kojima se posle služila srpska vojska. Isti je i sad lečnik u Surčinu; 10. Ud. Zorka Maksimović, učiteljka sa 2 sina i ćerkom; 11. Stana Cimetović, sa majkom i detetom; i drugi.“

Isti izvor navodi i imena onih koji su se iz Dobanovaca uputili ka Srbiji: „1. Sima Kragunjanin, beležnik, sad u Zemunu živi; 2. Milovan Egić, blagajnik; 3. Dušan Veličković, sveštenik, sa ženom; 4. Ljuba Jovančić, trgovac; 5. Vlada Živanović, ratar, sa ženom; 6. Ivan Mišković, nadničar, sa ženom“– nakon ovoga autor spiska stavlja „itd.“ a što upućuje da spisak nije konačan, da je bilo još ljudi koji su otišli put Srbije.

Drugi izvor koji imenuje državljane AU koji su sa teritorije Srema prebegli u Srbiju je Izveštaj o poslovanju upravnog odbora i o stanju uprave Županije srijemske, za upravnu godinu 1914, gde između ostalih mesta u Sremu navodi da su iz Dobanovaca opštinski beležnik Sima Kraguljac i opštinski blagajnik Milovan Egić, a iz Boljevaca opštinski beležnik Ilija Miletić „pobegli u Srbiju i sa sobom poneli opštinske novce“.

U zvaničnom izveštaju Županije sremske za 1914. o izmeštanju srpskog stanovništva objavljen je podatak da je iz Zemunskog kotara udaljeno stanovništvo iz 13 opština (a što je više sela, jer manja sela su za opštinu imala veća, susedna mesta). U Domovnom protokolu u vezi sa iseljenjem stanovništva iz sela sveštenik Rajković beleži „usled evakuacije“, ali nas informiše i terminom „usled internacije“. Jasno je da evakuacija i internacija nisu sinonimi! Međutim, u raspoloživoj literaturi dva termina se prepliću i protivureče jedan drugome.

Termini „evakuacija“ i „internacija“ su tuđice u srpskom jeziku, i iste u bukvalnom smislu imaju značenja:

Evakuacija (lat.) 1. premeštanje vojnih jedinica i opreme iz od neprijatelja ugroženih područja; 2. iseljavanje stanovništva i izvlačenje materijalnih dobara zbog elementarnih nepogoda, ratnih dejstava i sl.

Internirati (lat.) ograničiti slobodu kretanja, prognati na određeno mesto, zatočiti, držati pod nadzorom.

* * *

Habzburška monarhija učinila je na prostoru Srema presedan u odnosu na dotadašnju praksu – progoni i egzekucije, a zatim izolovanje sopstvenog stanovništva, i to u delu pograničnog pojasa preseljenjem u unutrašnjost zemlje. Šta je bio cilj ovakvog čina? Jasno je da je reka Sava bila prirodna granica između prostora na kome su dominirali Srbi, a njihovo iseljavanje iz Srema zapravo je bio atak na homogenu celinu, bez obzira na reku Savu kao prirodnu granicu.

Međutim, važno je naglasiti činjenicu da je iseljenje stanovništva otpočelo i pre dejstva srpske vojske. Ofanziva srpske vojske u Srem 6. septembra veći deo stanovništva Progara zatekla je u Petrovčiću. Većina Boljevčana (i Srba i Slovaka) bila je u Bečmenu. Srpska vojska je u Boljevce ušla 7. septembra, a prema izjavi potomka aktera događaja 7. septembra 1914. srpska vojska je civilima slovačkog entiteta jednako kao i pripadnicima srpskog entiteta garantovala bezbednost. Srpska vojska se nije razračunavala sa civilima.

Nakon povlačenja srpske vojske AU trupe su se povratile na ovaj prostor i posebno su se obračunale sa srpskim stanovništvom. „Sela su spaljena, preostalo srpsko stanovništvo je kažnjeno, nepoćudni su strijeljani, nepouzdani su izdvojeni a dio lojalnog srpskog stanovništva preseljen je duboko u unutrašnjost zemlje, u logore za internirce, te su u njima ostali skoro do kraja rata“.

Prema objavljenim podacima za 1914. u Zemunskom kotaru „po vojnim sudovima, vojnim oblastima t.z. streifkor – oružnicima smaknuta je 121 osoba radi veleizdaje“, i ovo je jedini (nama poznat) zvanično objavljeni podatak AU o broju streljanih iz tog vremena.

Koliko je zaista ljudi stradalo u odmazdi ni do danas nije pouzdano utvrđeno. Prema svedočenju T. Iskruljeva stradalo je 12 Boljevčana, u Jakovu 7, u Surčinu 13, u Dobanovcima 19, u Bečmenu 5, u Petrovčiću 1, a Progaraca 10, a što je za prostor današnje teritorije GO Surčin ukupno 67 ljudi, od kojih za njih troje (streljanih i sahranjenih u Dobanovcima) Iskruljev kazuje da su iz „drugih okolnih sela, ali ko su, nisam mogao dokučiti.“ Jedan od te trojice je, po svemu sudeći, Nastas Miličević iz Progara.

U susednom Karlovčiću posle batinjanja i mučenja pobijeno je 17 muških glava, nakon čega je naređeno ženama iz Karlovčića da ih golim rukama sahrane. U Kupinovu je sahranjeno petoro živih ljudi, u Ašanji je ubijeno troje. Ukupno 25 ljudi, i za svakoga ponaosob zna se ime, prezime, odakle je, a za većinu stradalnika poznati su podaci o porodičnom i imovnom stanju. Brutalno, na najsvirepiji način ubijani su Srbi i u: Batajnici, Klenku, Platičevu, Grabovcima, Beški, Brestaču, Šašincima, Jarku, Bežaniji, Ugrinovcima, Deču, Donjem Tovarniku, Oragu, Obrežu, Golubincima, Šimanovcima, Popincima, Pećincima, Buđanovcima, Miškovcima, Vitojevcima, Starim Banovcima, Zemunu i drugim mestima Srema.

Likvidirano je daleko više civila od onoga što je kao zvaničan podatak objavljeno u Izveštaju županije Srijemske za 1914. Ubijani su muškarci, žene, i deca. Ubijani su nenaoružani civili, ugarski državljani pravoslavne veroispovesti – Srbi iz Srema, a sudije i egzekutori bili su naoružani Austougarski vojnici.

IZVOR: Snežana Aleksić, ,,Ilijina priča”, IK Prometej, Novi Sad, 2018, 53-60.