O nekim neobičnim prezimenima kod Srba (3. deo)

ZATARJE, DONJE POLIMLJE I STARI VLAH (3)

LEOVAC

Leovci su bratstvo zasnovano u Zatarju krajem 18. i u 19. veku. Bratstveno predanje kaže da su oni od drobnjačkih Jaukovića[1]. Predak ovog roda je iz Drobnjaka pobegao zbog krvi i naselio se na Leovom Brdu, u meljačkom kraju podno Ljubišnje. Tom prilikom je promenio i slavu, umesto ranije Aranđelovdan, uzeo je slaviti Svetog proroka Jeremiju, što je ostalo kao slava bratstvu. Prema Luburiću[2], koji je računao pasove iz rodoslova bratstva, preseljenje ovog pretka se dogodilo oko 1760. godine.

Rodonačelnik, kome nije ostalo upamćeno ime, imao je četiri sina: Ilija se odselio negde u Bosnu, Stevan u Čelebiće, i od njega tamo potiču Stevanovići, a od prestale dvojice, koji su ostali na očevini, potiču današnji Leovci, tako prozvani po mestu gde je bratstvo zasnovano. S obzirom da bratstveno predanje pominje ranije prezime Mijatović[3], moguće je da je rodonačelniku ime bilo Mijat (Jauković?), po kome su sinovi prozvani Mijatovići, a da je prezime Leovac došlo kasnije, kada je rod počeo da se naseljava u druga naselja pljevaljskog kraja.

Rod kad se umnožio naselio se i u Male Krće, Donju Brvenicu, Boljaniće, Gotovušu, Židoviće, Komine, Šula[4], Rađeviće[5], Hoćevinu[6] i u varoš Pljevlja.

Jaukovići su ogranak drobnjačkih Mandića. Postoji jedno predanje po kojem je predak Jaukovića drugačijeg porekla: „za vreme seobe Srba pod Arsenijem III Čarnojevićem 1790. godine, neki je Srbin, pošto je prešao Savu, otišao preko Bosne i Hercegovine za Kotor. Odatle je prešao u Drobnjak. Tu su živela njegova dva sina. Jedan – Jakša je prešao u Jezera a brat mu je plakao i jaukao za njim, pa mu potomke prozvaše Jaukovići“[7]. Zaista neobičan pravac seobe…

Oblik prezimena sa nastavkom -ac potvrđuje da je prezime Leovac nastalo od toponima. Ono što je pitanje je kako je sam toponim dobio naziv. Oblik toponima ukazuje da je isti nastao od ličnog imena – Leo. Začuđuje otkud u Zatarju ovo zapadnjačko ime, koje su nosili neki vladari i jedan veći broj rimskih papa (ukupno 13 njih) i drugih crkvenih velikodostojnika rimokatoličke crkve, s tim što ih naša Crkva navodi pod prevedenim imenom – Lav. Dakle, ko je (ili šta) bio zatarski Leo?

Moguće objašnjenje je da je neki davnašnji značajan stanovnik ovog kraja zaista nosio to ime. Oblast oko reke Tare su do pred kraj 15. veka naseljavali Kriči, koje su zatim odatle prema istoku potisnuli Drobnjaci. I jedni i drugi su dobri kandidati za plemenika sa neobičnim imenom. Kod Kriča iz predanja znamo za glavare sa srbskom uhu neobičnim imenima poput Kaloka i Rameza[8]. Tu je i stari predrobnjački rod Kozlina, kod kojih krajem 16. ili početkom 17. veka nalazimo vojvode sa imenima Laoka i Balorda[9]. Kod Drobnjaka od 15. veka na dalje nalazimo, kako u predanju, tako i u popisima, neobična imena – Omakal, Orliban, Balota, Duka, Drakul, Zindo, Drekalo, Ursul, Đursil, Lauš. U takvom društvu, Leo ne zvuči ni malo neobično[10].

Pri tom, na snazi dobija neslovensko poreklo utvrđeno genetički kako kod Kriča (sa starobalkanskom haplogrupom J2b M205), tako i kod Drobnjaka (sa germanskom haplogrupom I1 P109, za koju se sa velikim stepenom pouzdanosti može reći da su je na ovo podneblje doneli Normani). Da li su ova imena pokazatelj da je, iako su krajem srednjeg veka ova plemena bila već u većoj ili manjoj meri slavizirana (posrbljena), u njihovoj tradiciji ostalo tragova ranijih vremena iz kojih su nasleđena i imena koja inače ne nalazimo kod Srba ni drugih balkanskih Slovena.

Sa druge strane, ovaj toponimi bi mogao biti izveden iz jednog drugog imena, a to je slovensko ime – Leh, pri čemu je tokom vremena došlo do gubljenja glasa h, što je, kako je ranije navedeno, neredak slučaj u našem jeziku. Tako je po nekom Lehu moglo biti prozvano Le(h)ovo brdo. Ime Leh (Lech) se obično vezuje za Poljake, a u nekim jezicima (ruski) ono i jeste etnonim (Lяhi). I kod nas se, pod ruskim uticajem, u 18. veku koristio naziv Leh za Poljake. Svakako preko Rusa, i u turski jezik dolazi etnonim Leh. Etnonim je nastao od ličnog imena Leh (legendarni praotac Poljaka), koje je verovatno skraćenica od nekog složenijeg imena. Toponime izvedene od ovog imena nalazimo u istočnoj Srbiji (Lehovo u Ključu), Egejskoj Makedoniji (Lehovo, danas grčki Lehovon) i Sloveniji (Lehova), a ime Leh, istovetno prezime, kao i prezime Leho, nalazimo kod Hrvata i Slovenaca, prezime Lehov kod Bugara [11], itd.

Da je ime Leh izvesniji koren ovog toponima, nego što je to Leo, možda ukazuje i toponim Leović (selo kod Ljubovije), za koji se pouzdano zna stariji oblik Lehović, potvrđen u turskim poreskim defterima iz 1530. i 1536. godine[12].

Konačno, nije isključeno ni da koren ovih toponima leži u grčkom pridevu leios – svetao. Od ovog prideva u komparativnom obliku nastao je i toponim Leotar (planina u Hercegovini), leioteros – svetliji.

Zanimljiv je zapis iz 14. veka iz srednjevekovne Bosne, gde se spominje neki „heretik“ imenom Lehovac[13] (1373). Ovde lično ime, a u Zatarju prezime, sa izgubljenim glasom h, otvara novo pitanje – nije li možda zatarski rod prezime dobio po imenu pretka (Lehovac[14]), a brdo ispod kojeg je rod živeo prozvan po rodonačelniku?

Da je prezime možda i starije nego što bi se to moglo zaključiti na osnovu predanja govori i podatak da je, kao jedan od zatarskih doseljenika u užički kraj u drugoj polovini 19. veka, u Užicu popisan „Leovac Aksentije rođen 1797. god. u Hercegovini“[15]. Starina Aksentije je, inače, otac poznatog vojvode i hajdučkog harambaše Marinka Leovca (1818-1907). Marinko je četovao protiv Turaka tokom 19. veka, a kao vojvoda je učesnik ratova 1875-78, zbog čega su ga odlikovale i Crna Gora i Srbija[16].

Ni prezime Leovac nije mimoišao čest slučaj različitog ili pogrešnog upisivanja u nekim dokumentima. Tako među Zatarcima prebeglim u Srbiju posle Babinske bune nalazimo upisano prezime Leovčević[17].

SVRKOTA

Svrkote su stari rod u Pljevaljskom Polju, gde je, u nekadašnjoj Ilino-brdskoj opštini, postojalo i selo po njima nazvano (selo je raseljeno zbog potreba kopa pljevaljskog rudnika uglja). Iz Polja su se naselili u više naselja pljevaljskog kraja: u Bobovo, pa odatle u Boljaniće i Tatarovine, u Komine, Potkovač, Šula[18], zatim u Bukovicu, Vidre, Zorloviće, Nange, Moraice, Poblaće, Pljevlja[19], Meštrovac[20], Bučje[21], itd.

Postoje dva mišljenja o ranijem poreklu Svrkota. Prema jednom oni su iz Drobnjaka, a starije prezime ovog roda bilo je Jović. Iz Drobnjaka su se odselili u Krašljevo u Pljevaljskom Polju, a odatle u Maoče, Svrkote, Prenćane i Bobovo. Ogranci ovih Jovića su Sandići, Svrkote, Sokovići, Strikovići i Božovići[22].

Drugo predanje takođe pominje Joviće kao starije bratstvo i pobrojane ogranke, ali navodi da su svi oni od Terzića iz Malih Krća, gde žive već petsto godina, a potiču od Milićevića sa Krnjače, koji pamte da su dali 75 ratnika u Boju na Kosovu. Ovo ukazuje na veliku starinu ovog roda i njihovo prisustvo u ovom području još iz 12. ili 13. veka[23]. Svi ovi rodovi slave Nikoljdan.

Priču o poreklu ovog roda dodatno komplikuje jedno predanje njima srodnih Božovića, koje govori o poreklu iz Kuča[24]. Videli smo iz nekih ranijih primera da je predanje o poreklu iz Kuča osobito omiljeno u Zatarju i Donjem Polimlju. Ovo ne treba da čudi imajući u vidu značaj i snagu plemena Kuča u određenih istorijskim razdobljima, naročito u 17. i prvoj polovini 18. veka, kada je ovo pleme bilo perjanica borbe Brđana za oslobođenje od osmanske vlasti, a njihovo prvenstvo u toj borbi protezalo se i na susedne, crnogorske i malisorske krajeve. Ko ne bi voleo da ima iza sebe takvo pleme kao zaštitnika? I, ko bi se usudio da napadne neko manje bratstvo ako zna da će mu njegovi plemenici Kuči priteći u pomoć? Zato je u neka zla vremena, predstavljanje sebe kao iseljenog ogranka tog plemena, bilo i te kako mudar potez. Genetika nam je pokazala za niz takvih bratstava da nisu plemenski Kuči, već najčešće starosedeci ovog kraja.

Slična priča važi i za Drobnjačko pleme. I kod Drobnjaka je slučaj da su zbog svoje brojnosti i snage bili vrlo primamljivi za neka manja bratstva da se vežu predanjem za njih. Ono što je ovde posebno upečatljivo je da se često za iseljene Drobnjake kazuju mali rodovi koje su iz Komarnice i Durmitora upravo Drobnjaci istisnuli u vreme kad su postali jako pleme.

Imajući u vidu navedeno, najizvesnije je da su Svrkote i stariji rodovi od kojih oni potiču, starosedeoci ovog kraja iz davnih vremena. U tom smislu, predanje o poreklu od Milićevića bi se moglo prihvatiti kao najverodostojnije. Ovo tim pre što i sami Milićevići znaju predanje da su se u Krnjaču i druga sela pribojske opštine uz samu granicu sa Crnom Gorom preselili iz okoline Pljevalja (Otilovići, Mataruge, Jabuka), i to negde krajem 17. veka ili početkom 18. veka[25]. I Milićevići, doduše, imaju jedno predanje da su istog roda sa Kučima, i to kao potomci srednjevekovnih Mrnjavčevića[26] (što za sebe tvrdi i jedan deo Kuča, tzv. Mrnjavčići). No, ovome ne treba poklanjati mnogo pažnje, jer takve priče se ne mogu podvesti ni pod predanja, već su narodna fantaziranja u pokušaju da se svom bratstvu da na značaju.

Prezime Svrkota nalazimo u starom zapisu Katastika Manastira Dobrilovina iz 1689. godine, i to kao Svrkote iz Vodna[27]. I ovaj podatak govori o starini Svrkota koji su već bili bratstvo sa tim prezimenom krajem 17. veka, kao i da su živeli u okolini Pljevalja.

Prezime Svrkota je slovenskog porekla. U srednjem veku ga nalazimo kao lično ime (Svrьkota) u Dečanskoj hrisovulji iz 1330. godine (u drugoj i trećoj verziji)[28]. Ime Svrk, verovatno istog korena, nalazimo 1477. godine u osmanskom defteru za hercegovački sandžak, u Blagajskoj nahiji[29]. Istovremeno, postoje i toponimi sa ovom osnovom, kao što su stara sela Svrke kod Peći u Metohiji, i istoimeno selo u Gornjoj Morači.

Arhaična reč svrka, od koje su izvedeni ovi toponima i ime i prezime Svrkota znači nekoliko različitih stvari u našem jeziku. Svrka (ponegde i svrkulja) je obrađena savijena grana koja povezuje točak, klin i osovinu na zaprežnim kolima[30]. I u Makedoniji se koristi reč svrka za krivu granu. Prema Skoku, reč dolazi od praslovenskog korena *ver- sa prefiksom cь- (u slovenčakom jeziku svreti se – skvrčiti se)[31]. U Starom Vlahu i drugde u jugozapadnim delovima Srbije, svrkom je nazivan i tovar lana ili nekog drigog platna[32].

Teško je poverovati da bi neko imao lično ime po tovaru platna, tako da je verovatnije da je koren ovog starog imena i savremenog prezimena osobina pretka, koji je, pretpostavljamo, bio savijen kao svrka (krivih leđa, grbav, ili sl). Sa druge strane, nije isključeno ni da ime dolazi od toponima, jer bi Svrkotom mogli zvati nekoga ko je iz mesta sa nazivom Svrka ili Svrke.

Kao i neka druga ranije pominjana, i ovo prezime je tokom vremena zapisivano u nešo izmenjenim oblicima. Tako u mileševskom Pomeniku, upisan je priložnik Vujo Sfrkota iz Pljevalja (1884), dok 20 godina ranije nalazimo i pravilan oblik Svrkota (Simo iz Bobova, 1864)[33]. Iz dokumenta iz 1898. godine, saznajemo da je jedan bobovski glavar, imenom Milovan Svrkotić, poginuo nesrećnim slučajem od sopstvenog oružja[34]. Isti oblik Svrkotić nalazimo i kod petorice učenika osnovne škole iz Bobova, 1901. godine[35]. Još produženiji oblik Svrkotović (Jovan iz Bobova) nalazimo u dokumentu iz 1898. godine[36]. Konačno, Svrkote iz Poblaća (oni su od Svrkota iz Zorlovića) su vremenom prozvali Cvrkotama, što im je ostalo i kao prezime, a neki kasnije i kao Cvrkotić[37]. U nekoliko dokumenata su i bobovski Svrkote zapisani kao Cvrkote[38].

Pominjući oblike Cvrkota i Cvrkotić, moramo pomenuti istoimeni rod iz istočne Bosne, sa maticom u selu Cvrkote na sever od Priboja (pripadaju području opštine Rudo). Ovo je dosta brojan rod koji naseljava sela od Rače i Banje (pribojskih) na jugu, do Dobruna na severu, odakle su, već od proglašenja autonomije Knjaževstva Srbije (1830), počeli prelaziti granicu i naseljavati se u zlatiborskom kraju.

Cvrkotići u Mušvetama za sebe lažu da su na Zlatibor došli iz pribojskog kraja, a da su daljom starinom iz Svrkota kod Pljevalja[39]. Ima ih i u Čajetini, Drežniku i drugde po Zlatiboru. I kod ovog bratstva nalazimo obe verzije prezimena. Tako u Tefteru poreskih glava kapetanije Rujno-užičke nahije iz 1835. godine u Čajetini su upisani kao Cvrkotići, a u Tefteru poreskih glava okruga Užičkog, srez Rujanski iz 1840. godine, isti su upisani kao Cvrkote[40].

Iako nemamo dokaza da su Cvrkote u Podrinju i Zlatiboru i Svrkote u pljevaljskom kraju isti rod, pravac seobe, iz Zatarja preko pribojskog kraja u Podrinje i Zlatibor je veoma čest slučaj u prošlosti ovog kraja. U prilog ovome ide i predanje mušvetskih Cvrkotića, kao i retkost oba ova prezimena, a i činjenica da se prezime jednog dela pljevaljskih Svrkota vremenom promenilo u – Cvrkota. Činjenica da Cvrkote i Cvrkotići u Podrinju i na Zlatiboru slave drugu slavu – Aranđelovdan, može ali i ne mora biti od značaja za donošenje zaključka. Naime, pljevaljskim Svrkotama prislužba je upravo Aranđelovdan. Osim toga, u širem bratstvu kojem pripadaju Svrkote, kod Terzića imamo slučaj promene krsne slave, i to upravo u – Aranđelovdan: Terzići u Bujacima i Pandurici „slavili su, kao i ostali, Nikoljdan, ali su teško dobavljali posnu hranu (zejtin, pirinač) pa su za slavu uzeli Aranđelovdan koji su ranije prisluživali“[41]. U svakom slučaju, genetičko testiranje oba roda bi dalo odgovor na pitanje o njihovoj srodnosti. To se odnosi i na sva ostala bratstva pomenuta u ovom odeljku, koja su po predanju istog porekla. Prosto je neverovatno da do sada ni jedno od njih nije genetički testirano.

Što se genetike tiče, postoji jedan rezultat jednog roda iz okoline Foče koji je mogućno srodan ovim rodovima[42], a kod koga je utvrđena haplogrupa I2a Y3120 (DYS448 = 20), popularno zvana i „dinarik severni“, tipična za slovenske narode. Ovo bi svakako trebalo proveriti testiranjem nekog od pomenutih rodova.

STELJIĆ

Steljići su rod poreklom sa Vrbice kod Pljevalja. S obzirom na nekadašnju brojnost u matičnom selu, nameće se zaključak da su oni starinci ovog kraja, ili da su, barem, u tom području iz veće davnine. Pejatović je o Steljićima zabeležio sledeće: „Nekad je cela Vrbica bila svojina ovih Stelja; docnije su im zemlju oteli begovi Selmanovići, te se mnogi od Stelja raseliše po okolnim selima. Jedna udovica od Stelja uda se u Babine i povede sa sobom tri muška deteta, koja zadržaše staro prezime, ali promeniše slavu“^[43]. Od ta tri muška deteta potiču Steljići u Babinama, kraju između Prijepolja i Pljevalja. Steljića ima i u Pljevljima[44] i Kolovratu kod Prijepolja^[45]. Podatak o slavi koji je zabeležio Pejatović je zbunjujući, s obzirom da i vrbički i babinski Steljići slave Đurđevdan, dok je jedan ogranak u Pljevljima uzeo da slavi Jovanjdan zimski[46].

Raniji oblik njihovog prezimena bio je Stelja. Tokom jednog razdoblja korišćene su obe varijante, da bi u 20. veku sasvim preovladalo prezime Steljić. Među priložnicima Manastira Mileševa nalazimo oba oblika: Stelja 1894. godine, a u razdoblju od 1864. do 1884. godine upisane su obe varijate (Steljić i Stelja kao raniji oblik)^[47].

Peč stelja u srbskom jeziku ima više značenja: „1. slama, lišće i sl. što se prostire kao ležaj za stoku, nastora, ljudski ležaj od slame. 2. fig. masne naslage oko očiju. 3. prostirka pod samarom ili sedlom. 4. vinski talog, droždina, drop. 5. sirćetni kvasac, sirćetni talog“^[48]. U Crnoj Gori i zapadnim krajevima Srbije, steljom se naziva i ovčja pršuta. Ima i mišljenja da ime Stelja može doći kao nadimak od imena Stevan[49], pa kasnije od ličnog imena nastaje i prezime roda.

Genetičkim testiranjem, za Steljiće je utvrđeno da su nosioci najčešće kod Srba haplogrupe I2a PH908[50].

KORUGA

Koruge su rod u naseljima između Pljevalja i Prijepolja. Kao rod sa tim prezimenom nastali su u Ljuću[51]. U Crljenicama su živeli posle Prve seobe Srba (1690)[52], pa je zaključak da su u Ljuću bili bar neko vreme ranije. Iz Ljuća su se dalje tokom 18. i 19. veka naselili u Komine[53], Vidre[54], Pljevlja, Otiloviće, Kakmuže, Zvijezd, Vrbovo [55], u novije vreme i u Prijepolje[56].

Neke pripadnike ovog bratstva nalazimo kao priložnike Mileševi, gde možemo videti koji ogranak je prvi počeo da koristi prezime sa nastavkom -ić. Prema mestima odakle su ovi priložnici, prvi su prezime u Korugić promenili oni Koruge u selima bliže Prijepolju. Tako su, kao Korugić, uz napomenu o ranijem prezimenu Koruga, upisani priložnici Sava iz Vrbova (1864, 1884) i Staniša iz Zvijezda (1873), dok su sa prezimenom Koruga upisani Sava iz Otilovića (1884) i Hadži-Vidoje iz Pljevalja (1884)[57]. I prijepoljski ogranak ovog bratstva zvanično se preziva Korugić[58].

Koruge su se počeli iseljavati za Kneževinu Srbiju odmah po proglašenju autonomije. Tako u Tefteru aračkom nahije užička, kapetanija Rujno, iz 1832/33. godine nalazimo popisane Iliju Korugu i brata mu Mijaila u Čajetini[59], a par godina kasnije (Tefter poreskih glava kapetanije Rujno užičke nahije iz 1835. godine) samo Mijaila[60] (Ilija je u međuvremenu ili umro ili se negde preselio). Oni su od Koruga iz Kakmuža kod Pljevalja[61]. Njihovi potomci će kasnije poneti zvanično prezime Koružić[62]. Za razliku od Koruga u Zatarju i Polimlju koji slave Jovanjdan, Koružići u Čajetini slave Svetog Vasilija Velikog. Verovatno je do promene slave došlo iz nekog razloga prilikom preseljenja.

Koruga je posuda pravljena od kore drveta, od nekih tvrđih vrsta poput trešnje. U nekim krajevima korugom (ili korubom) se naziva žleb izduben u brvnu ili načinjen od debele kore drveta koji služi za odvođenje vode[63]. Za zatarske i polimske Koruge postoji mišljenje da im prezime dolazi po tome što su u zla vremena „ljudi od gladi jeli klenovu i kruškovu koru, otuda je i došlo prezime Koruge[64]. Ovo mišljenje zvuči malo nategnuto. Jer, ako su bile gladne godine kada se jela kora od drveta, verovatno to nije bio „specijalitet“ samo jedne familije, po kojem bi bili tako prozvani, svakako je bilo još mnogo njih, verovatno većina, u istim neprilikama. Otud, nije logično da samo taj jedan rod bude prozvan Korugama. No, u nedostatku boljeg objašnjenja, možemo se zadovoljiti i ovakvim. Eventualno, moglo bi se pretpostaviti da je neki predak izrađivao koruge, ili je često „potezao“ iz svoje koruge, pa je poneo takav nadimak, koji se posle proširio na celo njegovo potomstvo. U narodu postoji i priča po kojoj prezime dolazi po pretku koji je „muzao kozu i jeo koru hleba“[65]. Ovde je, očito, na delu narodno dovijanje, jer je teško zaključiti kakva je veza između ovog opisa i prezimena Koruga. Da li bi ga isto prozvali i da je pio rakiju i jeo koru hleba, a kako da je muzao kozu i jeo npr. krastavac?

Prezime Koruga nalazimo i u Lici (u selima Ponor i Kruge), na Kordunu (selo Sadilovac), U Pounju u Bosanskoj Krajini (sela Mrazovac, Gornja Gata, Grabež, Hrgar, Rujnica, Stari Majdan). Korugića ima i u Mačvi (Drenovac).

O poreklu zatarskih Koruga postoje dva mišljenja. Prema Pejatoviću, njihovi preci su u Zatarje došli iz Kolašina[66]. Prema onome što je zabeležio Vojinović[67], Koruge su od Bajčeta (Bajčetića) iz Kakmuža. Ogranci Bajčetića u Zatarju su Džogazovići (o kojima će biti više reči u nekom od narednih članaka), Čolovići i Railići, a od Čolovića su Lončari u Dabovini (nisu isti rod sa Lončarima iz Rađevića i Vijalice, koji su ranije pominjani)[68].

Bajčete u Zatarju imaju zanimljivo predanje o svom poreklu, koje ih povezuje sa Bajčetićima iz Hercegovine (Mirilovići). Navodno je predak zatarskih Bajčeta od Martinovića sa Cetinja: „za vreme borbe na Vrtijeljci 1685. godine, kada je poginuo Bajo Pivljanin, jedan njegov Martinović dobio je težu ranu, ali su ga čobani našli i izvukli sa bojišta. Izlečio se i došao u Kakmuže. Sa susedima je stalno govorio o Baju Pivljaninu i njegovim borbama, pa ga prozvaše Bajčeta ili Bajčetić“[69].

Bajčetići iz Mirilovića svoje poreklo takođe vezuju za Martinoviće. Prema njihovom predanju, neki Martinovići su se sa Cetinja preselili najpre u Riđane, zatim u Banjane. Trojica braće Bajo, Mirko i Pero tu ubiju osmanskog haračliju i zbog toga se rasele: „Pero pobježe y Goricu kod Trebinja i od njega su Perovići, Mirko pobježe na Baljke i od njega su Mirkovići. a Bajo u Miriloviće i od njega su Bajčetići“[70]. Prema rodoslovu Mirkovića, ovo se zbilo oko 1600. godine[71].

Iz ovih predanja vidimo da se neke pojedinosti podudaraju, ali se neke bitno razlikuju. Bajčetiće iz Mirilovića i one iz Zatarja vezuje isto prezime, ista slava i isto predanje o poreklu od Martinovića. Međutim, vremenske odrednice i priča o nastanku prezimena se razlikuju. Ukoliko su Bajčete u Kakmužima prezime dobili po rodonačelniku koji se tu doselio 1685. godine, onda oni nemaju veze s mirilovićkim Bajčetićima, koji su barem pola stoleća ranije dobili to prezime. Međutim, ne treba isključiti ni mogućnost da je rodonačelnik zatarskih Bajčeta već nosio to prezime kad je ranjen donet u Kakmuže, odnosno da je od mirilovićkih Bajčet(ić)a, a da je kasnije smišljena priča o nastanku prezimena. Ovo zvuči uverljivo, s obzirom da se uz Baja Pivljanina borilo dosta Hercegovaca. Drugi sporan detalj je poreklo od cetinjskih (bajičkih) Martinovića, koji kao rod sa tim prezimenom nastaju znatno kasnije, početkom 18. veka.

Genetika je pokazala da Bajčetići iz Mirilovića nisu genetički povezani s bajičkim Martinovićima[72]. Na žalost, rezultat zatarskih Bajčeta još uvek ne znamo, tako da ne možemo tvrditi da li su oni, kao i njihovi ogranci, pa tako i Koruge, povezani sa hercegovačkim Bajčetićima.

ŠALIPUR

Za Šalipure Pejatović[73] krajem 19. veka beleži da su nekada bili „vrlo jaka i zadružna kuća“, a da su „danas izdeljeni i pocepani“. Ovome je doprinela Babinska buna 1875. godine, nakon čije propasti se veliki broj Zataraca i Polimaca iselio iz svog zavičaja, među njima i deo Šalipura. No, i danas je ovo veoma brojan rod, u matičnim Golešima (Pribojskim), Zabrdnjim Tocima, Mažićima i Priboju, gde su jedna od najbrojnijih familija.

U Golešima se smatra da su Šalipuri tu došli sa tim prezimenom iz Hercegovine, negde u prvoj polovini 18. veka. Doseljenje Šalipura u Donje Polimlje je možda bilo i ranija, s obzirom na predanje Šalipura iz Milića u Podrinju, koji kažu da su njihovi preci tu došli iz Priboja pre 300 godina. Dakle, oni su morali biti neki period u pribojskom kraju, pa je njihovo doseljenje bilo možda i u 17. veku ili čak ranije. Predak ili preci su se naselili pod Pobijenik, gde je kasnije zasnovano selo Goleša. Zaselak u kojem su se razvili kao bratstvo naziv nosi po njima – Šalipuri, a po njima je prozvana i Šalipurska reka koja teče kroz atar Goleša.

Ni Pejatović nije sasvim siguran odakle su se tačno Šalipuri doselili, pa je u svom spisku rodova Zatarja i Polimlja, za Šalipure naveo Pivu i Kolašin, oba sa znakom pitanja. Poreklo iz Kolašina navode Šalipuri iseljeni u Sarajevsko Polje[74]. Možda je izvesnije da su Šalipuri iz Pive, jer je Piva deo istorijske Hercegovine, što se za Kolašin ne bi moglo reći. U prilog pretpostavci da su Šalipuri iz Pive ide i slava Jovanjdan, koji je glavna slava u Pivi. Da su Šalipuri starinom Pivljani beleži i Tomić u svom radu o ovom plemenu[75]. Postoji i treća verzija, po kojoj je predak Šalipura, imenom Zeko, u pribojski kraj došao iz Drobnjaka[76]. Ova verzija nije oprečna onoj o Pivi kao matici ovog roda, s obzirom da je drobnjačka teritorija na putu iz Pive ka Donjem Polimlju, te je Zeko Šalipur, ili neki njegov predak, mogao privremeno boraviti neko vreme, ili možda i jednu ili dve generacije, u Drobnjaku, pre preseljenja pod Pobijenik.

Šalipura ima u novije vreme naseljenih u Prijepolju. Značajne migracije Šalipura u prošlosti bile su prema Bosni. Ima ih u Mokronogama kod Višegrada, Sarajevu i Sarajevskom Polju[77], i to na Baricama, a od njih su i Todorovići u Vogošći i Mlađeni u Švrakinom Selu[78] i Dolcu (oni za sebe kažu da su tu došli „od Prijepolja“[79]), kao i, kako je pomenuto, u Milićima i Ristijevićima kod Vlasenice. Između svetskih ratova jedna porodica Šalipura se nastanila u Podromaniji kod Sokoca.

Veći deo ovog roda očuvao je izvorno prezime Šalipur, a jedan deo je dodao patronimski nastavak, te se danas prezivaju Šalipurović. Ovo se verovatno dogodilo dosta kasno, s obzirom da u mileševskom Pomeniku vidimo da su svi priložnici iz ovog bratstva dosledno upisani sa prezimenom Šalipur[80], i to do pred kraj 19. veka. Pored ova dva oblika, među Šalipurima u Vlasenici (Ristijevići) postoji i treća verzija prezimena – Šalipurević[81].

Autoru ovog članka zaista nije poznato po čemu su Šalipuri dobili ovakvo prezime. Očito ono dolazi od nekog nadimka, sa nastavkom izvedenim od glagola puriti – peći na žaru. Imamo analogiju kod hercegovačkog prezimena Lojpur, za koje Milićević[82] izvodi etimologiju od reči loj i puriti – čovek koji topi loj, što zvuči kao uverljivo objašnjenje. Zanimljivo je da Velimir Mihajlović u radu o srbskim prezimenima za prezime Lojpur navodi da mu je „etimologija nepoznata“[83]. U tom kontekstu, i Šalipur bi mogao imati isti nastavak, od glagola puriti. U Bosni, u Cimešama kod Petrovca, postoji bratstvo sa prezimenom slične zvučnosti i konstrukcije – Salapura. Za njih se kaže da su im begovi „od sprdnje“ nadenuli to ime (inače im je prezime bilo Novaković)[84].

Od goleških Šalipura je Vukoman Šalipurović (1925-81) autor većeg broja radova iz oblasti istorije Donjeg Polimlja, Starog Vlaha i Raške.

I za Šalipure nam je poznata genetička slika, i oni su takođe nosioci haplogrupe I2a RN908[85]. Iako je testiran na malom broju markera (17), prema haplotipu Šalipurovića iz Zabrdnjih Tolaca moglo bi se zaključiti da je genetski blizak nekim rodovima iz okruženja, i to Puzovićima iz Prijepolja i okoline[86] (testiralo se petorica pripadnika ovog roda) i Vranešima iz Glisnice kod Pljevalja[87]. Imajući u vidu predanje Puzovića o poreklu iz Pive, o čemu je ranije pisano, mogli bismo time zaokružiti i priču o poreklu Šalipura.

DŽUVER

Ovo je staro bratstvo pljevaljskog kraja. Zna se da su tu pod tim prezimenom živeli u vreme Velike seobe Srba 1690. godine[88], a verovatno i većoj davnini. Prema predanjima koja su zabeležena u etnografskoj građi, teško se može izvući zaključak o poreklu Džuvera, zato što postoje neke oprečne informacije. Naime, sam Pejatović je za Džuvere napisao dva kontradiktorna podatka. Prema jednom, oni potiču od zatarskih Popadića đurđevštaka, koji su u Zatarje došli iz Drobnjaka i potiču od Kosorića[89]. Sa druge strane, navodi da su Džuveri ogranak starog zatarskog roda Starčevića[90]. Dodatnu zabunu izaziva i činjenica da Džuveri u ovom kraju slave čak tri različite slave – Đurđevdan, Lazarevu Subotu i Svetog Luku. Zaista bi bilo neobično da na malom području postoje tri različita roda sa tako retkim prezimenom.

Što se drobnjačkih Popadića tiče, očito je do povezivanja došlo zbog činjenice da u Zatarju postoje tri različita roda Popadića. Jedni su od drobnjačkih Kosorića (što je potvrdila i genetika[91]), drugi su ogranak pomenutih Starčevića, a treći su doseljenici iz gatačkog kraja[92]. S obzirom da rezultat Popadića đurđevštaka ukazuje da nisu srodni rodovima čije genetičke rezultate znamo, a koji su srodni Džuverima, nećemo se njima dalje baviti.

Dakle, Džuveri potiču od Starčevića, koji su stari rod iz Pljevaljskog Polja. Njihovo predanje kaže da su oni od trojice braće Strahinjića, potomaka (verovatno sinova) Strahinjića Bana, koji su se iz Banjske doselili u Pljevaljsko Polje – Kalušiće, oko 1400. godine[93]. S obzirom da Strahinjić Ban (odnosno Banović Strahinja) nije potvrđena istorijska ličnost, zanemarićemo ovaj deo predanja i pripisati ga narodnoj mašti koja je htela svom bratstvu dati na značaju. No, nije isključena mogućnost da Starčevići žive tako dugo u ovom kraju, moguće je da spadaju u krug rodova koji su u ovom području još od vremena Nemanjića. Tokom stoleća, od Starčevića su se odvajali ogranci sa novim prezimenima i naseljavali druga sela pljevaljskog kraja. Tako su nastali ogranci sa prezimenima Ćirković[94], Jelovac[95], Popadić, Milićević, Lučić, Knežević[96], Bošković i Džuver, a od Džuvera kasnije i Batrićevići (ponegde su zabeležni i kao Batričevići) i Matovići.

Starčevići su imali katune na Ograđenici na desnoj obali Tare, nasuprot Tepcima. Oko 1600. godine počinju tamo i trajno da se naseljavaju, u čemu ih slede i njihovi ogranci. Tako imamo Džuvere u selima Pljevaljskog Polja, ali i ispod Durmitora. Po svoj prilici su neki ogranci Džuvera iz nekog razloga menjali krsnu slavu. Izvorna slava Starčevića je Lazareva Subota, koja je i slava Džuvera u Pljevaljskom Polju. Međutim, deo Džuvera, oni na Ograđenici, slave Svetog Luku[97], što slave i Džuveri naseljeni u Bijelom Polju[98]. Sa druge strane, Džuveri u selima između Pljevalja i Prijepolja (Jabuka, Kamena Gora, itd) slave Đurđevdan[99], što je verovatno uzeto pod uticajem pomenutih drobnjačkih Popadića uz koje su se naselili. Lazarevu Subotu slave i Batrićevići i Matovići nastali od Džuvera[100]. Džuveri su naselili i Bobovo i Crljenice, zatim su se dalje pojedinačne kuća nastanile i u Meljaku[101] i u selima Šljuke i Šula[102], a jedna grana se oko 1830. godine naselila u varoš Pljevlja[103], i njih nalazimo zapisane u dokumentima kao Džuverović[104]. Od Mata Džuvera, čiji je otac početkom 19. veka sa Ograđenice sišao u Crljenice nastali su Matovići[105]. Od Batrića Džuvera u Vranovini nastali su Batrićevići[106]. Od Džuvera, prema predanju, potiču i Srndovići iz fočanskog kraja, o kojima je bilo pomena ranije, u odeljku o Kartalima.

Pomenuto je da je jedan deo Džuvera, u Pljevljima, još krajem 19. veka počeo da se piše kao Džuverović. U Prvom svetskom ratu, među vojnicima Pljevaljske brigade nalazimo obe verzije prezimena – Džuver i Džuverović[107]. Zanimljiv je način upisivanja prezimena devojčica od ovog roda u spisku učenika škole u Bobovu za 1899/1900. godinu – Džuverska (Ljubica i Dosta)[108].

Svoje poreklo od zatarskih Džuvera izvode i neki rodovi u Srbiji. Tako sveštenička kuća Džuvera u selu Doline kod Kosjerića[109], zatim Tomići u Belotiću u Rađevini (potiču od pretka Tome Džuvera, po kojem su poneli novo prezime)[110]. Jedna porodica Džuvera iz Bobova se naselila u selu Sitarice kod Valjeva, pa su se razgranali na Mićiće, Ivkoviće, Mijailoviće i Stanojeviće[111]. U Slavkovici kod Ljiga i okolnim mestima Kačera postoji brojan rod Daničića koji imaju predanje da je njihov predak Milovan došao iz Bobove, od Džuvera, uoči Kočine Krajine (1788). Kako je Milovan umro mlad, četiri sina je odgajala majka Danica, po čemu ih prozovu Daničići[112]. Svi ovi rodovi slave Lazarevu Subotu, kao i Džuveri.

Prezime zatarskih Džuvera / Džuverovića je prepoznatljivo, upravo zbog svoje retkosti. Ipak, ni ovo retko prezime nije jedinstveno, s obzirom da u Vojkovićima kod Sarajeva ima muslimana Džuverovića. U selu Labukovo u svrljiškom kraju postoji familija koja je ranije nosila prezime Džuverci (jer su se naselili na imanju neke „babe Džuverke“), koje je u međuvremenu zamrlo, a ogranci su uzeli druga prezimena[113].

Etimološki, prezime Džuver dolazi od istog turcizma u pridevskom obliku, sa značenjem – vredan, marljiv[114]. Od ovog prideva je izvedeno muslimansko žensko ime – Džuverija.

Testiran je jedan rod iz šireg bratstva Starčevića, i to Jelovci iz Bobova i utvrđena je haplogrupa I2a PH908[115]. Ista haplogrupa je utvrđena i kod Srndovaića iz Foče, koji imaju predanje da su od Džuvera. Neke razlike u njihovim haplotipovima postoje, ali one bi mogle biti posledica davnog izdvajanja ovih ogranaka Starčevića. Na osnovu ovih rezultata, mogli bismo pretpostaviti da su ista haplogrupa i zatarski Džuveri. No, treba reći da je kod Daničića iz Slavkovice, koji takođe imaju predanje da su od Džuvera, utvrđena haplogrupa R1aZ280[116]. I, iako bi rezultati pomenuta I2a dva roda, koji su pouzdano i geografski bliski Džuverima, svakako relevantniji od rezultata Daničića, konačni odgovor dalo bi testiranje nekog Džuvera / Džuverovića. S obzirom na tri različite slave koje slavi ovo bratstvo, najbolji odgovor dalo bi testiranje sva tri ta ogranka.

KONATAR

Konatari su rod zasnovan u Bihoru. Prema predanju poreklom su iz Kuča, na šta bi mogla ukazati i slava Nikoljdan. Njihovi preci su živeli u Vratipolju kod Bijelog Polja. „Iz Vratipolja su došla dva brata. Od jednoga su Hadžibegovići u Boturićima, a od drugog Konatari u Žiljaku, Boturićima, Lugu i Visokoj. Imaju rođake u Požeginji, Jablanovu i Ravnoj Rijeci“^[117]. Neki od islamiziranih Hadžibegovića, međutim, kažu da srodstvo dolazi „preko Hadži-begove žene koja je bila od Konatara“^[118]. Ovih Konatara ima i u selima bjelopoljskog kraja: Unevine, Dobrinje, Lug, Visoko, Mioče^[119]. U Unevinama postoji i zaselak Konatari. Neki su se preselili u Šarance, a odatde u Polja Kolašinska i kasnije u Lepenac^[120] kod Mojkovca, a odatle i u Prijepolje. Iz Polja su se neki iselili u sela Grgaje, Zahumsko i Visočke^[121] na istok od Kumaničke klisure[122]. Grgajske Konatare Vukašina i Milisava nalazimo kao priložnike Manastiru Mileševa, 1873. godine[123].

Samo prezime izvedeno je od zanimanja konatar – majstor koji izrađuje konate (krčag, zemljani sud za vodu). Reč konata je italijanskog porekla i u Crnu Goru je došla posredstvom Mlečana. Ispravan izgovor je kanata (canatta), što je u Boki i Crnoj Gori izobličeno u – konata. Kanata ili konata je istovremeno i mera za zapreminu: „mletačko barilo (barile) sadrži 64,3859 litara; kanata ili konata, kako se kaže u Crnoj Gori i Boki, jeste šezdeseti dio barila. To smo utvrdili na osnovu podataka iz popisa pretvaranjem kanata u barila. Prema tome, kanata ima 1,073 litre“[124]. U Grblju postoji šaljiva izreka za žene koje vole malo više da popiju: „Dvije žene tri konate“[125]. Reč konata je prilično davno ušla u srbski jezik, s obzirom da je u upotrebi na širokom području jadranskog Primorja i zaleđa, u Crnoj Gori, na Kosovu i Metohiji, pa čak i među Makedoncima.

Prezime polimskih Konatara nije jedinstveno. Prezime Konatar postojalo je na Baniji[126], a u Zmijanju (u selu Kola) postoji zaselak Konatari[127]. U Toplici (Blace) postoji prezime Konatarević. Oba prezimena u savremeno doba nalazimo i u Beogradu i okolini, a Konatarević i u Barajevu i Grockoj[128].

Genetika je pokazala da Konatari nisu Kuči, ali to ne isključuje mogućnost da su neki stariji slovenski rod koji je naseljavao taj deo crnogorskih Brda pre doseljenja Kuča u 15. veku. Ovo naročito zbog sličnosti haplotipa Konatara sa haplotipom Gojakovića iz Grobnica kod Brodareva, koji su se tu doselili iz Kuča sredinom 18. veka^[129], ili Odovića iz Nikšićke Župe, koji takođe imaju predanje o poreklu iz oblasti Kuča. Pri tom, oba ova roda takođe slave Nikoljdan. Svi ovi rodovi su nosioci haplogrupe I2a RN908[130].

SVIČEVIĆ

Prema bratstvenom predanju[131] Svičevići su potomci jedne kuće Tomaševića, koja se 1880. godine doselila iz Pavinog Polja (Tomaševo) u Milošev Do na sever od Brodareva, na desnoj obali Lima. Glava ove zadruge bio je Vučeta Tomašević, međutim, on se ubrzo preselio u susedne Aljinoviće, a Svičevići su od njegovih srodnika (braće?) koji su ostali u Dolu. Po njima se zove i zaselak u kojem živi ovaj rod. Kasnije su se neki preselili u Ivanje i Prijepolje[132].

Tomaševići u Aljinovićima imaju predanje da su u Polimlje došli iz Crne Gore, od plemena Cuca, a da su živeli na prostoru između Nikšića i Hercegovine u „Dragalj polju“[133], odakle su došli u Tomaševo. Ovo je zanimljivo, jer većina drugih Tomaševića u Donjem Polimlju za sebe kažu da su tu iz velike davnine, a svoje korene u ovom kraju nalaze još krajem srednjeg veka, tako da se nameće zaključak da je onaj ogranak u Aljinovićima u neko doba iz nepoznatog razloga smislio priču o Cucama. Ovo tim pre, što i genetika ukazuje da su Tomaševići starosedeoci u Polimlju, o čemu će biti više reči kasnije.

Prema predanju većine Tomaševića, oni su bili vlasteoski rod još u vreme Nemanjića. Imali su posede oko Manastira Mileševa i krajeva na zapad od Manastira – Prijepolje, Kamena Gora, Babine i Mataruge^[134]. U kasnijim vekovima osmanske vlasti, Tomaševići su se raseljavali upravo na područja ovih nekadašnjih porodičnih poseda. Jedan vlastelin iz ovog roda, Stevan Tomašević, učesnik je Mohačke bitke 1526. godine, kao hrišćanin osmanski vazal. Istakao se hrabrošću i ratničkom veštinom, te mu je ponuđeno napredovanje u osmanskoj službi, pod uslovom da primi islam. Tako je poturčen i dobio ime Selman, a njegovi potomci su Selmanovići. Sam Stevan je postao paša u Pljevljima, a kasnije je bilo još šestorica paša od ovog roda^[135].

Treće predanje ima ogranak Tomaševića iz sela Orašac na severozapad od Brodareva. Oni kažu da su im preci došli iz Pive sredinom 18. veka^[136].

Od Tomaševića su nastali još neki rodovi, – Simićevići u Grobnicama^[137], Vranići u selu Ušak na sever od Sjenice^[138], Crnkovići u selu Žitin na jug od Velike župe kod Prijepolja^[139]. Zatim, Kelovići u selima Zgarete, Zalug i Đurašići^[140] nizvodno od Prijepolja. Kelovića ima u selima pribojskog kraja (Kutlovac, Lunići) ali oni slave Đurđevdan^[141], za razliku od Tomaševića i drugih njihovih ogranaka koji slave Nikoljdan, tako da se ne može sa sigurnošću reći da su oni deo Kelovića – Tomaševića. Od Tomaševića iz Orašca je jedna kuća Poturaka. Naime, 1869. godine, predak Nenad Tomašević, tada momčić, radio je u najmu kod nekog age, pa mu je ovaj ostavio zemlju pod uslovom da se poturči. Prešavši u islam dobio je ime Mujo, a prozvali su ga – Poturak, što je kasnije ostalo kao prezime^[142].

Po predanju, Tomaševići iz Miloševog Dola su prozvani Svičevići zato što su, kad bi odlazili poslom u Sjenicu, vraćajući se, davali fenjerima sa Karaule svetleći znak (svickajući) da se vraćaju kući živi i zdravi[143]. Etimološki, prezime Svičević bi najpre moglo biti izvedeno iz reči – svitac (zoonim). Ovome u prilog ide i stariji oblik prezimena – Svitčević, koji nalazimo u mileševskom pomeniku. Nije nemoguće da su ovako prozvani upravo zato što su svetleli kao svi(t)ci pri povratku iz Sjenice, a možda je i neki predak nosio nadimak Svitac, pa po njemu i porodični nadimak i kasnije prezime. Pomenik nam otkriva još jedan podatak, a to je da vreme naseljenja Tomaševića u Milošev Do pada ranije nego što govori navedeno predanje koje pominje 1880. godinu. Naime, prezime Svičević (sa napomenom da je stariji oblik prezimena Svitčević) nalazimo u Pomeniku još 1873. godine. Dakle, preci Svičevića su, zasigurno, bili barem jednu ili dve generacije pre ovog upisa, što je neko najmanje razdoblje u kojem su mogli poneti novo prezime, a verovatno i još nešto duže. Među priložnicima nalazimo verovatno i pominjanog Vučetu i to sa prezimenom Svičević (1873). Ovo možda ukazuje da je 1880. godina vreme kad je Vučeta prešao u Aljinoviće, dok su u Milošev Do preci Svičevića došli znatno ranije.

Genetičko testiranje Tomaševića iz Babina pokazalo je da su Tomaševići nosioci haplogrupe R1a Z280, i to podgrane Y2902[144]. Rezultat Kelovića iz Đurašića[145] potvrdio je ovu genetiku, kao i srodničku vezu ova dva roda. Nema razloga da ne verujemo da su i Svičevići ista haplogrupa, s obzirom da njihovo odvajanje od Tomaševića ne pada u daleku prošlost. Pominjano je da u Polimlju i okolnim krajevima postoji više rodova za koje je utvrđeno da su nosioci grane Y2902. Pored onih iz prijepoljskog kraja (Bezarevići u Skokućama, Jovanovići u Muškovini, Petrići u Kosatici[146]), treba pomenuti i Madžgalje i ogranke starih bratstava iz župe Moračice, Mrke (Novaković) i Černjake (Marojević). Ovi rodovi ne znaju za eventualnu vezu s Tomaševićima, ali genetika ukazuje na neki davniju vezu, kao i da su svi ovi rodovi dugo vremena u dolini Lima.

BANDUKA

Iako zvuči neobično, prezime Banduka u Donjem Polimlju nije usamljen slučaj, s obzirom da ga nalazimo na nekoliko mesta na zapadnom Balkanu. Polimski Banduke su starinom odnekud iz Hercegovine, odakle se predak preselio u okolinu Nikšića, a odatle, nakon nekog pohoda Smail-age Čengića, pređu u Pljevaljsko Polje[147]. S obzirom da se preseljenje Banduka vezuje za okolinu Nikšića i vreme Smail-agino, moguće je da se radi o Boju na Grahovcu, 1836. godine, u kojem je Smail-aga razbio crnogorsku vojsku. U selu Mijakovići postoji lokalitet Bandukovina[148], što bi moglo ukazivati da su tu nekad živeli Banduke. Iz Kozice u Pljevaljskom Polju pređu u Kosaticu, a jedna porodica (prema nekim informacijama, u pitanju je bila kuća Jova Banduke[149], prema drugima Marka Banduke[150]) oko 1890. godine odatle pređe u Aljinoviće[151]. Jovo Banduka iz Aljinovića je zapisan i kao jedan od priložnika Mileševi, 1896. godine[152]. Ovi Banduke iz Aljinovića su kasnije na prezime dodali -ić, tako da se danas zvanično prezivaju Bandukić. S obzirom da je u mileševskom pomeniku upisan i Risto Banduka kao žitelj Kosatice 1878. godine, možemo zaključiti da je preseljenje u iz Kozice u Kosaticu bilo najkasnije tokom 1870-ih. Ima ih još i u Zalugu[153] i Prijepolju[154]. S obzirom na sva naselja koja se spominju u vezi sa Bandukama, možemo zaključiti da je jedna ili dve generacije ovog roda živela najpre u Mijakovićima, zatim u Kozici, odakle se sele u Kosaticu i Aljinoviće.

 Staniša Banduka iz Aljinovića se poslednje decenije 19. veka preselio u Toplicu, te ih danas ima u selima Jugovac i Dobrotić, kao i u Prokuplju[155]. Iz raznih dokumenata vidimo da je prezime topličkih Banduka beleženo u tri oblika: Banduka, Bandukić i Banduković.

 Zanimljivu verziju postanka prezimena Banduka nalazimo kod bratstva Milojevića u Sočanici kod Leposavića. Njih, pored zvaničnog prezimena Milojević, zovu još i Banduke, što je, kako kažu, prezime izvedeno od toponima, s obzirom da im se predak Miloje doselio su iz sela Ban Do kod Banjske, te je od tog toponima izvedeno prezime Banduka. Za njih se kaže da su poreklom iz Ibarskog Kolašina, a još daljom starinom iz Crne Gore. Rod su sa Bandukama iz Jugovca i Dobrotića y Toplici, koje zovu i “Sjeničanima”[156]. Milojevići slave Svetog apostola Tomu – Tomindan, baš kao i Banduke i njihovi ogranci. Jasno je da su Milojevići ogranak Banduka, ali se vidi i narodno dovijanje da se objasni nejasno prezime preko sličnog toponima. Od naših toponima koji sadrže reč ili nastavak -do(l), izvode se prezimena sa nastavkom -dolac ili -doljanin, tako da bi doseljenik iz Ban Dola po pravilu bio Bandolac ili Bandoljanin, a veoma teško se od tog toponima može izvući prezime Banduka. Po svoj prilici, Miloje od koga su Milojevići, je isti migracioni talas sa Perišom od koga su Banduke u Toplici. Možda je čak Perišin sin, koji se, nakon oslobođenja Kosova od osmanske vlasti, preselio u Sočanicu. Logičan je i naziv „Sjeničani“ za topličke Banduke, s obzirom da se selo Aljinovići nalazi na severozapad od Sjenice.

Iseljenih Banduka ima i u Bosni, u Sarajevskom Polju. Oni za sebe kažu da su se tu doselili iz Jabuke kod Prijepolja[157]. S obzirom na vreme doseljenja Banduka u prijepoljski kraj, moglo bi se zaključiti da su se neki Banduke preselili u Sarajevo nakon svršetka osmanske vlasti u Bosni (1878). Prilikom ovog preseljenja došlo je do promene slave, tako da Banduke u naseljima Drozgometva, Kasagići, Binježevo, Miševići, Zovik, Blažuj i Pazarić slave Đurđevdan[158]. Možda začuđuje otkud ovih Banduka u toliko sela u okolini Hadžića, s obzirom da njihovo doseljenje u taj kraj ne pada u veliku davninu, ali trebe reći da se uglavnom radi o jednoj ili nekoliko kuća u svakom od pomenutih naselja. Ono što više čudi je da u istom kraju postoji još jedan rod sa istim prezimenom, no oni za sebe kažu da nisu istog porekla. Banduke u Blažuju i Binježevu za sebe kažu da su tu doseljeni „od Kolašina“[159], a slave Mratindan. Tako, u selu Blažuj imamo dva roda sa istim ne tako uobičajenim prezimenom, različitim slavama i različitim predanjem o ranijem poreklu.

Od ovih Banduka mratinštaka neki su se preselili u Sarajevo. Posle Prvog svetskog rata, dodali su -ić na prezime, pa tako 1927. godine u Sarajevu pecaru rakije drži Risto Banduković[160].

Prezime Banduk nalazimo i kod Hrvata, u Rijeci[161], a neki Basil Banduk, veterinar, zabeležen je između svetskih ratova u Osijeku[162]. Prezime Banduka nalazimo u prošlim vremenima i kod Mađara.

Videli smo neuspeli pokušaj objašnjenja ovog prezimena preko toponima. Postoji mišljenje da je prezime Banduka starobalkanskog (vlaškog) porekla[163]. Reč banduk u nekim krajevima znači „srednji podupirač koji služi u potkopu za pojačanje krajnjih podupirača“, pri čemu je reč nepoznatog porekla, a možda je varijanta od reči bondruk[164]. Ipak, najbolji kandidat za objašnjenje ovog prezimena je arapska reč banduk, koja je mogla doći preko Turaka, a koja ima značenje – probisvet, bitanga. Još jedno u nizu prezimena nastalih tako što su osmanski gospodari davali pokorenom narodu posprdne ili nadimke na turskom jeziku po nekim lošim osobinama.

– NASTAVIĆE SE –

[1] Andrija Luburić, Drobnjaci, pleme u Hercegovini, Beograd, 1930, str. 103.

[2] Isto.

[3] Akim i Vukota Miljanići, Prezimena u Crnoj Gori, Beogradska knjiga, Beograd, 2007, str. 250.

[4] Slobodan Mišović, Stanovništvo pljevaljskog kraja, Zavičajni muzej u Pljevljima, Pljevlja, 2013.

[5] Bidoje Despotović, Naša sela, Informativni centar Pljevlja, 2003.

[6] Mileta Vojinović, Pljevaljski kraj – prošlost i poreklo stanovništva, Pljevlja 1997, str. 286.

[7] Vojinović, 298.

[8] Luburić, 19.

[9] Luburić, 238.

[10]https://forum.poreklo.rs/index.php?topic=3321.0

[11] Velimir Mihajlović, Srpski prezimenik, Aurora, Novi Sad, 2002, str. 688.

[12] Milan Mladenović, Poreklo i rodoslov familija iz Gornje Bukovice, Biblioteka Milovan Glišić, Ljubovija 2014, str. 9.

[13] Jaroslav Šidak, Franjevačka ,,Dubia“ iz g. 1372/3 kao izvor za povijest Bosne, SANU, Istorijski časopis knjiga V, Beograd, 1955, str. 226.

[14] Sličnu konstrukciju nalazimo u Polimlju, gde imamo rod sa prezimenom Bogavac, što je u ranija vremena bilo lično ime.

[15] Pero Pećinar, Seobe kroz Užički okrug u 19. veku (od 1800. do Babinske bune) prva knjiga, Užice,:2012, str. 161, 300

[16] Vojinović, 298.

[17] Pero Pećinar, Seobe kroz Užički okrug u 19. veku (od Babinske bune zaključno sa 1900. godinom) knjiga 2, Užice, 2012, str. 300.

[18] Despotović.

[19] Mišović.

[20] Tanasije Pejatović, Srednje Polimlje i Potarje, Pljevlja, izdanje iz 1986, str. 124.

[21] Milorad Joknić, Stanovništvo u pljevaljskom kraju, “Proleter” AD Bečej, Pljevlja, 2006, str. 121.

[22] Miljanići, 196.

[23] Vojinović, 296.

[24] Joknić, 89.

[25] Dušan Milićević, Krnjača kod Priboja i bratstvo Milićevića, Biblioteka Hronike sela, Kulturno prosvetna zajednica Srbije, Beograd, 2004, str. 15.

[26] Risto Milićević, Hercegovačka prezimena, Biblioteka Baština, Beograd, 2005, str. 17.

[27] Božidar Šekularac, Dobrilovina i Dobrilovinski Katastik, Mojkovac, 1988, str. 32.

[28] Milica Grković, Imena u dečanskim hrisovunjama, Filozofski fakultet u Novom Sadu, Institut za južnoslovenske jezike, Novi Sad, 1983, str. 204.

[29] Bogumil Hrabak, Iz starije prošlosti Bosne i Hercegovine, knjiga II, Beograd, 2003, str 56.

[30] Dušan Maslovarić, Zemljoradnja, Etnološka istraživanja u Gornjoj Resavi, Glasnik Etnografskog muzeja 25, Beograd, 1962, str. 54.

[31] Petar Skok, Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika 3, JAZU, Zagreb,1973, str. 374.

[32] Dimitrije Radosavljević, Bjeluša, Hronika sela, Odbor za proučavanje sela SANU – Institut za ekonomiku poljoprivrede – Zavod za proučavanje kulturnog razvoja Srbije, Beograd, 1991, str. 28.

[33] Zoran Malešić, Pisanija Manastira Mileševe 1863-1897, Prijepolje, 2016.

[34] Milenko Ćirović Ljutički, Pljevlja u Kraljevini Crnoj Gori, dokumenta (1912-1915), Tragvi knjiga 4, Beograd: 2013, str. 47.

[35] Ljutički, 311, 312.

[36] Ljutički, 281.

[37] Joknić, 130.

[38] Ljutički, 223, 265, 271.

[39] Danilo Stanojević, Stanovništvo Zlatibora u XVIII i prvoj polovini XIX veka, Narodni Muzej Užice, 2013, str. 40, 113.

[40] Stanojević, 276, 308.

[41] Vojinović, 296.

[42] Rezultat trenutno nije moguće javno objaviti, s obzirom da on pripada rezultatima koji će tek biti obrađeni u knjizi o genetici Hercgeovaca koju priprema Društvo srpskih rodoslovaca „Poreklo“.

^[43] Pejatović, 126.

[44] Vojinović, 213, 322.

^[45] Ljutomir Rvović, Aljinovići, Kulturno prosvetna zajednica Srbije, Biblioteka Hronike sela, Beograd, 2004., str. 192.

[46] Zoran Malešić, Pravoslavna bratstva koja žive u Prijepolju, rukopis, str. 58.

^[47] Zoran Malešić, Pisanija…

^[48] Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika, Matica srpska, Novi Sad, 1973.

[49] Milica Grković, Rečnik ličnih imena kod Srba, „Vuk Karadžić“, Biblioteka rečnika, Beograd, 1977, str. 187.

[50] Ivica Todorović i drugi, Etnologija i genetika, Etnografski institut SANU – Društvo srpskih rodoslovaca Poreklo, Beograd, 2015, str. 178.

[51] Vojinović, 230.

[52] Despotović, 204.

[53] Isto, 186.

[54] Mišović.

[55] Despotović, 245.

[56] Malešić, Pravoslavna bratstva…, str. 30.

[57] Malešić, Pisanija…

[58] Malešić, Pravoslavna bratstva…, str. 30.

[59] Stanojević, 231.

[60] Isto, 275.

[61] Isto, 39.

[62] Isto.

[63] Zvezdana Pavlović: Oronimi Srbije II, SANU, Onomatološki prilozi HXII, Beograd, 2015, str. 178.

[64] Pejatović, 63.

[65] Vojinović, 230

[66] Pejatović, 114

[67] Vojinović, 212, 213, 230

[68] Isto, 212, 213

[69] Isto.

[70] Ljubo Mihić, Ljubinje sa okolinom, GIP “Dragan Srnić” Šabac, Ljubinje, 1975, str. 719.

[71] Isto.

[72] Za Martinoviće je utvrđeno da su nosioci haplogrupe E1b V13, dok rezultat Bajčetića još uvek ne možemo javno iznositi (videti fusnotu 42).

[73] Pejatović, 130.

[74] Jovo Božić, Srpsko Sarajevsko Polje, Biblioteka Baština, Svet knjige, Beograd, 1997, str. 130.

[75] Svetozar Tomić, Piva i Pivljani, SANU, Odeljenje društvenih nauka, Srpski etnografski zbornik knj. LIX, Naselja i poreklo stanovništva knj. 31, Beograd, 1949, str. 78.

[76] Luburić, 263; Stojan Karadžić, Vuk Šibalić, Drobnjak, porodice u Drobnjaku i njihovo porijeklo, Stručna knjiga, Beograd 1997, str. 869.

[77] Đorđe Janjatović, Prezimena Srba u Bosni, Prosveta-Trgovina, Sombor, 1993, str. 392

[78] Božić, 130.

[79] Slobodan Bosiljčić, Srbi iz Sarajevskog Polja, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo, 2008, str. 42.

[80] Malešić, Pisanija…

[81] Popis žrtava rata 1941-1945 (Bosna i Hercegovina), Muzej žrtava genocida, Beograd, str. 2852.

[82] Milićević, 460.

[83] Mihajlović, 700.

[84] Petar Rađenović, Bjelajsko Polje i Bravsko, 1925, str. 236.

[85] Todorović, 178.

[86] Todorović, 177, 178, 181.

[87] Srpski DNK projekat.

[88] Despotović, 204.

[89] Pejatović, 121.

[90] Pejatović, 125.

[91] Oni su nosioci drobnjačke haplogrupe I1 P109 (Srpski DNK projekat).

[92] Vojinović, 176.

[93] Vojinović, 175, 176, 179.

[94] Ćirkovići su se prvi odvojili sa novim prezimenom. Žive na Ograđenici.

[95] U Bobovu, Meljaku, Zahumu, kao i u Prijepolju (Malešić, Pravoslavna bratstva…, 26).

[96] U Matarugama, kao i okolini Prijepolja (Malešić, Pravoslavna bratstva…, 29).

[97] Pejatović, 125.

[98] Jovo Medojević, Pravoslavno stanovništvo Bijelog Polja i njihove krsne slave, Državni arhiv Crne Gore Arhivsko odjeljenje Bijelo Polje, 1994, str. 41.

[99] Pejatović, 121.

[100] Pejatović, 130.

[101] Despotović, 185.

[102] Mišović.

[103] Vojinović, 323, 324.

[104] Najstariji zapis prezimena u ovom obliku je u dokumentu iz 1898. godine.

[105] Vojinović, 323, 324

[106] Despotović, 166.

[107] Milenko D. Ćirović Ljutički, Pljevaljska brigada crnogorske narodne vojske 1914-1915. (dokumenta), NIP „Pljevaljske novine“, Tragovi knjiga 3, Pljevlja, 2007.

[108] Milenko D. Ćirović Ljutički, Pljevlja u arhivskim dokumentima Knjaževine/Kraljevine Crne Gore, dokumenta (1878-1913), Tragovi knjiga 5, Beograd 2016, str. 269.

[109] Ljubomir Pavlović, Užička Crna Gora, Srpska kraljevska akademija, Srpski etnografski zbornik, knjiga XXXIV, Biblioteka Naselja i poreklo stanovništva, knjiga HIH, Zemun, 1925, str. 74.

[110] Borivoje Milojević, Jadar i Rađevina, Srpska kraljevska akademija, Srpski etnografski zbornik Knjiga dvadeseta, Naselja srpskih zemalja Knjiga IX, Srpska kraljevoka akademija, Beograd, 1913, str. 733.

[111] Joknić, 17.

[112] Jelisije Novaković, Višegradska župa i borička visoravan u Pavlovini, Beograd, 2008, str. 651, 655.

[113] Srbislav Jocić, Labukovo – zapisi obojeni lirikom, IP “Stevan Sremac” Niš, Biblioteka “Hronika nasenja sela i gradova”, Aleksinac, 2008, str. 127.

[114] Branislav Mitrović, Rečnik leskovačkog govora, Lenex, Beograd, 1992, str. 436.

[115] Srpski DNK projekat.

[116] Isto.

^[117] Milisava Lutovac, Bihor i Korita, SANU, Srpski etnografski zbornik LXXXI, Naselja i poreklo ctanovništva, knjiga 40, Beograd, 1967, str. 135.

^[118] Lutovac, 135.

^[119] Miljanići, 467, 224.

^[120] Milovan Jevrić, Stanovništvo opštine Mojkovac, Posebna izdanja Srpskog geografskog društva, sveska 59, Beograd, 1984, str. 84.

^[121] Mila Pavlović, Sela sjeničkog kraja, Univerzitet u Beogradu Geografski fakultet, Beograd, 2009, str. 71, 100.

[122] Danas ova sela na samoj granici Srbije i Crne Gore pripadaju sjeničkoj opštini.

[123] Malešić, Pisanija…

[124] Gligor Stanojević, Građa za privrednu istoriju Boke Kotorske u XVIII vijeku, Mešovita građa knjiga 16, Istorijski institut, Beograd, 1977, str. 81.

[125] Marko Šovran, Grbalj knjiga 1 – Šišići, Biblioteka Hronike sela, Kulturno prosvetna zajednica Republike Srbije, Grbalj – Beograd, 1998, str. 476.

[126] Šematizam pravoslavne srpske Dijeceze Gornjo-karlovačke 1883, PAnčevo, 1883, str. 79.

[127] Dragica Gatarić, Naselja Zmijanja, Univerzitet u Beogradu –. Geografski fakultet, Beograd 2018, str. 198.

[128] Bele strane – Telefonski imenik Beograda, Telekom Srbija, Beograd, 2005, str. 631, 632, 688, 690.

^[129] Petar Vlahović, Brodarevo i njegova okolina, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1968, str. 92.

[130] Srpski DNK projekat.

[131] Rvović, 225.

[132] Malešić, Pravoslavna bratstva…., 56.

[133] Rvović.

^[134] Despotović, 85, 86.

^[135] Despotović, 85, 86, 242.

^[136] Vlahović, 95.

^[137] Rvović, 225.

^[138] Pavlović, 508, 509.

^[139] Pejatović, 129.

^[140] Pejatović, 113; Miljanići, 212.

^[141] Tatomir Kojadinović, Hronika mesna zajednice Rača, 2013, Biblioteka „Hronike sela“, Priboj, 2013, str. 183.

^[142] Vlahović, 119. Mujo Poturak je živeo do 1955. godine i ponosno je nosio oba svoja imena i prezimena – i srpsku i muslimansku verziju.

[143] Malešić, Pravoslavna bratstva…., 56.

[144] Srpski DNK projekat.

[145] Isto.

[146] Srpski DNK projekat.

[147] Malešić, Pravoslavna bratstva…, 3, 4.

[148] Despotović, 103.

[149] Rvović, 172.

[150] Malešić, Pravoslavna bratstva…, 3, 4.

[151] Rvović, 172.

[152] Malešić, Pisanija…

[153] Rvović, isto.

[154] Malešić, Pravoslavna bratstva…, 3, 4.

[155] Isto.

[156] Blagoje Pavlović, Naselja i migracije stanovništva opštine Leposavić, Institut za srpsku kulturu Priština, Leposavić, 2003, str. 326, 327.

[157] Božić, 138.

[158] Đorđe Nikolajević, Šematizam pravoslavne mitropolije i arhidijeceze Dabro-bosanske za godinu 1882, Zemaljska tiskara Sarajevo, 1882.

[159] Bosiljčić, 21.

[160] Adresar Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Jugoslovensko Rudolf Mose ad, Beograd, 1927, str. 455.

[161] Leksik prezimena SR Hrvatske (1976), Institut za jezik,Nakladni zavod Matice Hrvatske, Zagreb, 1976, str. 23.

[162] Viktor Manakin, Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, svezak III, 1927-1928. (deo 7, 8, 9), 1928, str. 696.

[163] Željko Musović, Genetika, istorija i bajke, 2018, str. 162.

[164] Etimološki rečnik srpskog jezika 02, SANU, Odeljenje jezika i književnosti Odbor za etimološki rečnik – Institut za srpski jezik SANU Etimološki odsek, Beograd, 2006, str. 158.