Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić priredio je tekst o i istoriji nacionalnih zajednica u Vojvodini, koji je objavljen u izdanju Pokrajinskog sekretarijata za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice.
Posle burnih ratova, područja kroz koja su prolazile vojske bila su opustošena. Najviše su stradale nizije. Veliki deo nekadašnje Ugarske, tj. njen središnji nizijski deo, u demografskom smislu bio je uništen. Prirodno je bilo da se ti predeli polako nasele, a u ekonomskom interesu Habzburgovaca bilo je da se što pre nasele. Stoga, ne samo da su podržavali, nego su i aktivno učestvovali u naseljavanju tih teritorija. Interes vlasnika novooslobođenih županija tako je je bilo naseljavanje stanovništva.
Naseljavanje Nemaca
Na novooslobođenim teritorijama austrijska državna politika tokom 18. veka započela je naseljavanje Nemaca u Bačku, Srem i Banat. Njih je Bečki dvor na jug Monarhije naseljavao kao radne, dinastičkim i državnim interesima verne podanike. Nemački doseljenici su uglavnom poticali iz Švapske, Porajnja, Franačke i Falačke. U Bačkoj su se Nemci naseljavali od Požarevackog mira 1718. godine. U Petrovaradinskom Šancu (Novom Sadu) prisutni su 1739. godine, a u Odžacima, Kolutu, Prigrevici, Bačkoj Palanci i Gajdobri od 1748. godine. U Apatin i Bukin naselili su se 1750. godine. Njihov dolazak u Odžake beleži se 1759. godine, gde su ubrzo sagradili svoju crkvu. U periodu od 1763. godine do 1768. godine naseljeni su u Gajdobru, Gakovo i Karavukovo. U godinama od 1784. do 1786. doseljenici Nemci došli su u Crvenku, Vrbas, Sekic, Buljkes, Sivac, Kulu, Parabuc, Stanišić, Čonoplju. Temerinski feudalac Arpad Sečenji (Szécsenyi Árpád) naselio je Nemce u Bački Jarak.
Prva velika kolonizacija Nemaca u Banat bila je tokom i nakon završetka Varadinskog rata (1716–1718). Tada je u Banat dolazilo stanovništvo iz Falačke i Franačke. Nemci su 1717. godine došli u Temišvar i Belu Crkvu, a 1723. godine u Pančevo. Međutim, rat od 1737. do 1739. godine, razbojnici, a pogotovo velika epidemija kuge 1738. godine, uništili su nemačko stanovništvo u Banatu. Druga velika kolonizacija Nemaca (Terezijanska kolonizacija) dogodila se u Banatu od 1763. do 1773. godine, kada je doseljeno 11.000 porodica. Marija Terezija je 1763. godine izdala Patent o kolonizaciji kojim je regulisala prava i obaveze doseljenika. I posle ovog perioda nastavljeno je intezivno naseljavanje Nemaca na teritoriju Banata. Tako su 1770. godine nemački doseljenici došli u Kovin, 1774. godine u Glogonj, 1776. godine u Omoljicu, Jabuku i Mariolanu, 1784. godine u Modoš, a 1790. godine u Crnju i Nakovo.
Nemačko stanovništvo dolazilo je uglavnom na prostor Vojne granice, gde je od 1765. godine postojao Nemačko-banatski puk, ali i na imanja spahija. Tako je porodica Nako naselila na svoj spahiluk Nemce u Nakovo, Hajfeld i Mastort. Srbi iz Martinice su 1781. godine otišli su u Vojnu granicu, u Centu. Oko 1800. godine na imanje Lazara u Martinicu i u novo naselje Lazarfeld došli su Nemci iz blizine Velike Kikinde (Soltur, Sveti Hubert, Šarlevil). Iz Badenske oblasti naselili su se Nemci 1802. godine i svom novom naselju dali naziv po ministru rata Karlu, Karlsdorf.
Doseljavanje Srba
Doseljavanje srpskog stanovništva iz Like, Dalmacije, Banije i Korduna na područje Srema, Bačke i Banata bilo je trajna pojava 18.veka. Gladne godine i bolji uslovi života u južnoj Ugarskoj uticali su da taj priliv doseljenika bude stalan. Vojna granica bila je područje naseljavanja ovog stanovništva, jer ono se i u starom kraju nalazilo u okvirima Vojne granice. Najintenzivnije naseljavanje tog stanovništva bilo je u Sremu, gde je svako selo tada dobilo svoj rvatski ili šijacki šor ili kraj (doseljenici iz ovih krajeva nazivani su Šijacima). U Bačkoj, Šajkaški bataljon je bio prostor useljavanja doseljenika iz zapadnih krajeva. Šijaci u Gospođincima i Čurugu pominju se 1770. i 1786. godine. Još do 1848. godine mnogi Šijaci iz Mošorina i Vilova su se sastajali na međama atara. Ova doseljenička struja dopirala je delimično i do Banatske vojne granice (Kovin, Omoljica, koji imaju svoj rvatski kraj).
Doseljavanje Hrvata
Doseljavanje Hrvata u Bačku, Srem i Banat bilo je razlicčito kada je reč o uzrocima, poreklu stanovništva i strukturi doseljenika. Autohtono hrvatsko sremsko stanovništvo za vreme napada Turaka iselilo se iz Srema. Srpska većina tada je u Sremu asimilovala katolike u nekim sremskim naseljima (Velika Remeta, Manđelos, Voganj, Dobrinci, Golubinci). Tokom 18. veka Hrvati su se naselili u Sremu u onim naseljima u kojima su ranije živeli. Tada je došlo do velikog priliva šokačkog stanovništva iz Bosne, pa je u zapadnim delovima Srema preovladalo ikavsko narečje. Hrvatsko stanovništvo u Sremu pohrvatilo je doseljene Nemce i katoličke Klimente u Nikincima i Hrtkovcima.
Južnoslovensko katoličko stanovništvo u Bačkoj raznorodnog porekla je i vremena doseljavanja. Ono je poreklom iz Bosne, Dalmacije i Like. Posle 1622. godine došlo je do naseljavanja grupa bunjevačkog stanovništva u kraj oko Subotice i Sombora. Druga grupa istorodnog stanovništva doselila se 1686. godine pod vođstvom kapetana Đure Vidakovića i Duje Markovića. U doba Velikog bečkog rata (1683–1699) i posle potpisivanja Karlovačkog mira, talas šokačkog stanovništva iz Bosne prelio se iz Slavonije i Srema u Bačku i naselio osam naselja od Bača do Santova. U 18. i početkom 19. veka doseljavali su se Hrvati u Banat. Prva grupa doseljenika bili su Šokci ikavskog narečja koji su se naselili u Vojnu granicu u Perlezu, Starčevu, Omoljici i Opovu.
Drugu grupu naseljenika činili su kajkavski plemići. Arondacijom zemljišta za potrebe karlovačkog generaliteta (1784–1788) Zagrebačka nadbiskupija izgubila je zemlju duž reke Kupe. Dvorski ratni savet tada je Nadbiskupiji ponudio zemljište u Banatu, što je ozakonjeno 1801. godine kada je došlo do naseljavanja kajkavskog plemstva, nadbiskupskih vazala, u Boku, Neuzinu, Jarkovac, Botoš, Margiticu, Klariju. Treća grupa hrvatskih naseljenika došla je 1803. godine u Banat. Stanovnici iz tri krašovanska naselja naselili su se u Karlsdorfu (Banatski Karlovac).
Najstariji hrvatski doseljenici u Banat su Krašovani. Prema predanjima, doselili su se iz Bosne u toku 16. veka. Istočno od Temišvara živeo je ogranak bačkih Bunjevaca i Šokaca, doseljenih u 17. veku. Hrvati iz Ličke i Modruške županije 1765. godine sele se u banatsko Podunavlje (Perlez, Opovo, Starčevo, Borča, Glogonj, Omoljica). U srednji Banat Hrvati su se naselili posle preuređenja Vojne granice. MarijaTerezija odredila je da se znatan deo poseda zagrebačkog nadbiskupa i drugih plemića ustupi vojnoj upravi, a vlasnicima da zemljište na drugom kameralnom posedu. Tako su Hrvati iz okoline Turopolja dobili selišta Sarču, Modoš, Boku i Biled. 1765. godine sele se u banatsko Podunavlje (Perlez, Opovo, Starčevo, Borča, Glogonj, Omoljica). U srednji Banat Hrvati su se naselili posle preuređenja Vojne granice. MarijaTerezija odredila je da se znatan deo poseda zagrebačkog nadbiskupa i drugih plemica ustupi vojnoj upravi, a vlasnicima da zemljište na drugom kameralnom posedu. Tako su Hrvati iz okoline Turopolja dobili selišta Sarču, Modoš, Boku i Biled.
Bunjevci, Šokci
Bunjevci
Bunjevci su velika etnička grupa koja živi na prostorima Gorskog Kotara, Like, Dalmatinske zagore i na području takozvanog Bajskog trokuta, čija se zamišljena linija nalazi na potezu između Baje, Sombora i Subotice. Bunjevci s područja Bajskog trokuta nazivaju se bačkim Bunjevcima. Govor im je ikavski, što im je zajedničko s Bunjevcima iz Gorskog Kotara, Like i Dalmatinske zagore. Katoličke su vere.
Šokci
Slično Bunjevcima, Šokci su katoličke vere, a njihovo doseljenje vodili su franjevci na kraju 17. veka iz Bosne i Dalmacije. Naselili su se u blizini Dunava (Vajska, Bački Breg, Sonta, Bođani, Plavna). Matija Petar Katančić je celu Slavoniju, nakon oslobođenja od Osmanlija, nazivao Šokadijom, jer su je gusto naselili Šokci iz Bosne. Uglavnom Šokci, a nešto manje Bunjevci, od 15. do kraja 16. veka, postupno dolaze u Slavoniju i Južnu Ugarsku. Kada je reč o nazivu Šokac (Šokci), najprihvatljivija i najrealnija teorija je da su ga nasledili od plemena Sukci (Succi) koje je i prethodilo Šokcima. Sukci su naziv dobili po planini Succus. Postoji još niz besmislenih teorija koje ne vredi ni spominjati. U Bosanskoj Posavini postalo je uobičajeno da se svi Hrvati u toj regiji nazivaju Šokcima.
Doseljavanje Mađara
Uzrok doseljavanja Mađara u Bačku i Banat tokom 18. veka je obnova ugarske županijske vlasti u južnoj Ugarskoj i utemeljenje feuda u Bačkoj i Banatu. Mađarsko stanovništvo doseljavano je, pre svega, kao radna snaga na feudalnim imanjima, a veleposednici su bili glavni pokretači kolonizacije (ne samo Mađara). Inkorporiranjem Banata 1779. godine pod vlast Ugarske i stvaranjem županijske vlasti u njemu, kao i spahijskih imanja, počela su doseljavanja Mađara u Banat. U Bačkoj je doseljeno mađarsko stanovništvo došlo na područje Bačkobodroške županije i Potiskog krunskog dištrikta. Mađarsko stanovništvo je 1746. i 1747. godine počelo da naseljava Suboticu, 1748. godine Bezdan, 1749. godine Kulu.
Grof Anton Gražalković zadužio je 1750. godine Ferenca Čizovskog (Csizovszky Ferenc) da naseli topolsku pustaru, koja je već 1774. godine imala 247 domova naseljenika iz severne Ugarske. Posle 1751. godine mađarski doseljenici došli su u Sentu, od 1751. do 1753. godine u Adu i Mol; 1753. godine Dvorska komora naselila je mađarsko stanovništvo u Kanjižu, a od 1750. do 1762. godine doseljenici su stigli u Bečej, Čonoplju, Kupusinu, Doroslovo. Posed Bajšu je 1751. godine dobio potiski kapetan Stevan Zako, koji je 1759. prodao posed Jakovu i Luki Vojniću. U Bajšu su se 1760. godine doseli Mađari katolici, a 1785. godine reformatske veroispovesti. Mađarsko stanovništvo došlo je 1767. godine u Petrovo Selo, 1769. godine u Iđoš, a 1771. godine u Martonoš.
Spahija Mikloš Karas (Kárász Miklós) od 1746. do 1772. naseljavao je mađarskim življem pustaru Horgoš. U Staru Moravicu 1786. godine naselile su se 334 mađarske reformatske porodice iz Kišujsalaša (Kisújszállás), Kunmadaraša (Kunmadaras) i Jaskiškera (Jászkiskér). Iste godine, stanovnici Kišujsalaša naselili su Pačir. Mađarske porodice stigle su 1787. godine u Feketić, a 1799. godine grof Sečenji naselio je Mađare na svoj temerinski feud. I pre inkorporiranja Banata u Ugarsku, manje grupe mađarskog stanovništva stizale su u Banat. Mađarski živalj je 1773. godine stigao u Novu Kanjižu, Majdan i Krstur, od 1774. do 1776. godine doseljavali su se Mađari u Orosin (Rusko Selo) i Tordu.
U Čoku je mađarsko stanovništvo došlo 1782. godine, a 1783/84. u Mađarski Itebej. Pošto je srpski živalj napustio Debeljaču, iz severnog Potisja Mađari reformatske veroispovesti stigli su 1794. godine u ovo naselje. Mađarsko stanovništvo je 1801. godine kolonizovalo Mađarsku Crnju. Doseljavanje Mađara, iako je bila u pitanju Ugarska, nije pomagala centralna vlast, jer nije postojao plan za naseljavanje Mađara. Naprotiv, većina mađarskog stanovništva naseljavala se bez znanja i dozvole države i feudalaca.
Doseljavanje Rumuna
Doseljavanje Rumuna u nizijski Banat tokom 18. veka bilo je slika kolonizacionih pomeranja, planskog i stihijskog naseljavanja rumunskog stanovništva sa prostora Banatskih planina i iz doline Moriša i Karaša. Rumunsko stanovništvo bilo je prisutno u zapadnom Banatu i pre 18. veka. Rumuni su u nizijski Banat doseljavani u Vojnu granicu i na imanja feudalaca. Nakon doseljavanja, rumunska naselja mogla su se grupisati u tri tipa: sela u donjem toku Nere i Karaša, kao i ona u dolinama Moravice i Mesića čiji su se stanovnici nazivali goranima, zatim naselja u Vojnoj Granici, u okolini Pančeva, Alibunara i Bele Crkve, čiji stanovnici su se nazivali graničarima i pet naselja u srednjem Banatu, čiji stanovnici su se nazivali Rumuni sa pustare. Posle 1740. godine intenzivira se doseljavanje Rumuna u nizijski Banat. Tada se doselilo rumunsko stanovništvo u Margitu, u Sent Joan (Barice), a 1744. godine u Mali i Veliki Gaj.
Marija Terezija je 1765. godine izdala patent da se iz svih rumunskih naselja, u koje bi trebalo da dođu nemački kolonisti, isele Rumuni. Dve godine kasnije, 1767. godine, rumunski živalj napustio je svoje u sela oko Temišvara i u dolini Moriša i naselio naselja oko Begeja: Mali i Veliki Torak, Jankov Most, Ečku, Klek. Stanovnici sela Sakalaza kod Temišvara naselili su Veliki Torak, a iz sela Serdina u dolini Moriša Mali Torak. Ukupno je u Mali i Veliki Torak stiglo 340 porodica. Rumunski živalj pristigao u Jankov Most bio je poreklom sa Moriša. Rumunska naselja oko Begeja posle prodaje u spahiluke (1781–1782) ušla su u posed Luke Lazara i Isaka Kiša.
Vojne vlasti su, takođe, sprovodile kolonizaciju Rumuna u Vojnu granicu. Tako su 1765. godine naseljeni rumunskim stanovništvom Banatsko Novo Selo, Dolovo, Alibunar, Seleuš i druga mesta; krajem 18. veka rumunski živalj došao je u Uzdin, Kovin, 1805. godine u Mramorak, 1807. godine u Deliblato, a 1808. godine formirano je rumunsko naselje Vladimirovac (Petrovo Selo). Rumuni u selima u okolini Vršca bili su starosedeoci. Na području Banata došlo je do intenzivnog prožimanja srpskog i rumunskog stanovništva.
U veku vere, verska istovetnost zbližavala je narode, a komunikaciju među njima činila je lakšom. U periodu od 1713. do 1864. godine Rumuni su u verskom pogledu pripadali srpskoj crkvenoj organizaciji, Karlovačkoj mitropoliji, osim onih koji su prihvatili uniju sa katoličkom crkvom (od naših naselja Rumuni u Jankovom Mostu i Markovcu). Brakovi između Srba i Rumuna bili su česti, kao i međusobna asimilacija. U istočnom Banatu u 18. veku počela je rumunizacija srpskog življa, a u zapadnom asimilacija Rumuna sa Srbima. Asimilacija je lakše tekla kod verski istovetnih naroda (primeri: međusobne asimilacije Srba i Rumuna, germanizacija Italijana i Francuza), jer su kontakti među njima bili češci.
Doseljavanje Slovaka
Slovačko stanovništvo tokom 18. veka naselilo se u Bačku, Banat i delimično u Srem. Slovački živalj dolazio je na poziv ugarskih feudalaca, kao radna snaga na feudima, zatim su ga naseljavali na Komorska imanja i Vojnu granicu. Kolonizacija počinje 1745. godine, kada je impopulator Martin Čanji, na osnovu dogovora sa vlasnikom futoškog vlastelinstva Mihajlom Čarnojevićem, doveo 2000 Slovaka iz Novograda (Novohrada), Orave, Liptova, Honta, Zvolena, Turca u Petrovac u Bačkoj. Doseljenici su dve godine potom, 1747. godine, sklopili ugovor sa spahijom. Sa tog područja naseljenici su 1746. godine došli u Kulpin na imanje spahija braće Stratimirović, 1754. godine Slovaci protestanti naseljavaju se u Bajšu, 1756. godine u Gložan, 1758. godine u Selenču, koja je jedino multikonfesionalno naselje, protestantsko i katoličko. Slovački doseljenici su 1773. godine došli u Kisač, a od 1790. do 1791. godine u Pivnice i u Lalić. Iz sela Selenče u Bačkoj proterano je 1770. godine 98 slovačkih protestantskih porodica, koje su se naselile po specijalnoj dozvoli cara Josifa II u Pazovi, na teritoriji Petrovaradinske pukovnije.
Na posed Kristifora Naka u Banatu došlo je 1782. godine slovačko stanovništvo iz Novogradske, Peštanske, Nitranske i Zvolenske županije. Doseljenici su osnovali naselje Novi Komloš. Na njihovom čelu bili su učitelj Samuel Geršković i sveštenik Matija Baranji, poreklom iz liptovackog kraja. Matija Baranji preveo je 1784. godine deo naseljenika u selo Pardanj na imanje Gabriela Butlera, a dve godine potom iz Pardanja doseljenici su stigli u Aradac, kod Velikog Bečkereka, na imanje Isaka Kiša. Iz Pardanja je slovački živalj 1788. godine prešao u Ečku, a iz Ečke sa sveštenikom Janom Bosidelerskim 1802. godine u Kovačicu. U ovim godinama (1806) slovačko stanovništvo došlo je u Padinu i Šandorf (Janošik), a iz Šandorfa 30 slovačkih porodica naselilo se u Hajdučicu. Veća grupa doseljenika 1829. godine iz Padine takođe je naselila Hajdučicu.
Doseljavanje Rusina
Prve rusinske porodice iz Zakarpatja, tadašnje severoistočne Ugarske, dolaze u Bačku četrdesetih godina 18. veka. Na popisu stanovništva Kule 1746. godine prvo je zapisano troje Rusina, a nakon njih, iste godine, još 11 rusinskih porodica. Prvi rusinski kolonisti dolazili su u Bačku pojedinačno, kao nadničari, u vreme većih sezonskih radova, pa su se neki od njih tu i naselili. Organizovano naseljavanje Rusina u Bačku pocinje 1751. godine: upravnik komorskih imanja u Bačkoj, Franc Jozef de Redl (Franz Joseph de Redl) je, na molbu slobodnjaka Mihajla Munkačija (Munkácsy Mihály) iz županije Bereg (danas u Zakarpatskoj oblasti Ukrajine), izdao i potpisao kontrakt o naseljavanju 200 rusinskih grkokatoličkih porodica iz severoistočne Ugarske na pustaru, nenaseljeno komorsko naselje Veliki Krstur. Iste godine u selu je osnovana grkokatolička parohija, a 1753. počela je da radi škola u kojoj se nastava odvijala na rusinskom jeziku.
Rusinsko stanovništvo je 1751. godine naseljeno na područje komorske pustare Ruskog Krstura, na osnovu ugovora o naseljavanju koji je potpisao administrator komorskih imanja u Bačkoj Jozef de Redl. Dve godine potom, u Krstur je pristiglo rusinsko stanovništvo iz županija Šariš, Zemplin, Boršod, a naseljavanje je nastavljeno do početka sedamdesetih godina 18. veka do kada su pristizali novi doseljenici sa široke teritorije tadašnje severoistočne Ugarske, iz 14 županija na kojima se prostirala crkvena jurisdikcija Munkačevske grkokatoličke eparhije.
Doseljavanje Rusina u Kucuru pocelo je 1763. godine, kada je Franc Jozef deRedl potpisao ugovor o naseljavanju 150 grkokatoličkih rusinskih porodica u komorsko naselje Kucuru i dao ga Petru Kišu iz Krstura da prikupi i dovede zainteresovane koloniste iz severoistočne Ugarske. 41 rusinska porodica došla je 1763. godine, a dve godine kasnije još 42. One su uglavnom poticale iz parohije Mucenj. Godine 1764. rusinski knez u Kucuri zvao se Janko ordaš, a prvi grkokatolički sveštenik u Kucuri (od 1766. godine) bio je Osif Kirda. U Kucuri su već živeli pravoslavni Srbi. Rusinska škola u Kucuri osnovana je 1765. godine, a grkokatolička parohija 1766. godine. Na državnom popisu 1787. godine u Krsturu je bilo oko 2200, a u Kucuri oko 1600 Rusina. U doba vladavine cara Josifa II 1786. godine u vojnu službu je primljeno oko 8000 zaporoških kozaka koji su naseljeni u okolinu Sente.
Doseljavanje pojedinih rusinskih porodica iz Krstura i Kucure u Novi Sad počelo je već šezdesetih godina 18. veka, a 1780. godine u Novom Sadu je osnovana grkokatolička parohija. U drugoj polovini 178. veka Rusini su se u manjem broju doseljavali i u neka druga naselja u Bačkoj: Šovu i Obrovac, ali se nisu održali u njima. Rusini koji su se od sredine 18. veka doseljavali u Bačku bili su grkokatolici, ali su od 1751. godine bili pod jurisdikcijom rimokatoličke Kaločke nadbiskupije. U početku su im sveštenici Rusini dolazili iz Mukačevske i iz grkokatoličke Velikovaradinske (Veliki Varadin, danas Oradea u Rumuniji) eparhije. Iz te eparhije su u početku Rusinima dolazili u Bačku prvi grkokatolički sveštenici i donosili najneophodnije crkvene ćirilske knjige.
Za grkokatolike, unijate u Hrvatskoj i za Rusine u Bačkoj osnovana je 1777. godine Križevačka episkopija, u okviru koje su Rusini ostali sve do 2003. godine, kada je osnovan Apostolski egzarhat za grkokatolike u Srbiji i Crnoj Gori. Pojedine rusinske porodice, ponekad i veće grupe, iz Krstura i Kucure tokom 18. i 19.veka preseljavaju se u druga naselja i tako formiraju nove rusinske kolonije. Križevačka eparhija je 1777. godine dobila posed Šid i Berkasovo, pa je početkom 19. veka počelo naseljavanje Rusina na taj posed. Naseljavanje u Šid je pocelo 1803. godine, a u Berkasovo 1810. godine. U Bačince se Rusini naseljavaju od 1834. godine.
Jevreji u Vojvodini
Pozicije jevrejskog stanovništva u Sremu, Bačkoj i Banatu bile su određene položajem Jevreja u Habzburškoj monarhiji. Patent Marije Terezije dozvolio je Jevrejima da žive u gradovima uz placanje tolerancijske takse. Reforme Josifa II omogućile su Jevrejima rad u državnoj službi. Jevreji su činili gradsko stanovništvo koje se bavilo trgovinom. U Novom Sadu je 1728. godine živelo 12 jevrejskih porodica, 1743. godine 26, a 1748. godine postojala je jevrejska opština. Porodica JakovaHercela prva se 1775. godine stalno naselila u Suboticu, a 11 godina kasnije osnovana je jevrejska opština.
Narodi o kojima (ni)je ostalo samo sećanje
U doba kada je Banat bio najveći kolonizacijski prostor u Evropi, doseljena je tu grupa Katalonaca iz Španije. Kada su Habzburzi izgubili Napulj i Siciliju 1731. godine,Katalonci su pristigli u Beč. Četiri godine lutali su Bečom i austrijskim gradovima, te su habzburške vlasti odlučile da ih nasele u Veliki Bečkerek. Oni su lađama stigli na Begej i formirali svoje naselje Novu Barselonu. Prvi su počeli da sade dudove u Banatu. Uništili su ih napadi razbojnika, a naročito kuga 1738. godine. Od cele naseobine ostalo je samo 30 siročadi koja su raspoređena po sirotištima u Ugarskoj.
Uz Nemce, doseljavali su se i Italijani koji su naselili okolinu Temišvara, ali su vrlo brzo bili germanizovani. Iz oblasti Alzasa i Lorene u periodu terezijanske kolonizacije došli su i Francuzi. Oni su u okolini Velike Kikinde 1770. godine osnovali svoja naselja: Soltur, Šarlevil, Sent Hubert, Molin, koja su ubrzo germanizovana. Tragovi doseljenih Francuza ostali su u prezimenima banatskih Nemaca: Ševalije, Dipon, Bartu, Leđer, Boase itd. U vreme Velikog bečkog rata, Bugari-katolici naselili su sela Bešenevo i Vingu, u blizini Temišvara. Na posed Lazara u Ečku došli su 1793. godine, a od 1823. do 1825. godine naselili imanje Dvor Josipa Petrovića u Banatu. Neki od njih su se 1895. godine iselili u Ivanovo kod Panceva, a neki su otišli u Bugarsku. Feudalac Ludvig Barac naselio je 1838. godine pustaru bugarskim naseljenicima i oni su je nazvali Barachaza (Baraczháza), kasnije Stari Lec. Bugarski naseljenici uglavnom su se bavili baštovanstvom. Tragovi Bugara, Italijana, Francuza, Španaca uglavnom su nestali, ali ne potpuno. U Vojvodini često možemo čuti čudna prezimena, koja nisu u skladu ni sa jednim jezikom koji se danas govori ovde. Štaviše, moguće je da je neko od naših predaka pripadao ovim narodima, te da o njima nije ostalo samo sećanje.
Doseljavanje i poreklo Roma
Romi su nedovoljno proučen i poznat narod, iako prisutan u Evropi mnogo stotinagodina. Njihova istorija odigravala se tako da je jedva bila u vezi s krupnijim događajima evropske istorije, pa prema tome i istorijskim događajima u Ugarskoj ili Srbiji. U svesti raznih naroda, a i u svesti samih Roma, postojalo je oštro razdvajanje nastalo zbog razlicitog načina života, jezika i različite kulture. Razne grupe Roma razdvajaju se na osnovu jezika koji govore, običaja i naziva koje koriste za sebe. Mnogi prihvataju naziv Romi, koji potiče iz jezika hindu, a današnje značenje te reči je muškarac (teritorija u Maloj Aziji gde su Romi bili prisutni u XI veku nazivala se u Vizantiji i u vreme Turaka Roma ili Rum). Neki koriste razne forme naziva Cigan, koji na nekim od jezika jednostavno znaci čovek, tj. ljudsko biće. Ova reč je poreklom iz grčkog jezika (athiganos), ali je po mišljenju većine Roma nepoželjna, pogrdna. Karakteristično je da Romi dugo nisu beležili podatke iz svoje istorije, tako da je to prepušteno drugima i zbog toga je ona puna otvorenih pitanja, predrasuda ili pogrešnih tumačenja.
Mada je to malo verovatno, neki naučnici misle da se prvi talas migracije Roma desio već za vreme Aleksandra Velikog. Sigurno je da ih je put kojim su prolazili učinio da budu još različitiji. Neki su se zadržali više u Persiji, neki na Bliskom istoku, neki u severnoj Africi, neki u današnjoj Ukrajini, Jermeniji, u Maloj Aziji i na Balkanu. Balkan je bio jedan od najvećih centara odakle su se naseljavali u druga područja Evrope. Ostali su stigli do Zapadne Evrope i Rusije, te je i njihova istorija potekla drugim putem. Romi koji žive u Vojvodini proveli su puno vremena na Balkanu i u Srednjoj Evropi. U različitim jezicima koje govore prisutne su reči iz grčkog, slovenskih i mađarskog jezika, a pojedine grupe govore jezik koji se može okarakterisati kao novolatinski i koji pokazuje karakteristike varijante rumunskog jezika govorenog pre više vekova. U 14. veku Romi su bili prisutni na mnogim mestima na Balkanu.
Ugarski kraljevi Sigismund, Matija Korvin, VladislavII, kao i Jovan Zapolja su izdali dokumente o njima. Vladislav II ih je nazivao narodom faraona jer se verovalo da potiču iz Egipta, a Jovan Zapolja im je vratio slobodu kretanja. Po legendi Romi su skovali gvozdeni presto, na kojem je kažnjen Đerđ Doža. Tokom osmanlijske vlasti dolazak Roma na teritoriju Ugarske bila je neprekidna pojava. Tokom Rakocijevog ustanka se pojavljuju kao svirači. Za vreme Marije Terezije i Josifa II izvršeni su i nasilni pokušaji da ih odvrate od stalne selidbe kao načina života.
IZVOR: IZ ISTORIJE NACIONALNIH ZAJEDNICA U VOJVODINI. VLADA AUTONOMNE POKRAJINE VOJVODINE, Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice. Projekat: AFIRMACIJA MULTIKULTURALIZMA I TOLERANCIJE U VOJVODINI. KOLIKO SE POZNAJEMO – iz istorije nacionalnih zajednica u Vojvodini, IX izdanje, Novi Sad, 2014. god.
Priredio: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić
19. jul 2017. u 08:35
vojislav ananić
Kolonizacija Tirolaca i čeških Nemaca /Deutsohbohmen/
Kad je Napoleon 18o9, posle sloma nemačkog Rajha, svom silom pregao da skrha Austriju, Tirol je dao najjači otpor u odbrani Austrije. Iseljavanje ispred francuskih okupatora zahvatilo je i ovaj kraj Austrije, a svi ti iseljenici upućeni su u istočni Banat, gde su kao hrabri i iskusni borci mogli najbolje poslužiti odbrani Monarhije. Carskim rešenjem od 1o. juna 181o, dobili su sem putnog troška po jednu sesiju oranice, po dva jutra vlnograda, kao i pravo na sopstvenu narodnu nošnju sa oružjem. Sem toga, dato im je pravo da u novonaseljenim krajevima samo njihovi rođeni sinovi obavljaju regularnu vojnu dužnost. Naseljeni su u Fizešu i Sečenjfalu. Nisu dugo prebivali u svojim naseobinama, jer se nisu mogli aklimatizirati u svojoj novoj postojbini, te su se ubrzo vratili u svoju alpsku domovinu. Jedan manji deo nastanio se u Kenigsgnadu 1814, ali već 1816. vratila se i ova u Tirol, a na njeno mesto doseljeni su emigranti iz Virtenberga. Samo pojedinci u neznatnom broju raselili su se po gradovima Banata.
Najveći deo nemačkih emigranata dospeva posle bečkog mira 181o. u naše vojvođanske krajeve, mahom iz opustošenih krajeva južne Nemačke, iz Virtenberga, Badena i Hesena, a jedan deo i iz Gotšea – Kočevje /Kučebri/ i okolnih mesta u Kranjskoj. Komora ih najvećim delom naseljava u rudničkim krajevima istočno od Temišrara.Kranjci su se ubrzo iselili iz tih krajeva, a najveći deo nastanio ve u Daruvaru 1812, godine.
Kolonizaciona politika Beča obraća za vreme Meternihova apsolutizma naročitu pažnju podizanju industrije u Rajhu, a isto tako i u Vojvodini, naročito u Banatu. Ne samo zato da nadoknadi dugotrajnim ratovima prouzrokovanu štetu nego i radi boljeg naoružanja veće vojske u službi Svete alijanse. Uz to i iz političkih razloga, kao svaki apsolutlstički režim, da organizacijom rada i podizanjem opšteg blagostanja učvrsti mir i red u zemlji.
Banat je bio podeljen na dve privredne sfere, zapadnu poljoprivrednu i istočnu industrijsku sferu sa bogatim, poglavito železnim i ugljenim majdanima. Istočnu sferu trebalo je naročito gusto naseliti i dati joj izrazito nemački karakter. Za to su bili predviđeni Tirolci, no kako ova kolonizacija nije uopela, to su uzeti u obzir isto tako brđani i vešti rudari, industrijski radnici Nemci iz Češke /Deutsohbohmen/.
Naseljavanje ovih Nemaca izvođeno je u međuvremenu 1824- 1828. Sudbina ovih kolonista bila je vrlo teška. Prvi roj bio je žrtva nesavesne propagande. Vrbovani kao drvodelje, dolaze u šumoviti kraj Banatskog gorja, gde su im obećani potpuna egzistencija i sva sredstva za rad. Pod tim uslovom oni pristupaju osnivanju svojih naseobina, Sankt-Helene i Elizabetfelda, ulažu svu evoju ušteđevinu u domove sa čvrstom nadom da će se svojim radom obogatiti, ali obećana sredstva za intenzivan rad nikako ne pristižu. Najzad,posle dve godine čekanja popuštaju u nadi i radu. Nemajući mogućnosti ni sredstva za povratak u svoju staru domovinu, raseljavaju se po celom Banatu, neki kao radnici, neki, naročito žene, kao služlnčad, a neki kao prosjaci. Kako je kolonizacija Nemaca oduvek imala i svoj vojnički smer, to je sada komanda vlaško-ilirske regimente sama preduzela kolonizaciju istočnog Banata, gde se, ueled slabe naseljenosti područja ove regimente, osećala stalna nestašica vojničkog kontingenta.
Po zahtevu ove komande Dvorski ratni savet vrbuje pod još povoljnijim uslovima u Češkoj, a kako se za sudbinu prvog transporta nije ništa znalo, to su ovog puta upućena dva nova transporta, jedan 1827. a drugi 1828. Tako postadoše jugoistočno od Karansebeša nova naselja čeških Nemaca, Volfsberg, Vajdental, Volfsvlze i Landenfeld.
Međutim, pored sveg truda i istrajnosti u napornom radu nije ni ovim naseljenicima uspelo da sebi ostvare trajnu egzistenoiju. Posle dugog strpljivog potraživanja od komande regimente najzad su pribegli krajnjoj meri, pobuni, te su tako izdejstvovali svoje iseljenje 1833. Zbog stroge zabrane iseljenja iz područja Vojne granice jedni su tavorili kao sluge i sluškinje u granicama Mlicije, drugi kao radnici na spahilucima Provincijala. Od tih iseljenika najviše se očuvalo u Ernesthazi u Banatu i u Senti i Somboru u Bačkoj. Potom razočarani u nadi da će kao slobodni radnici stvoriti sebi bolju budućnost, većinom se vraćaju na svoja napuštena naselja, izuzev Volfsvize, koje je donekle ostalo naseljeno.
IZVOR: dr Borislav Jankulov – Pregled kolonizacije Vojvodine u 18. i 19. veku, Novi Sad, 1961.
19. jul 2017. u 10:06
vojislav ananić
KOLONIZACIJA RUSINA (MALORUSA) I KOZAKA
Rusini su ogranak Istočnih Slovena, po govoru najbliži Rusima, a kao Malorusi Ukrajine jedan ogranak ovih pod imenom Ruteni ili Rušnjaci. Oni dolaze u Panoniju još sa Arpadovim Mađarima, potom se tokom 13. i početkom 14. veka zbog nemira posle Jaroslava I doseljavahu iz kijevske, poltavske i černigovske gubernije u severoistočnu Ugarsku /županije Marmaroš, Bereg, Ung, Zemplen, Ugoča, Šagob/ a svi se pretopiše u Mađare. Najveći deo preveo je 1597. knez Podolije Teodor Korijatović, koji je pokušao da se učini nezavisnim u Podoliji, ali ga je njegov rođak litavski knez pobedio i utamničio. Oslobodivši se tamnice prebegao je sa mnoštvom porodica u severoističnu Ugarsku, gde mu je kralj Zigmund darovao 1397. grad Munkač, u čijoj blizini je Teodor podigao pravoslavni manastir. Njemu je sledovalo mnoštvo Rutena u Ugarsku. Marija Terezija sprovela je uniju među Rutenima u Ugarskoj, pa kao rimokatolike narodnog obrednog jezika, uz to i vredan i poverljiv narod, preporučuje ih kolonizatarskim vlastima. Od ranije pomađarenih Rusina ostali su mnogi toponimi Oroszi, naročito u Panoniji, a i u Banatu parcela Rasovo, negda selo Orosci kod Modoša. Ugarska Komora ih kao miroljubive ljude rado naseljava u Bačkoj, računajući i sa njihovim vekovnim prijateljskim odnosima sa Mađarima u severoistočnim županljama Ugarske, kao i sa njlhovim lakim pretapanjem u Mađare. Gražalković ih naseljava 175o. u Doroslovu, 176o. u Kulpinu i Krsturu, 1765. I 1765-1767. u Kucuri i Kuli.Još ranije, 1746. doselio ih je, pošto su pristali da prime rimokatoličku veroispovest, kaločki nadbiskup u Sremu, u Petrovce, Mikloševce, Bačince, a najviše u Šid i potčinio ih je križevačkoj episkopiji. Kssnije, 178o. dolaze novi rojevi iz zemplinske županije u Novi Sad, Kucuru i Krstur. Nešto kasnije pridružuju im se noviji doseljenici, naročito u Novom Sadu, gde je 1784. osnovana rusinska crkvena opština. U okolini Sente naseljava oko 1781. porodica Latinović zaporoške Kozake uz Mađare iz Jasšaga i Kunšaga, u čemu ga i vlada /helytartotanaca/ pomaže. Na poziv Latinovića prijavilo ih se više hiljada, ali je samo jedan deo od njih doseljen, da bi pojačao konjicu i poučio Mađare u taktici te savršene lake konjice. U mađarskoj sredini Kozaci su se ubrzo pomađarili.
IZVOR: dr Borislav Jankulov – Pregled kolonizacije Vojvodine u 18. I 19. veku, Novi Sad, 1961.
19. jul 2017. u 11:05
vojislav ananić
KOLONIZACIJA SLOVAKA I ČEHA
Slovaci su ogranak Zapadnih Slovena u bliskom srodatvu sa Česima i Moravcima, a kao starosedeoci u Slovačkoj, stariji su od Mađara. Oko njih se otimahu tri susedne države, Češka,Poljska i Ugarska, dok najzad nisu potpali pod Ugarsku 1o18. u kojoj su sačinjavali, pored Erdelja, posebnu povlašćenu teritoirlju /tertia ragv regni/ Taj svoj položaj zadržala je Slovačka do 14. veka pod poslednjim svojim poglavicom Matijom Čak /1365-1321/. Tada je pod Robertom Karlom Anžujcem potpuno utelovljena u Ugarsku. Slovaci i Mađari živeli su na toj teritoriji u prijateljskim odnosima, ukrštavali se i pretapali jedni u druge, naročito Slovaci u Mađare.
Krševita zemlja nije dovoljno ishranjivala svoje stanovništvo, te su se Slovaci izdržavali i kao torbari, krećući se po celoj državi kao zenatlije i trgovčići doskoro poznati i u Vojvodini kao pendžeraši, čašari, pletnari. Narod je spor ali vredan,miroljubiv i zadovoljan s malom zaradom. Kao dobro sklonište ispred navale Turaka Slovačka je bila utočište ne samo za Mađare, nego i za Srbe. Jedan deo bosanskih Srba /Boseer – izvrgnuto u Wasser – Kroated/ dospeo je preko Dunantula sve do Slovačke i utopio se onde u Slovake. Reformacija, naročito husitizam, dospela je i u ovaj kraj i prouzrokovala versku podvojenost naroda na rimokatoličku i protestantsku /evangeličku/ polovinu. Putem reformacije počelo je i kod Slovaka buđenje narodne svesti. Prvi knjlževni predstavnik tog pokreta bio je u 18. veku Anton Berčolak 1788. baš u doba kolonizacije Slovaka u Vojvodini.
Vredni, istrajni, poverljivi i miroljubivi Slovaci nisu mogli ostati nezapaženi pri kolonizaciji južne Ugarske ni austrijskim ni mađarskim vlestima, za Austriju kao pouzdani radnici i tačni poreznici, a za Ugarsku kao vekovni privrženici mađarske državne ideje i neki njihovi srodnici /atyafi/ na putu da se pretope u Mađare. Jednoj i drugoj stranci mnogo je stajalo do tog da se Slovaci u što većem broju naseljavaju u slabo naseljenom Banatu i Bačkoj sa velikim količnikom mortaliteta usled čestih ratova i mijazmatičke klime a Slovaci u mnogom pogledu behu čuveni sa svoje plodnosti, kao i lake domicilizacije na svakovrsnom terenu. Od njih se s pravom očekivalo mnogo vojnika i mnogo poreznika. Trezveni, zadovoljni sa malo hrane, oni behu više proizvođači nego potrošači, na što su kolonizatorske vlasti tada naročito obraćale pažnju. To je razumljivo jer su ti južni krajevi stvarali privredu, a pritom bili određeni da izdržavaju velike kontigente vojske i da privredno podupiru učestale dugotrajne ratove Monarhije. Pored toga, kolonizatorske vlasti rukovode se pri kolonizaciji i etnopsihološkim motivima. U te krajeve treba dovesti verski tolerantne koloniste, a takvi su Slovaci, te tako i ostale veroispovesti postepeno, oprezno privesti Uniji. U svakom slučaju ograničiti broj drugih veroispovesti, kako bi rimokatolici bili u znatnoj većini. Nije to u Marije Terezije neka verska hipokrizija, već političko načelo. U zemlji koja leži na udarcu Turske imperije, čija strategija beše kroz vekove podržavanje verskih razdora u Ugarskoj i pomaganje nekatolika, naročito protestanata, protiv rimokatolika, nije smelo doći do verskih razmirica, kojima bi se mogla koristiti jedino turska invazija.Od naroda južne Ugareke jedini Srbi behu uporni u svojoj pravoalavnoj veri, da ih nikakva sila nije mogla privesti uniji; ali živeći u svojoj svetosavskoj crkvi, oni nisu bili agresivni prema ostalim veroispovestima. Ako je protestantima pod Marijom Terezijom i bio u načelu uskraćen dolazak u te pokrajine, to se odnosilo više Nemce i Mađare, kod kojih je antagonizam između rimokatoličanstva i protestantizma bio uvek žučan i ekstreman. Slovaci, Bugari i Rumuni behu kao narodi verski daleko tolerantniji, donekle i indiferentni. Računalo se da će se oni istrgnuti iz svoje domovine i nacinnalne sredine, usled oslabljenih tradicija u novoj sredini lako pristati uz Uniju.
Prvi kolonisti doiaze iz okoline Tatre u Bačku baš zbog proganjanja protestanata i to još za vreme Karla 1, 172o, u Bajšu, 174o. u Petrovac, a 1742. sa Marije Terezije u Bezdan. Pošto nisu dobili dovoljno zemlje,koja se onde većim delom nalazila u srpskim rukama, to su dobrim delom prešli preko Iloka u Srem, većinom kao vinogradari na imanje kneza Odeskalkija. Njima je, međutim, više stalo do oranica, koje su tada usled naglog propadanja vinograda mogli budzašto pokupovati, a vinograde pretvoriti u oranice. Još 1740. kada je futoško dobro uzeo u zakup Mihailo Čarnojević, dolaze ovamo Slovaci evangeličke veroispovesti iz raznih krajeva severne Ugarske i peštanske županije kao zemljoradnici, a istodobno naseljavaju se i u Petrovcu. Kasnije, 176o, naseljava kaločki nadbiskup Adam Patačić 12o porodica Slovaka evangelističke veroispovesti na svoja dobra Bač-Selenče u Bačkoj, pod uslovom da pređu u rimokatoličku veru.To beše već početak pokušaja katoličenja Sloveka, ali bez uspeha,jer su ovi Slovaci napustili ta dobra i preselili su se u Srem, u Staru Pazovu, gde su svoju ulicu nazvali Selenačkom ulicom. To beše staro selo /Šanac Pazuha/ Ličana, u koje je Jan Bon naselio te i druge Slovake peštanske, zvonenske, lipovske i turčanske županije do dve hiljade duša. Kasnije, 1791. pridođoše ovamo i Nemci, koje oni lepo primiše. No Nemci svoje odvojeno naselje, za razliku od starog sela, nazvaše Nova Pazova.
Drugo veće slovačko naselje jeste Petrovac, kuda ih je iz peštanske županije kao pripadnike evangeličke veroispovesti doveo 1745. Matija Čanji, po punomoći vlasnika Futoga. Naselje je postalo na prediji Petrovca, na mestu ranijeg srpskog sela, čije su ime Slovaci zadržali. Peštanska županija se povodom tog iseljenja žalila bačkoj županiji, što joj je oduzela potrebne jobađe. Na to joj bačka županija 1747. vraća 48 jobađa a veći deo zadržava u Petrovcu.U još većem broju naseljavaju se Slovaci u doba Josifa 2. posle edikta o verskoj toleranciji. Tako dolaze 1783. rojimlce evangelisti iz peštanske,zvonenske, turčanske i novogradske županije na privatna imanja Kavrijanija u Kisač, Peprovac, Gložan, Topolu. Istovremeno dobija Bajša nov roj Slovaka evsngelističke veroispovesti, a za vreme Leopolda 2. naseljavaju se iz istih županija Slovaci evangeličke veroispovesti u Pivnicama 1790-1791, a u Staroj Palanci 1792, ta slovačka naselja još iz vremena Marije Terezije behu dodeljena futoškoj rimokatoličkoj parohiji, no Slovaci su istrajali u svojoj evangeličkoj veroispovesti,do stupanja na presto Josifa 2. Od tada su po ediktu carevu slobodno mogli ispovedati svoju veru, i uređivati svoje parohije i graditi hramove.
U Sremu u Novom Slankamenu 1793. naselio je Josif 2. Slovake evangelike.
Prvo slovačko naselje evangeličke veroispovesti u Banatu nalazilo se bllzu Modoša, Slovanski Bardan /Fordanj pre turske okupacije po srpskom izgovoru Fardanj/. Naselilo se oko hiljedu Slovaka kolonista iz Severne Ugarske, za vladavine Josifa 2. 1784-1787. Težeći za boljom zemljom i udobnijim životom, preselili su se 1788. dobrim delom u Aradac i Bčku na Lazarevo imanje. Međutim, te godine provalili su Turci preko Pančeva u srednji Banat, gde su sve do Orlovata strahovito pustošili. Zastrašeni tom provalom Turaka protiv koje ih spahije nisu mogle zaštićavati, uz to i zlostavljani od svojih spahija, krenuli su neki u Lalić, a mnogi, među drugima i Slovaci, u Vojnu granicu, gde su kao graničari očekivali više zaštite i povoljnije uslove nego kao spahijski jobađi. Tom iseljenju doprinela je i kuga, koja je tada naročito u tom kraju besnela pa je i Slovake dosta pokosila..
Česi su uglavnom udruženi sa Slovacima prelazili u naše krajeve, a kao ljudi vični zemljoradnji i zanatstvu rado su prihvaćeni od kolonizatorskih vlasti. Još u srednje terezijanako doba 1762. naseljeni su uz Slovake u Bezdanu, uz Srbe u Kupusini, a i grof Hadik primio ih je na svoje imanje u Futogu. Za vreme cara Josifa 2. naseljeni su Česi sa Slovacima i u Sremu, u Novom Slankamenu 1793. godine.
IZVOR: dr Borislav Jankulov – Pregled kolonizacije Vojvodine u 18. i 19. veku, Novi Sad, 1961.
19. jul 2017. u 11:31
vojislav ananić
KOLONIZACIJA JERMENA
Jermeni su jedan od najstarijih naroda poznati pod imenom Kata ili Guta u zemlji Gucium ili Urartu, Armeniji. Pokoreni od Asiraca, Kimerijaca, Arapa, Seldžuka, potom od 1080, slobodna Armenija potpada pod vlast Mongola i Osmanlija. Proganjani od svih zavojevača, oni se još u starom, potom i u srednjem veku iseljavaju iz svoje domovine /grada Ani/ i naseljavaju se na Balkanu i u Poljskoj.Tako su dospeli jedni već kao hrišćani /pokršteni oko 28o.n.e, drugi kao muhamedanci /Ismailiti/ preko Sirije u Carigrad, a preko Bugarske u Ugarsku /boszormenyek/, najvećim delom u Erdelj, gde su još za vreme prvih kraljeva Arpadovića poznati kao posrednici trgovine /nagotia – tores/, menjači, prodavači soli i zakupci poreza, i abog toga poslovanja toliko su bili omraženi da su navukli na sebe osudu Zlatne povelje od 1222. Jedni su se porimokatoličili i pretopili u Mađare, a ostali, naročito renegati, većim delom su se iselili. Kao ismaeliti nalazili su se još i za vreme turske okupacije kao trgovci po većim gradovima, pa i u Banatu kao “kupeci” predijske stoke.
0 nekoj planskoj kolonizaciji Jermena ne može se govoriti, pa ni njihovo doseljenje iz Beograda /nakon pada Beograda/ u Novi Sad za vreme turskog rata 1737-1759. ne može se nazvati planskom kolonizacijom, iako ih je Komora kao umešne trgovce rado primala.Tu su sebi crkvu sagradili, a kao rimokatolici jermenskog obreda imali su i svoje sveštenike. Usled stalnog iseljavanja njihov broj je stalno opadao, tako da ih je onda već skoro i nestalo. Još ranije, odmah posle oslobođenja Banata, naselio je Mersin nekoliko porodica /2oo osobe/ u okolini Bečkereka, da bi ih onda na teritoriji najveće predije Maksond /predija Maksond pružala se od Pančeva do Bečkereka/ mogao iskoristiti kao iskusne trgovce stoke.
IZVOR: dr Borislav Jankulov – Pregled kolonizacije Vojvodine u 18. i 19. veku, Novi Sad, 1961.
20. jul 2017. u 05:53
vojislav ananić
KOLONIZACIJA ITALIJANA, ŠPANJOLACA I FRANCUZA
Negda su Italijani i Franouzi u Ugarskoj bili od dosta velikog značaja. Manđelos u Sremu /Hagyolasz/, Olaszi na Begeju blizu Čeneja behu jamačno italijanska nasalja i Gerhard od Segrede /Gellšrt/, prvi čanadski episkop, Pipo Spano iz Florencije /Filip od Orore behu istaknute ličnosti u istoriji Ugarske. Italijana humanista bilo je i na dvoru kralja Matije, a i ranije na dvoru Anžujaca Karla 1. i Lajoša Velikog, ali su se oni iselili ili su se pretopili u Mađare. Kao kolonisti ulaze Italijani prvo u Mersijev plan kolonizacije, prvenstveno kao proizvođači svile i oriza. Mersidorf je prva italijanska kolonija iz 1728. godine, a 1763. mesto je već čisto nemačko bez ijedne italijanske kuće od 14-5, koliko ih je tada od Nemaca naseljeno. Italljanska sela pod Mersijevom upravom behu još i Đarmata, Giroda, Deta, Omor, ali doseljenici njihovi su mahom pomrli od malarije,a ostaci su se ponemčili i ponegde, samo u prezimenima Nemaca, ostavili uspomene. Isto tako važnu ulogu imali su i Francuzi u prošlosti Ugarske. Još za vreme Stevana 1. nalazimo ih dž čanadskoj katedralnoj školi. Za vreme Bele 3. doselili su se verovatno sa cistercitima i nekoliko porodica, među kojima i braća Behe /Veoće/ i Gregor,dva bra- ta iz Franouske, koji su primili prostrano imanje s obe strane Tise nazvano po prvom Behe /Bečej/ i Beche – Kereki /Bečejska šuma, Bečkerek, u čijem imenu “kerek” označuje i gredu, korsanc, onu gredu na kojoj je izgrađen Bečkerek, Grednulica. Kerek kao u nar.pesmi: Ezt a kerek erdot jarom en, znači ogradu ili gredu/. Naročito sa francuskim monaškim redovima, cistercitima, premontrejcima i templaroima dolazili su i kasnije Francuzi u Ugarsku, pa i u Banat, kao u Araču /Franjevo, Vranjevo/ nazvano po franjevcima koji dođoše ovamo posle templaraca. Kolonizaciju Francuza sproveo je kasnije i Nojman / Neumann/, kameralni savetnik Marije Terezije, 1769-1771. u banatskim selima; S. Hubert, Sharleville i Soltour. Sem ovih naseljava uz Nemce i Francuze iz Lotaringije u selima Triebsveteru /Trubewetter/,Osternu, Hacfeldu, Maloj Ječi /Klein Jecsa/, Albrehtsfluru, Marienfeldu, Hajfeldu /Heufeld/ i dr. Svi ti kolonisti utopili su se vremenom u tamošnje Nemce, samo su mnoge franouske reči i prezimena u ponemčenom obliku ostala u govoru Nemaca. Kao francuski, tako i španjolski kolonisti iz Biskaje i Barcelone naseljeni su još za uprave Mersija kao izvrsni vrtari, vinogradari i zanatlije u Novoj Barceloni, u sastavnom delu Bečkereka. Usled malarije tu su brzo izumrli, a njihova deca koja su preživela bolest utopila su se u tamošnje Nemce.
IZVOR: dr Borislav Jankulov – Pregled kolonizacije Vojvodine u 18. i 19. veku, Novi Sad, 1961.
20. jul 2017. u 07:46
vojislav ananić
KOLONIZACIJA BUGARA
“U doba dolaska Međara u Panonsku niaiju Bugari su vladali Banatom. Kod vizantijskih pisaca poznati su kao turski narod pod išvpot Bllira, Filire i Bulara još u 5. veku na Pontu, odakle su dospeli na srednji tok Volge i onde osnovali grad Bulgar. Dok je jedan deo i dalje ostao onde, glavni rojevi su se pri kraju 5. veka pomerili na Balkan i kao konjički narod brzo poplavili Trakiju i Iliriju do Dunava i Save, potom su prešli Dunav i poplavili Banat. Odavde su dospeli do Pešte, koju su jamačno tamošnji Sloveni nazvali tim imenom /peštera na Gelertovu brdu/. Tu su ih zatekli i pokorili Avari. Već na Pontu a naročito na Balkanu mešali su se sa Slovenima i pretapali se u njih. U savezu sa Slovenima stresli su avarsko igo sa sebe 64o. godine i stvorili su veliku bugarsku državu.
Bugari su kao manjina vladali nad masom Slovena, a kao nomadi upućeni na agrikulturu, pretežno zanimanje Slovena. Postepeno su se sjedinlli s njima i do 9. veka poslovenili su se putem kirilometodskog pravoslavlja i s njim povezanog slovenskog jezika i pisma,te su se i kulturno izjednačili sa njima. Taj proces slavizacije otpočeo je u drugoj polovlni 9. veka. Pri svem tom, Bugari su dosta zadržali svoj iskonski antropološki i duhovni genotip. Mađari su ih zatekli u Banatu kao turski narod, a tek pod sv. Stevanom pokorlli ih kao poslovenjen narod u toj pokrajini o čem svedoče i imena velikosenmikluškog blaga. Većina je napustila tada ovaj kraj a samo neznatna manjina se još u 14. veku održala u Kovinskoj županiji, gde se postepeno pretopila u tamošnje Srbe.
Za vreme Lajoša 1. Anžujca pridolaze novi rojevi Bugara ispred opasnosti od turske provale na Balkan, u Oršavu, Zemun, Slatinu, Karansebeš, Krašovu, Rekaš, Lipu u tolikom broju, da je Žigmund smatrajući ih kao dobrodošle vojnike protiv Turaka, priznao i za vojvodu nekog poglavara njihova, Frušinu i darOvao mu grad Lipu. Dalja sudbina ovih doseljenika u Banat nije poznata ni pre ni za vreme okupacije Turske. Kao narod nisu se organizovali, a živeći u verskoj, jezičkoj i kulturnoj zajednici sa Srbima, lako su se utopili u masu Srba, doseljenika u te krajeve posle kosovske pogibije.
Današnji banatski Bugari nemaju nikakve veze sa tim bugarskim doseljenicima pre turske okupacije.
Posle sloma armije Ludviga Badenekog kod Niša 169o. i posle neuspelog ćiprovskog ustanka 1688, iselili su se prvi rojevl Bugara iz Ćiprovca, Nikopolja, Svištova, Ležana i Pančevice u Krajovu, a posle osvojenja Banata od Turaka 1718. godine naselili eu se 1723, tri porodice u Vingi na mestu gde su pre njih obitavali Rumuni. Kao izbeglice rimokatoličke vere ispred Turaka doselile su se 1726.mnoge porodice u Vlašku u okolini Krajove i Rimnika,koju su austrijske trupe okupirale, spremne da se po nuždi presele i odavde u Banat. Međutim, nesrećni rat 1737-1739. po Austriju pokrenuo je i ostale Bugare rimokatoličke veroispovesti na doseljenje u Banat, jer su ovi kao rimokatolici sumnjičeni da su privrženici Beča, te su zato najviše bili izloženi obesti turske vojske i uprave, a kao rimokatolici mogli su tako jedino biti primljeni za koloniste u Banatu. U Bugarskoj je tada dominantna veroispovest pravoslavna, pored koje je neznatna manjina protestantska, a drugu neznatu manjinu sačinjavahu pavlikijani, potomci negdašnjih bogumila, 14-15ooo duša oko Jedrena i Nikopolja. Njih su bosanski franjevci fra Petar, tuzlanski franjevac i drugi bosanski i dubrovački franjevci druge polovine 14. veka, pre ćiprovačkog ustanka i njihova iseljenja pokrstili u katolike. Uzrok tome katoličenju beše pritisak grčkog sveštenstva u doba opadanja turske carevine, koje je nerado gledalo bugarsku knjigu i narodnost, a narooito se proganjalo pavlikiijanstvo. Prema tome, njih je lako bilo privoleti na doseljenje u Banat, jer posle neuspelog ustanka nisu se mogli vratiti u Bugarsku a posle strahotne provale Tatara 169o, potom pada Male Vlaške u turske ruke 1737. ne beše im više opstanka ni u Krajovi, te krenuše u Banat. Kao doseljenici, iako već rimokatolici, zadržali su svoje staro ime pavlikijana, koje nekoji još i danas nose kao nadimak. Od dalmatinskih franjevaca primili su molitvenike štampane ikavštinom, kojima se i danas još ponegde služe. Kada 1757. dođoše pod nikopoljskim /potom čanadskim/ episkopom Nik. Stanislavićem, bilo ih de oko Zoo porodica, od kojih se 172 porodice naseliše 1738. u Starom Bešenovu na prediji Bodrog-Szollos i Sanad, ostali u Vingi. Nisu došli praznlh ruku, već sa priličnom imovinom, naročito stokom. Iste godine primiše od cara Karla 1. i svoje privilegije, koje je dopunila Marija Terezija. Kao vredne zemljoradnike, naročito vrtare, vične veštačkom /dolapskon/ navodnjavanju zemlje, a i kao dobre borce, oprobane i pod Evgenijem Savojskim, Marija Terezija ih je vrlo cenila. Plaćali su po porodici deset forinata u ratama, a bili zasvagda oslobođeni poreza, kuluka i ukonaćenja.
Iz navedena dva gornjobanatska sela postepeno su se raseljavali. Tako su 1777. došli u Lovrin, a 1779. doseljeni su u Modoš, gde ih danas ima oko 35o duša. Povodom iseljenja Srba iz Ečke na imanje Luke Lazara i u Vojnu granicu, dolaze 1783-1784. na njihovo mesto Bugari. Raseljavanje po drugim mestima spada već u 19. vek.
IZVOR: dr Borislav Jankulov – Pregled kolonizacije Vojvodine u 18. i 19. veku, Novi Sad, 1961.
20. jul 2017. u 11:07
vojislav ananić
K0L0NIZACIJA RUMUNA
Rumuni su u istoriji poznatl pod imenom viasi /Blaohi/ i Rumuni. Rumunski jezik je mešavina raznih balkanskih i orijentalnih jezika /srpskog, latinskog i dr./. Genezu rumunskog naroda treba tražiti na Balkanu, i to na jugu balkanskog bloka, gde ga je i romanizacija jače zahvatila, a ne u Erdelju /Daciji/ i zapadnom području Ponta, kako je to romanska istoriografija tvrdila, donekle i danas tvrdi. Poznato je da je rimska kolonizacija trajala blizu dvesta godina /1o6 – 274/, kao i to da kolonisti nisu u većem broju bili Rimljani već doseljenici iz raznih krajeva Imperije, a pogotovu legije su tada bile po svome sastavu pravi haos etničkih grupa koje je spajao kult cara i zvanični latinski jezik. Poznato je da je car Avrelijan zbog sve jače navale varvara napustio Dakiju i povukao sve legije, uglavnom i koloniste, tada već rimske građane, u Meziju. Nema sumnje da je jedan deo tog stanovništva, mahom ostaci romaniziranih Dačana i Geta, ostao u Dakiji, ali se oba naroda kroz niz vekova jednim delom ih je pobila, drugim delom apsorbovala, tako da se u Dakiji s obe strane Karpata nije mogao obrazovati rumunski narod pre emigracije jedne mase sa Balkana, koja je bila koliko romanizovana toliko i slavizirana.Po sastavu rumunskog jezika ta je slavizacija poticala od Srba, a donekle i od Bugara. Manji broj grčkih reči ukazuje na donji sliv Vardara, na Tesaliju i Mekedoniju. Migracija tamošnjih Kucovlaha /ro turskom nomadskih Vlaha/ mogla je početi već povodom dolaska Slovena u te pokrajine, ali glavni pokret prema severu morao je nastupiti tek povodom organizacije srpske države pod Nemanjom. Plandujući kao stočari od planine do planine dospeli su preko Balkanske planine u Pontsku niziju, gde su u doticaju sa Hazarima i Mađarima primili u svoj govor turkizme i ugorizme. Oni su se povlačili ispred navale Mađara u dobro zaštićeni Erdelj, gde su ih zatekli Mađari pod Arpadom. Ako ih ruski hroničar Nestor još pre dolaska Mađara spominje na Pontskoj niziji, a Anonimus, notar Bele 3. za vreme Arpada u Erdelju, onda to ne moraju biti bajke; ili kako se misli za Anonimusa da iz neznanja prenosi “Vlahe” /Blachi/ iz svog doba još u Arpadovo doba. Ti su hroničari morali već po svežoj tradiciji, svojstvenoj varvarima, dobro poznavati prošlost naroda među kojirna su živeli. U Dakiji su Rumuni zatekli poliglotnu mešavinu najšarenijih etničkih grupa, koju je vihar seobe naroda ubacio u ovu prirodom dobro zaštićenu zemlju. Tu su jamačno putem stapanja raznih etničkih germanskih /gotskih i gepidskih/ elemenata čak i germanizmi ušli u sastav rumunskog govora. Sudeći po geografskim nazivima, brojno najjači behu ovde Sloveni, od kojih su se mnogi pretopili u Rumune. Slovenska primesa potiče još odranije na Balkanskom poluostrvu, gde je jamačno i pokrštavanje Rumuna teklo putem ukrštavanja sa Srbima i Bugarima. Tu su oni već primili pravoslavnu veru, a s njom i glagolicu; pa i kasnije, kada su prihvatili latinicu, morali su ćirilska slova umetati da bi neke glasove svoga jezika mogli pismeno izraziti. Jedna crkva, jedan isti crkveni jezik i jedno isto pismo spajali su ih sa Srblma u jednu kulturnu zajednicu. Ma koliko da su kasnije erdeljski knezovi nastojali da tu zajednicu razbiju, nisu uspeli. Khez Mihailo Apafi morao je da radi zastrašenja naroda pogubi jednog rumunskog sveštenika, što nije hteo na rumunskom jeziku da služi u svom hramu. U zapadnom Erdelju nastavljala se eksogamija Rhmuna sa Srbima koji su u velikom broju bili za vreme erdeljljkih knezova onde nastanjeni i sa Rumunima sačinjavali glavni kontigent kneževe vojske. U Biharu se iselektovao od povlašćenih Srha, tzv. hajduka, najvrsniji coj Rumuna, Moci /od motati kosu, koju su u omocima pomoću slepoočnica nosili/ u Topanfalvi /topljači alata/. Upadljivo je da Rumuni ništa ne znaju o caru Trajanu, čiju bi uspomenu morala sačuvati njihova tradionalna književnost, kada bi oni zaista bili potomci rimskih legija i građanstva u Dakiji.
Konstantin Porfirogenit poznaje sve podunavske narode Slovene, Turke, Mađare i druge, ali ništa ne govori o Rumunima,koji bi mu kao potomci Rimljana svakako mogli biti saveanici protiv tih naroda. Od 15. veka odvajaju se svojim jezikom kao jezikom većine, a to beše, po jednom mišljenju, u stvari delo protestantskih knezova u Erdelju, naročito Đerđa Rakocija 1., kojima ta sajednica Srba i Rumuna nije išla u račun.
0 njihovoj pojavi u Banatu nemamo tačnih podataka, a to dolazi otuda što kao polunomadi nisu imali stalnih staništa.Svakako su još za vladavine Arpadovića dolazili i odlazili i na teritoriju Banata. To su činili sve do druge polovine 19. veka kao pečalbari, naročito kao proizvođači čerpića. Evidenciju je otežavalo i to što većinom nisu imali prezimena, te su nazvani Erdeljanima, Brašovanima itd. Najstariji podatak o Rumunima potiče iz naredbe kralja Lajoša Anžujca iz 1573. svima žiteljima distrikta Temeskoz u tamiškoj županiji, da se pokoravaju tamiškom grofu Hemu, pa ih i navodi rečima: militibus nobilibus, elientibus et Valacbalibus et aliia familiis in comitatu seu districtu de Temeskuz. Valachales označuje ovde narod, ne pastire, a to može biti samo rumunski narod, jer Mađari nazivaju Srbe samo imenom Rasclani. Poznato je da su Rumuni 1453. u Temeskoz-u zauaimali,pet distrikata sa središtima Sadja, Božur, Monoštor, Šupanj i Maržina, tako da su duž Tamiša i Begeja bili u vezi sa kompaktnim masama u Erdelju.
Posle osvojenja Banata od Turaka dolaze u sve većem broju u ravni Banat čak iz Erdelja i nastanjuju se u negdašnjim naseljima čija imena su zadržali. Pošto je posle beogradskog mira /1739/ Vlaška ponovo potpala pod Tursku, mnoštvo Rumuna prešlo je u Erdelj i Banat. Ta imigracija trajala je i za vlade Marije Terezije, no da ne bi to masovno doseljenje smetalo kolonizaciji Nemaca, koja bi po caričinu planu trebalo da stvori brojnu nadmoćnost Nemaca nad srpskim i rumunskim življem, a, s druge strane, i zbog uznemiravanja Nemaca od rumunskih pljačkaša, Marija Terezija zabranila je naredbom od 11. septembra 1765. njihovo dalje useljavanje u Banat. Potom, 12. jauuara 1766. naređuje carica Administraciji da Rumune ne pušta u Banat dalje od Temišvara, Begeja, i Begejskog kanala, pošto su distrikti između Segedina, Arada i Petrovaradina predviđeni za kolonizaciju Nemaca. Carica je nerado gledala na naseljavanje tedašnjih emigranata Rumuna i Srbijanaca u blizini granica Turske, gde su lako mogli postati turski pomagači pri napadu na Banat. Stoga naređuje 9. maja 177o. da se takvi emigranti ne trpe ni u bečkerečkom dissriktu već da ih Administracija raseli u distrikte Čanad, Temišvar, Lipu i Lugoš. Usled toga je guverner grof Klari preselio u opštlnu Klari mnoštvo srpskih i rumunskih emigranata, dok je Rumune iz opštine černeđhaza, Fenlak, Egres i Deak raselio u Bulč i razne druge rumunske opštine, da bi u spomenuta sela doveo nemačke koloniste.
Do doba Marije Terezije zapravo nije ni bilo rumunskih opština u Banatu, jer su oni živeli samo u povremenim pokretljivim naseljima a i njih su često menjali po prostranim predijama. Prva naselja postala su u istočnom Banatu, na čiju pomoć se računalo pri upadu Turske preko Oršave, ali u ratu 1737-1739. protivno se utvrdilo, jer su Rumuni pristali uz Turke i nemilosrdno su pljačkali po Banatu. Pri svem tom, carica ih štiti kao narod koji bi uz bolje vaspitanje mogao biti od velike koristi za Monarhiju, te nastojava da se Nemci što više naseljavaju u istočnom Banatu među Rumunima, tako da nemačka naselja budu neka vrsta radne škole za tamošnje Rumune. Međutim, Adminiatracija pod upravom grofa Perlasa bila je drukčijeg mišljenja, stečenog iskustvom posle turskog rata.
Rumuni nisu rado gledali na nemačka naselja. Smatrali su ih za opasne takmace te su ih stalno uznemiravali. Stoga je Administracija nastojala da se Rumuni iz tog kgaja Banata rasele,koliko iz strategijskih, toliko i iz privrednih razloga. Pomeranje rumunskih naselja nije bilo skopčano sa naročitim teškoćama, jer su im kuće bile provizorne brvnare i kolibe koje su i sami, plandujući po predijama, prenosili sa jednog mesta na drugo. Predije behu od 1767. već dosta dobro poznate, arondisane i klasifikovane, tako da se razmeštaj novih naselja mogao već planski sprovoditi po celom Banatu.Tako je grof Perlas već 5. marta 1767, mogao potpuno obrazloženo izneti svoj memorandum o preseljavanju i razmeštanju Rumuna u Banatu.
Svoj plan motivlše u prvom redu stalnom strepnjom nemačkih kolonista od Rumuna, vvrdeći da u minulom turskom ratu ti kolonisti nisu ni videli Turke već samo njihove pljačkaše, koji su im porobili i spalili sela, a njih i decu njihovu prodavali Turcima u roblje. Pojedina nemačka sela opkoljena rumunskim selima – kaže se u memorandumu – nisu se međusobno mogla ispomagati te bi se u slučaju novog turskog rata to moglo ponoviti. Prema tome, po Perlasu, trebalo bi nemačke kolonije ubuduće skoncentrisati u trouglu Moriša i Tamiša, gde bi ih tvrđave Temišvara i Arada štitile sa bokova kako od Turaka, tako i od Rumuna. U svom biltenu grofu Hacfeldu, predsedniku Banko – deputacije, carica ipak favoriše Rumune. Doduše, odobrava raseljenje Rumuna iz istočnog Banata i naseljavanje Nemaca na njihovim mestima, no zato smatra Rumune kao ravnopravne koloniste, te ih u dotacijama izjednačuje sa Nemcima i štaviše, još veću pažnju poklanja njihovim naseljima i kućama.
Kolonizaciju Rumuna sprovodi u to doba i vojna vlast u južnom Banatu, gde je potreba za oružanom snagom bila stalno velika. Teko se u Pančevu 1765. naseljavaju prvi Rumuni, koji su smešteni u nemačkom delu varoši. Odavde su iste godine jednim delom preseljeni u tada osnovano Novo Selo na prediju Malo Dolovo, a jednim delom u Ilandžu. Istodobno naseljeni su Srbi i Rumuni u Velikom Dolovu /danas Dolovo/,u Alibunaru uz već naseljene Srbe, a u Seleušu samo Rumuni.
Svi ti rumunski doseljenici potiču sa područja Moriša, gde su služili u negdašnjoj Vojnoj krajini, odakle su ponovo upućeni u južnu Vojnu krajinu, kako bi se putem vojne discipline što više prilagodili nastanjenom i radnom životu. To je izvršeno po planu prestolonaslednika Josifa, a po tom planu preselio je car 1781.jedan deo Rumuna i iz Begej sv. Đurdja u Pančevo i njegovu okolinu /Ovča, Jabuka, Glogonj, Omoljica/, a 1783-1784. dopunjuje ih rojevima iz Merčine i Broštelja iz okoline Oravice.
U Rumune ranije su pogrešno ubrajani Krašovani /Šviker,Cirbus/. Bugarski filolog Miletić smatra ih za Srbe. Krašovani su poreklom iz Bosne. Izvestan broj prseelio se 1393. u Krašovu /Krašovsko-Severinska županija/, dok se veći deo doselio posle pada Bosne pod tursku vlast 1463. naselivši opštine: lupak, Klokotić, Refnik, Hermet, Jabalča, Krašova, a delimično fisdna, Lipu, Otvašu, Kiraljheđu, Karoljfalvu. Na njihovo srpsko poreklo podseća krsna slava koju su sačuvali.
IZVOR: dr Borislav Jankulov – Pregled kolonizacije Vojvodine u 18. i 19. veku, Novi Sad, 1961.
23. avgust 2017. u 05:50
vojislav ananić
SRBI U SREMU
Od 9. veka Srbi i Hrvati spominju se pod ovim imenima. Srbi u Sremu primili su hrišćanstvo iz Vizantije. U Mitrovici je vrlo rano postojao jedan pravoslavni srpski manastir, sve do 1344. godine, kada je prešao u ruke benediktinaca. Srpskog stanovništva u ovim krajevima bilo je dosta, a taj se broj znatno povećao posle turskih napada na srpske zemlje. Posle kosovske katastrofe i pada Despotovine, seobe Srba sa Balkana na sever bile su vrlo česte i u većim grupama, pa je današnja Vojvodina tada dobila potpuno srpski karakter.
Despot Stevan Lazarević, kada je 1404. postao ugarski vazal, dobio je od kralja Sigismunda najvažnije gradove Srema: Kupinik (sada Kupinovo), Zemun, Mitrovicu i Slankamen. Stevanov naslednik, despot Đurađ Branković, dobio je te iste posede sa mnogim selima i zaseocima. U Ugarskoj su postali tolerantni prema pravoslavnim Srbima, jer su osetili opasnost od Turaka, pa im je bila potrebna srpska pomoć. Tu opasnost prvi put su stvarno osetili posle turske pobede kod Nikopolja 1396. godine, kada su turske čete počele da upadaju u Srem i da ga pljačkaju. Turci su tada razorili grad Zemun, a njegovo stanovništvo, kao i stanovništvo iz Mitrovice, odveli su u ropstvo čak u Brusu. Tom prilikom stradao je i manastir Sv. Dimitrija u Sremskoj Mitrovici. Turci su pustošili Srem više puta, a naročito 1458., 1462. i najzad 1521. godine posle pada Beograda, sve dok između 1526. i 1529. godine i Srem nije došao pod tursku vlast.
Da bi lakše branili južnu granicu, ugarski velikaši i kraljevi pozivali su Srbe sa Balkana da pređu u ugarske pokrajine, naročito Srem. Pošto se tada u Sremu nastanilo mnogo Srba, kralj Matija 1471. postavi im za despota Vuka, sina slepog Grgura, unuka despota Đurđa Brankovića. Kralj mu dade feudalna dobra u Sremu: Kupinik, Slankamen, Berkasovo i Irig. Vuk Grgurović nastani se u Slankamenu, gde je, po tradiciji, podigao 1468. godine crkvu Sv. Nikole. Zmaj Ognjeni Vuk, kako ga je narod nazvao zbog njegovog neobičnog junaštva, umro je bez poroda 1480. godine. Drugi sin despota Đurđa, slepi despot Stevan Branković oženio se Angelinom, kćerkom Đorđa Arijanina Komnena, arbanaškog velikaša. Stevan je umro 1476. godine, a već 1484. godine bio je proglašen za svetitelja u Beogradu. On je ostavio ženu i troje dece: Đorđa, Maru i Jovana. Na poziv ugarskog kralja Matije, Angelina dođe sa svoja dva sina u Budim i kralj postavi njenog starijeg sina Đorđa za despota, kome dade grad Kupinik na Savi, Slankamen i Berkasovo. Majka Angelina je pre dolaska u Kupinik položila kovčeg sa moštima svoga muža u Crkvu Sv. apostola Luke 1486. godine. Osim ove crkve, blizu Kupinova se nalazio i manastir Obeda, hram Blagovestija Presvete Bogorodice – crkva od drveta koju je sazidao arhiepiskop Maksim. Naime, posle desetak godina despotovanja, Đorđe se oko 1497. godine zamonašio i dobio ime Maksim. Tada je kralj za despota postavio Jovana, Đorđevog mlađeg brata. Jovan nije dugo despotovao: umro je već 1502. godine. Tada Maksim sa svojom majkom Angelinom i moštima svoga oca i brata ode u Vlašku na poziv vojvode Radula IV Velikog, gospodara Vlaške, da uredi rumunsku crkvu. Tamo je Maksima oko 1506. godine postavio za episkopa carigradski patrijarh Nifon, te je Maksim kao arhiepiskop upravljao tamošnjom eparhijom dve godine. Posle smrti vojvode Radula, Maksim se vratio u Srem, gde je postao beogradsko-sremski mitropolit. Ovde je, zajedno sa svojom majkom, uz novčanu pomoć vlaškog vojvode Jovana Njagoja, podigao manastir Krušedol između 1509. i 1514. godine. U isto vreme njegova majka Angelina, koja se u međuvremenu zamonašila, obratila se za pomoć moskovskom velikom knezu Vasiliju III Ivanoviću (čija je žena bila unuka Stevana Jakšića, vojvode ugarskih Srba) da bi podigla manastir u Fruškoj gori. Od dobijene pomoći podigla je blizu manastira Krušedola crkvicu i oko nje ćelije. Ovu crkvicu je posvetila Sretenju Gospodnjem. Tu je majka Angelina okupila monahinje i provela poslednje godine svog života.
Narodno predanje pripisuje despotima Đorđu i Jovanu podizanje mnogih manastira, ne samo u Sremu, već i u Banatu. Oni su, kao i njihova majka, pomagali i neke svetogorske manastire (Sv. Pavla, Hilandar i dr.), a zatim manastir Krupu u Dalmaciji.
Vladika Maksim umro je 18. januara 1516. godine. Svi ovi poslednji Brankovići sahranjeni su u manastiru Krušedolu.
Porodica Brankovića ima neke sličnosti sa slavnim Nemanjićima. Vladika Maksim stvorio je u svome manastiru Krušedolu divnu i bogatu biblioteku, u kojoj je prikupio i spasao od sigurne propasti prvenstveno knjige svojih predaka Brankovića.
Srem je pao pod Turke između 1526. i 1529. godine, i ostao pod njima sve do Karlovačkog mira 1699. godine, kada je severozapadni deo Srema bio oslobođen. Ceo Srem je bio oslobođen tek Požarevačkim mirom 1718. godine.
Kada je Srbija pala pod Turke, Srem je postao neka vrsta srpskog državnog središta pod vrhovnom ugarskom vlašću. Srpski despoti koji su Sremom vladali su osnovali i obnovili mnogobrojne fruškogorske manastire. Međutim, i pored junačkih borbi, Srem nije mogao dugo odolevati Turcima posle pada Beograda 1521. godine. Kao junački borci protiv Turaka sa kraja 15. i početka 16. veka u narodu ovog kraja ostali su zapamćeni Zmaj Ognjeni Vuk, despot Jovan Branković i Stevan Štiljanović (poreklom Bokelj iz Paštrovića).
Iz turskog perioda ima dosta podataka o tadašnjem izgledu Srema, koji su Turci opustošili. Putopisci iz šesnaestog veka zabeležili su da su videli mnogo pustih selišta, ali i tragove nekadašnjih lepih gradova i bogatih sela. Podaci iz 1608. godine govore da su u Iloku sve lepe kuće opustele, a mesto njih da su napravljene rđave kolibice. Za Karlovce podaci govore da su se do 1533. godine zvali Karoni, i da je to bilo poveliko selo sa srušenom crkvom i malim ženskim manastirom. Karlovci su 1692. godine opisani kao varoš, a skoro u isto vreme za Golubince se kaže da je selo skoro sasvim pod zemljom, jer kuće nisu dopirale ni do kolena.
Od velikog značaja je, kako za srpsku crkvu, tako i za ceo narod, obnavljanje Pećke patrijaršije. Sultan Sulejman Sjajni izdao je berat 1557. godine kojim se obnavlja Pećka patrijaršija. To je bio najveći politički uspeh srpskog naroda pod Turcima. Pećka patrijaršija je sve porobljene srpske zemlje ujedinila u jednu narodno – crkvenu zajednicu koja je zamenila staru srpsku carevinu.
Za vreme šesnaestogodišnjeg rata između Turske i Austrije (1683-1699), austrijska vojska, uz pomoć svojih saveznika iz Poljske i Mletačke republike, proterala je Turke ne samo iz Ugarske, Slavonije i Srema (1687.), već je prodrla duboko na jug čak do Skoplja, Štipa, Peći i Prizrena. Ali, kada se ratna sreća okrenula u korist Turaka, ćesarska vojska počela se povlačiti na sever, a s njom se povlačio i patrijarh Arsenije III Čarnojević sa više vladika, kaluđera i mnogo hiljada srpskih porodica.
Patrijarh Arsenije III Čarnojević je u Beogradu, pre nego što je prešao preko Save i Dunava, održao 18. juna 1690. godine jedan dogovor sa crkvenim i narodnim prvacima. Na ovom zboru bilo je Srba iz raznih naših krajeva, a bilo je izaslanika i iz Srema. Na ovom skupu rešeno je da se u Beč caru Leopoldu I pošalje kao narodni punomoćnik episkop Isaija Đaković. On je imao da caru podnese molbu da se srpskom narodu koji prelazi pod njegovu vlast zagarantuje sloboda veroispovesti, da mogu slobodno između sebe birati i postavljati arhiepiskopa, koji bi imao vlast da po starim običajima upravlja crkveno – narodnim životom. Molili su u stvari da car prizna crkveno – narodnu samoupravu (autonomiju), kao što su je ranije imali.
Car Leopold I u svemu je uvažio srpske želje i 21. avgusta 1690. godine izdao je privilegiju kojom je patrijarhu Arseniju III Čarnojeviću bila priznata vlast nad celokupnim srpskim narodom kao što beše i pod Turcima.
Patrijarh Arsenije III Čarnojević prešao je sa naradom na austrijsku stranu pre nego što je dobio odgovor od cara. Ovaj prelaz 1690. godine zove se u istoriji VELIKA SEOBA SRBA. Sa sobom su neki kaluđeri begunci nosili iz svojih manastira mošti svojih svetitelja, crkvene dragocenosti, stvari i knjige.
Bečki dvor garantovao je Srbima oslobađanje od glavnih feudalnih obaveza, slobodu veroispovesti i autonomiju u pogledu crkveno-narodnih poslova, jer je računao na njih kao na graničare. Prema Turskoj je stvoren odbrambeni sistem u vidu Vojne granice. Na severu Banata protezala se Pomoriška vojna granica, u Bačkoj uz Tisu bila je Potiska, a uz Dunav i Savu – Podunavska i Posavska. Kao carski graničari Srbi su bili obavezni na ratnu i stražarsku službu, ali su bili oslobođeni od feudalnih dažbina i imali su seosku samoupravu s narodnim oficirima na čelu.
Srpsku crkvenu autonomiju u Habzburškoj monarhiji potvrđivali su i kasniji vladari: Jozef I, Karlo III i Marija Terezija. Oni su dosta izmenili i suzili te privilegije, ali su jedino one regulisale pravni položaj Srba sve do 1779. godine.
Srbi u Austriji neprestano su morali da se bore za svoja prava, jer je dvor nastojao da uskraćuje i sužava privilegije kad mu pomoć Srba nije bila potrebna. Sredinom 13. veka reorganizovana je Vojna granica. Pomoriška i Potiska su ukinute, a granice uz Dunav u Banatu i uz Savu u Sremu, kao i Šajkaški bataljon na ušću Tise u Dunav, dobile su konačni izgled koji su zadržale sve do 1871. godine. Veliki broj Srba – graničara iz Potisja i Pomorišja, ne želeći da dođe u položaj obespravljenih kmetova posle ukidanja tog dela Vojne granice gde su kao graničari uživali privilegije, iselio se u Rusiju, dok su drugi nastojali da pređu u novostvorene sektore Vojne granice. Da bi sprečila raseljavanje nezadovoljnih Srba, carica Marija Terezija stvorila je dve komorske samoupravne oblasti – Potiski i Velikokikindski dištrikt, u kojima je stanovništvo dobilo izvesne olakšice i sigurniji pravno-ekonomski status.
Vojna granica smatrala se “riznicom vojnika austrijske kuće”, jer je dvor u svako doba mogao graničare da upotrebi kao ratnike protiv spoljnih neprijatelja i kao instrument sile u unutrašnjim sukobima. Koliko su graničari bili angažovani ilustruje podatak da su od 1690. do 1802. godine učestvovali u trinaest ratova, odnosno da su od 112 godina skoro 90 proveli ratujući.
Turci su u ovo vreme pretrpeli dva ratna poraza: prvo 19. avgusta 1691. kod Slankamena, gde su se Srbi u svom odredu od 10000 vojnika pod komandom svoga podvojvode Jovana Manastirlije naročito istakli, a zatim 1697. godine kod Sente. Posle bitke kod Sente, Turci su zatražili mir. Pregovori su dugo trajali i mir je sklopljen 26. januara 1699. godine u Sremskim Karlovcima. Pri sklapanju mira učestvovali su izaslanici cara Leopolda Prvog, Mletaka, Poljske, Rusije i Turske, a kao posrednici bili su izaslanici Engleske i Holandije. Posle Karlovačkog mira i patrijarh i narod izgubili su veru da će se vratiti u svoju staru postojbinu. Srem je tim mirom bio podeljen tako da je granica išla linijom povučenom od Slankamena do Morovića (Slankamen – Maradik – Rača – Brod kraj reke Save: to su takozvane Marcelinove linije). Ceo Srem će doći pod austrougarsku vlast tek Požarevačkim mirom 1718. godine.
Izvor: Internet
23. avgust 2017. u 08:21
vojislav ananić
SREM
Tokom istorije, Sremom su vladali Rimljani, Huni, Avari, Gepidi, Vizantinci, Bugari, Mađari, Turci i Austrijanci. Sirmijum je prvobitno bio ilirski grad, a osvojili su ga Rimljani u prvom veku pre nove ere. Protiveći se rimskoj vlasti, ilirska plemena su podigla veliki ustanak 6. godine posle Hrista. Vođe ovog ustanka bili su Baton i Pines.Sirmijum je bio veoma važan grad u Rimskom carstvu. Bio je to glavni grad rimske pokrajine Panonije i jedan od četiri glavna grada Rimskog carstva. U Sirmijumu ili njegovo) okolini rođeno je šest rimskih careva: Decije Trajan (249-251), Aurelijan (270-275), Prob (276-282), Maksimilijan Herkulije (285-310), Konstancije II (337-361) i Gracijan (367-383). Ovi carevi su po poreklu bili romanizovani Iliri.U šestom veku je na teritoriji Srema postojala vizantijska pokrajina Panonija, čiji je glavni grad takodje bio Sirmijum.U jedanaestom veku, na teritoriji Srema je vladao Sermon, vazal bugarskog cara Samuila. Sermon je kovao svoje zlatnike na području današnje Sremske Mitrovice. Pošto je Bugarska poražena od Vizantije, Sermon biva uhvaćen i ubijen, jer se nije hteo pokoriti novo) vlasti. Vizantinci su na teritoriji Srema formirali pokrajinu, nazvanu Tema Sirmijum.Između 1282. i 1316. godine, srpski kralj Stefan Dragutin je vladao Sremskom kraljevinom, koja je obuhvatala Mačvu, Usoru i Soli. Dragutinova rezidencija se nalazila u gradu Debrcu u Mačvi (između Beograda i Šapca). U to vreme, imenom Srem su nazivane dve teritorije: Gornji Srem (današnji Srem) i Donji Srem (današnja Mačva). Dragutinova Sremska kraljevina je u stvari obuhvatala Donji Srem. Neki istorijski izvori govore da je Stefan Dragutin takođe vladao i Gornjim Sremom i Slavonijom, ali drugi izvori pominju drugog lokalnog vladara, koji je vladao Gornjim Sremom. Ime ovog vladara je bilo Ugrin Čak, a rezidencija mu se nalazila u gradu Iloku. Stefan Dragutin je umro 1316. godine, a posle njegove smrti, Sremskom kraljevinom je vladao njegov sin, kralj Vladislav II (1316-1325), dok je Ugrin Čak umro 1311. godine.
Posle turskog osvajanja Srbije 1459 godine na teritoriji Srema je postojao Sremski sandžak. Sudbina Srba i Mađara da budu ekstremno raseljavani je pre svega bila posledica njihovog istorijskog suprostavljanja Otomanskom carstvu. Srbi, koji su bili prvi koji su na svojim leđima osetili svu težinu ratne mašinerije Otomanskog carstva, takođe su bili prvi koji su se navikli na novi sistem, delimično kroz migracije, delimično učeći da žive i funkcionišu u tom sistemu. Kad je Otomansko carstvo uvrstilo Balkan u svoje vlasništvo, načinivši od njega odbrambeni zid svog već tada podeljenog carstva, Srbi su krenuli ka severu iz rečnih dolina u više krajeve raširivši se preko Dunav-Sava barijere unutar Panonske nizije. Migracijom ka severu i u više krajeve dosta Srba je promenilo svoj način života, posvetivši se više stočarstvu a manje ratarstvu, prilagodivši sebe na taj način ne samo da uvek budu spremni za borbu već i ako se ukaže prilika, premeste svoje domaćinstvo na novu lokaciju. Ukratko, postali su neka vrsta graničnog naroda.
Istorija Srema, teritorije zabijene kao klin između reka Dunava i Save zapadno od Beograda, je deo istorije južne trećine Panonske nizije, poznatije kasnije pod nazivom Vojvodina. Srem je u konfliktu izmedju Otomana i Mađara imao značajnu ulogu u odbrani južnih granica mađarske države. Ležeći na boku Beograda, koji je u 15. veku bio poznat kao “Veza za Mađarsku”, Srem se suprostavljao opasnosti koja je dolazila sa južne savske barijere iz svojih utvrđenja u Zemunu (direktno sa suprotne strane Beogradu), Kupiniku, Bariču, Jarku, Mitrovici i Rači, koja su bila raspoređena duž severne obale Save.
Sistematsko uništavanje je bilo samo jedan deo Otomanske osvajačke tehnike. Kako su se Otomanske granice pomerale ka severu, tako se i zona otvorena za iznenadne napade gospodara ratova pomerala sa njima. Borba u 15. veku, posebno u Hunjadijevom periodu i za vreme vladavine Matije Korvina koja je sledila, donela je štetu zoni koja se protezala od severne linije Balkana do Dunava i dalje. Pri svakom Otomanskom prodoru preko Dunava stanovništvo je plaćalo svoju cenu u smislu njegovog migriranja (bezanije) ka severu čime je ova zona postajala sve uža. Kao posledica prvog procesa javlja se drugi: mađarski osvajači su vraćajući se sa juga Dunava vodili nazad sa sobom srpske iseljenike, te na taj način pravili ništa više do podloge za krucijalni proces dominacije srpskog i pravoslavnog življa u zoni koja je ranije bila naseljena mađarskim katolicima. U pismu Matije Korvina nalazimo tvrdnju da je 200,000 Srba kročilo u južnu Mađarsku između 1479. i 1483. godine.
Uloga Srba između dve sile nije bila nimalo zavidna. Mnogo slabiji od obeju sila, Srbi su ipak bili cenjeni od obeju strana kao njihova granična snaga, kapacitet za borbu i preživljavanje. Stoga uopšte ne iznenađuje da su potom Srbi, koji su zauzeli središnu poziciju u dunavskom basenu između Otomana sa jedne strane i suprotstavljenih centara snage iz Beča i Transilvanije sa druge, igrali izuzetno značajnu ulogu u ustancima i stradanjima u 16. i 17. veku.
Srem, kao centar na koji je usmerena naša pažnja, je napadan u godini koja prethodi konačnom osvajanju Smedereva, glavnog srpskog utvrđenja na Dunavu (1458), a takođe i u godini koja prethodi osvajanju Bosne (1462). Međutim, sveobuhvatno pustošenje Srema se nije dogodilo sve do prvih godina vladavine Sulejmana Zakonodavca (1520-66), kod nas poznatijeg kao Veličanstveni. U prvoj velikoj kampanji njegove sultanske karijere, Sulejman Veličanstveni je poveo svoju armiju iz Šapca, južno od Save, ka Beogradu 1521. godine osvojivši oba grada. U toku kampanje, izgradio je most preko Save i na taj način omogućio pustošenje Srema od strane bosanskog sandžak bega Bali Beg Jahijapašića, kasnije komandanta Beograda.
Politika uništavanja je intenzivirana u Sremu tokom Mohačke kampanje (1526). Iako se čini da zapadni Srem nije bio kompletno uništen kao što je to bio slučaj sa istočnim Sremom, nesumnjivo da je svuda bio nametnut težak danak i da je populacija bila prinuđena na rasejanje.
Sve do formiranja Budimskog pašaluka 1541. godine Srem, oblast bivšeg mađarskog županata poznatog pod nazivom Szerem) i istočna Slavonija su bile pod upravom komandanta Beograda zajedno sa ostalim teritorijama pored granice. Komandant Beograda je u isto vreme bio tzv. Sandžak beg Semendira (Smedrova, tj. Smedereva). Prvo pominjanje Sremskog sandžaka kao takvog datira iz 1543. godine sa sedištem u Osijeku, što pokazuje da je prvobitni sandžak bio veći, prostirući se dalje ka zapadu, nego sandžak koji je predmet našeg istraživanja. Umesto šesnaest poddistrikta (nahija), tadašnji sandžak je imao dvadeset i četiri. Ovaj broj je 1557. smanjen kada su zapadne nahije pripojene Požeškom sandžaku lociranom u istočnoj Slavoniji.
Ponovno naseljavanje Srema će biti bolje sagledano nakon poređenja između prvih popisa i popisa o kome govorimo. Veruje se da su izbeglice iz Srema, koje su izbegle izmedju 1521. i 1526. godine, formirale jezgro kratkotrajnog otpora od strane “Cara” Jovana Nenada, seljaka generala, severno od Dunava u godini nakon mohačke bitke. Možda je značajno istaći da je “Car Jovan” pre ili kasnije želeo da prigrabi Srem od Otomana.
Nakon propasti Nenadove avanture, dvojica od njegovih glavnih poručnika, Radosav Čelnik i Subota Vrlić, su se vratili u Srem i priznali turski suverenitet. Nije poznato da li su se i izbeglice tada vratile svojim domovima. U svakom slučaju, taj potez je obeležio početak revitalizacije nenaseljene zone, koja je od tada bila pod kontrolom samog Sultana, te na taj način bila izuzeta od nasilja od strane onih Otomana koji su bili daleko izvan kontrole Otomanske države.
Značajan deo ponovnog naseljavanja koje je usledilo mora da je bio rezultat kretnji ka severu u Srem takozvanih “vlaških” familija. (Pojam “vlaški” ovde znaci prosto “stočarski” i odnosi se na porodice koje su prevashodno zarađivale za život gajeći krda, ili stada stoke). Činjenice koje ukazuju na prisustvo “vlaha”, iliti familija sa stočarskom prošlošću, mogu da se pronađu u prvim paragrafima sandžačkog zakona, što se vidi na početku popisa. Tu se kaže da je svaka kuća, tj. domaćinstvo bila u obavezi da plaća godišnji porez poznat (“florin tah”) u iznosu od sedamdeset akči umesto tzv. harača. Gore pomenuti porez otkriva identitet vlaha kao grupe sa dodeljenom privilegijom.
Najverovatnije da je pokret ka sandžaku bio motivisan obećanjem malih poreza uz obavezni već pomenuti.
Drugim rečima, domaćinstva u Sremu nisu plaćala porez na drugo ognjište kao što je to bio slučaj u drugim sandžacima koji su se prostirali na jugu, niti su plaćala dopunski porez na proizvodnju žita iznad tzv. desetka, sto je bilo uobicajeno u drugim sandžacima. Međutim, domaćinstva u Sremu su bila u obavezi da plaćaju porez na kampanju u vreme vođenja ratova, porez koji je još uveo Matija Korvin a koji su Turci zadržali često obrazlažući i ponavljajuci ga kao “prema starom običaju”.
Na osnovu podataka do kojih se došlo istraživanjima direktno oporezovanje ukupnog proizvoda prosečnog domaćinstva u Sremu je bilo nesto ispod 7%. Ova cifra ne obuhvata tržišnu članarinu, radnu snagu ili bilo koje vanredne dažbine kao što je npr. porez na ratnu kampanju, tako da se može smatrati da gore prikazani procenat ne odražava realno stanje tj. njen krajnji obim; teško je reći o kom obimu se radi jer se situacija menjala od godine do godine.
Srem je po pitanju godišnje proizvodnje bio relativno bogat sandžak. Poreska studija pokazuje da je proizvodnja hrane po glavi stanovnika bila mnogo veća nego snabdevanje hranom po glavi stanovnika u izvesnom broju siromašnih nacija savremenog doba. Koristeći ekvivalentnu meru za pšenicu možemo pouzdano reći da su seljaci u Sremu mogli biti sposobni da bez problema ne samo prodaju deo svoje hrane, nego da jedan njen deo koriste i za ishranu svoje stoke. To ne znači da su oni to neizostavno činili, nego da su raspolagali sa kapacitetima da to urade da su hteli, ili u slučaju izvoza van svoje provincije, da su na to bili obavezni.
Prema popisu godišnji prihod sremskog sandžaka iznosio je 3,628,573 akči (akče – srebrni novac, srebrnjak). Ova cifra takodje uključuje desetak u naturi ali ne uključuje tzv. florinski porez na godišnjem nivou kao obavezu hrišćanskih domaćinstava, niti tzv. draft porez kao obavezu muslimanskih domaćinstava. Iz ovoga se da zaključiti da su ova dva poreza bez sumnje bila rezervisana samo za Državnu Blagajnu – Trezor a ne za potrebe državnih službenika. Gore pomenuta cifra ne sadrži u sebi porez na ovce koji je u drugim provincijama verovatno bio direktno sakupljan od strane države; najverovatnije da je ovaj porez u Sremu u to vreme bio namenjen nosiocima tzv. opozivog zadatka prikupljanja prihoda zajedno sa ostalim vrstama prihoda. Ukupan sandžački prihod od rečnog transporta je bio 597,178 srebrnjaka; od sajmova i pijaca (uključujući taksu na pozive za pojavljivanje pred sudom ili magistratom) je ukupno bio prema proceni oko 79,286 srebrnjaka godišnje.
Sa administrativne tačke gledišta, Srem iz tog vremena čine šesnaest nahija grupisanih u četiri sudska okruga u Iloku, Nemcima, Varadinu i Mitrovici. Srem iz ovog popisa je veći od klasične mađarske županije a manji po meri od sandžaka prvobitno formiranog 1541. godine. Ilok se pojavljuje kao prva zajednica u popisu što ne znači da bi se za njega moglo reći da je glavni grad. Glavni grad, ukoliko je uopšte i postojao, bila je Mitrovica, glavno muslimansko naselje i sedište Bajram Bega,kapetana sandžaka u to doba.
Sremski gradovi u svakom pogledu predstavljaju mešavinu srpskog i muslimanskog stanovništva koji veoma često žive u odvojenim kvartovima ali nedaleko jedni od drugih. Petnaest naselja u Sremu broje više od sto starešina domaćinstva. Ova naselja broje 2,928 od ukupno 11,881 imenovanih lica koje popis prikazuje u Sremu. Ako pretpostavimo da su imenovana lica prema popisu (bez udovica) upisana na osnovu jedinstvenog pravila i da je prosečno gradsko domaćinstvo identicno onom prosečnom na selu, može se reći da naselja sa više od 100 domaćinstava čine 24.6% ukupne populacije u Sremu.
Mitrovica, kao glavno muslimansko naselje sa samo nekoliko hrišćana, je dva puta veća od Iloka, prvog sledećeg po veličini muslimanskog naselja. Karlovci, najveće hrišćansko naselje, nema uopšte muslimanskog stanovništva i manje je od Mitrovice. Ova dva grada svaki sa otprilike 3,000 duša, bila su dva najvažnija grada u Sremu.
Na osnovu imenovanih lica procenjuje se da je bilo 16.6% muslimana i da je 11.4% od tih muslimana živelo u naseljima sa manje od 100 domaćinstava. Takođe, nemoguće je sa sigurnošću reći a na osnovu imena iz popisa da li se radi o Turcima ili poislamljenim Srbima, ali naša pretpostavka je da su većina od tih muslimana bili zapravo Sloveni. Ako se pođe od pretpostavke da su skoro svi navedena lica starešine domanćinstva i da je prosečno sremsko domaćinstvo brojalo šest članova, moglo bi se pretpostaviti da je sandžak imao nešto oko 70,000 duša. Starešina sela i podokruga poznat pod nazivom knez je bio kao i policija izuzet od poreza. Od njega se baš kao i od tzv. martolosa, hrišćanskih mornara koji su služili Otomanskom carstvu, očekivalo da učestvuje u u ratnim kampanjama pored njegovih uobičajenih obaveza da održava red i prikuplja porez. Svi do jednog od ukupno 136 starešina pomenutih u zakoniku su i imenovani i u popisu. Pošto je bilo ukupno 406 naselja u Sremu koja su brojala manje od 100 imenovanih osoba, može se videti da je odnos broja starešina sela prema ukupnom broju tih sela bio jedan prema tri. Činjenica je de je Srem u to doba bio provincija od koje je država zavisila po pitanju žitarica i ovaca u vreme ratova. Pre kampanje iz 1566. godine , poslednje koju je vodio Sulejman, Savet komore (Divan) je više puta urgirao kod sremskog Sandžak Bega da ubrza pripremanje žita i ovaca za graditelje mosta na Dravi. Da li je sremski sandžak snabdevao direktno Otomansku upravu životnim namirnicama po redovnom principu osim kad su kampanje bile u pitanju nije jasno iz samog popisa.
Svakako čini se logičnim da je snabdevao iz dva razloga: zbog svog idealnog položaja i zbog očiglednog postojanja viškova.
Najveća sela sremskog sandžaka (i najverovatnije procenat populacije takođe) locirana su na bogatijem zemljištu, poznatom kao crnica. Međutim, iznenađuje da sela gde je proizvodnja žita po domaćinstvu najviša, nisu uvek po pravilu locirana na crnici. Iako su neka od najsiromašnijih sela u Sremu locirana na crnici, više njih je locirano u Fruškoj Gori, oblasti gde se uzgaja vinova loza, i u jugoistočnom Sremu gde se uzgajaju ovce. Generalno, da bi selo bilo okarakterisano kao bogato, moralo je da ima visok proizvod ne samo žita po domacinstvu već i visok proizvod životinja (uglavnom svinja).
Srpski despoti su nastavili i nakon prodora Turaka na ove prostore da vladaju na delu teritorije Srema kao vazali mađarskih kraljeva. Rezidencija srpskih despota nalazila se u gradu Kupiniku (današnje Kupinovo), a zanimljivo bi bilo i pomenuti imena ovih despota: Vuk Grgurević (1471 – 1485), Đorđe Branković (1486-1496), Jovan Branković (1496-1502), Ivaniš Berislav (1504-1514) i Stevan Berislav (1520-1535). Poslednji despoti Srbije, Radič Božić (1527-1528) i Pavle Bakić (1537), nisu vladali na teritoriji Srema, nego su imali posede na teritoriji današnje Rumunije i Mađarske.
Nakon uspostavljanja austrijske vlasti potpisivanjem Karlovačkog (1699) i Pozarevačkog mira (1718) Vojvodina je potpala pod vlast Habzburgovaca. Južni delovi današnje Vojvodine su postali vojna granica kojoj je između ostalih sela pripadala i Bežanija. Iz ovog perioda su poznate i dve velike seobe Srba u austrijsku carevinu (1690. i 1739. godine).
Srbi su tada bili priznati za jednu od nacija Austrougarske sa pravom na teritorijalnu autonomiju tj. jedno zasebno vojvodstvo. Ovo je pravo, međutim, ostvareno tek revolucijom 1848-1849 Između 1849. i 1860. godine, Srem je bio deo austrijske pokrajine nazvane Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, sa sedištem u Temišvaru. Ova pokrajina je ukinuta 1860. godine i ponovo je uspostavljena Sremska županija. Srem se 1918. godine priključuje Kraljevini Srbiji, i od tada je deo Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Između 1918. i 1922. godine, Srem je imao status okruga odnosno županije, zatim između 1922. i 1929. status oblasti, da bi 1929. godine postao deo Dunavske banovine, sa sedištem u Novom Sadu. Godine 1939. je deo Srema (Šid) pripojen novostvorenoj Banovini Hrvatskoj. Za vreme drugog svetskog rata Srem su okupirale nemačke snage i 1941. godine ga priključile Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. 1944. i 1945 godine sve do nemačke kapitulacije vođene su na području Srema žestoke borbe, posebno na Sremskom frontu. Detaljan opis Bežanije iz tog doba kao i učešća Bežaninaca u NOB-u dao je u svojoj knjizi Novi Beograd istaknuti Bežaninac, profesor Slobodan Kokotović – Koke. Posle završetka rata Srem je u okviru nove Jugoslavije podeljen na zapadni deo koji je pripao Hrvatskoj, i istočni deo koji je pripao Srbiji. Srpski deo pripada Autonomnoj Pokrajini Vojvodini, odnosno Centralnoj Srbiji na području grada Beograda kome je i pripala Bežanija, koja je bila jedna od beogradskih opština sve do 1955. godine kada je sve svoje ingerencije predala novoformiranoj opštini Novi Beograd. Za vreme raspada SFRJ deo hrvatskog Srema sa srpskom većinom se otcepio u tzv. SAO Istočna Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, a na tom području su se vodile najžešće borbe rata u Hrvatskoj, uključujući opsadu Vukovara. Borbe su uglavnom prestale početkom 1992. godine, a Erdutskim sporazumom 1995. su otcepljena područja priznala hrvatski suverenitet, koji je ostvaren početkom 1998.U Sremu živi oko milion stanovnika sa obe strane granice. Većina stanovnika se nalazi na krajnjem istoku regiona, na ušću reke Save u Dunav kod Beograda, kao i na severu, kod Novog Sada. Veći gradovi su:Hrvatska – Vukovar (30.126), Ilok (5.897), Centralna Srbija – Novi Beograd (236.000), Zemun (152.950), Sremski okrug – Sremska Mitrovica (39.041), Ruma (32.125), Inđija (26.244), Stara Pazova (18.628), Šid (16.302), Južnobački okrug – Petrovaradin (13.917), Sremska KaMenica (11.140), Smremski Karlovci (8.839), Beočin (8.037).
Izvor: Bežanija u slici i reči
27. septembar 2017. u 05:34
Vojislav Ananić
UPOREDNA ANALIZA AGRARNE REFORME I KOLONIZACIJE NAKON STVARANJA PRVE I DRUGE JUGOSLOVENSKE DRŽAVE
Jedno od zajedničkih i važnih pitanja i osobenosti prilikom stvaranja prve jugoslovenske, ali i druge komunističe države bilo je rešavanje agrarnog pitanja i kolonizacije, naročito vojvođanskog prostora. Njemu se u različitom istorijskom kontekstu posvećivala, u jugoslovenskoj istoriografiji, ali i publicistici, određena i značajna pažnja. Naravno, ono je bilo nerazdvojno sa uvek pratećom kolonizacijom koje je bilo jedno od važnih pitanja nacionalne državne politike obeju država, tj. slovenizacija (srbizacija u najvećoj meri, prostora današnje Vojvodine). I jedna i druga jugoslovenska država ovim pitanjima davala je značajnu važnost i ulogu.
U prvoj jugoslovenskoj državi ono se smatralo veoma važnim pitanjem, pre svega zbog sprečavanja „revolucisanja“ i uticaja boljševizacije i smirivanja „seljačkih nemira“ i uticaja Oktobarske revolucije, tj. povratnika sa Istočnog ratišta i pojave tzv. zelenog kadra.
Druga jugoslovenska država ove mere smatrala ih je kao „deo revolucionarnih mera“, prvih godina, koristeći, u najvećoj meri, iskustva Sovjetskog Saveza, njegovog odnosa prema seljaštvu, ali se ona sprovodila u sasvim drugim istorijskim okolnostima koje su joj davale određene specifičnosti.
Ovom prilikom prisutna je činjenica da je kao i za prvu jugoslovensku državu, nacionalni (srpski-slovenski) problem bio itekako važan i za jugoslovenske komuniste, mada je za njih bilo mnogo važnije rešavanje socijalnih problema od nacionalnih.
Važna sličnost izvođenja agrarne reforme nakon stvaranja i prve i druge jugoslovenske države da je ona imala građansko obeležje, mada u različitim istorijskim okolnostima. Njeno pravno normiranje i izvođenje bilo je u rukama državne vlasti, tj. bila je pod njenom kontrolom. Što se tiče kolonizacionih procesa tu postoje drastičnije i ogromne razlike, koje ćemo u ovom radu pokušati da što više istaknemo.
Jedna od važnih, možda najvažnijih sličnosti obe agrarne politike i kolonizacije bili su uslovljeni time da da su obe države važnu pažnju poklanjanjale ovim pitanjima kao socijalnu. političku, ali i nacionalnu meru u svojoj politici. Zajedničko obeležje je svakako i činjenica da su obe izvođene nakon svetskih ratova. I regent Aleksandar Karađorđević, ali i Josip Broz, zarad svojih ciljeva stvaranja nove države, a u cilju mobilizacije ljudstva u ratovima, obećali su da će se u svojim državama biti važno rešavati tzv. agrarno pitanje, i da će seljaci ako uzmu učešće u njemu imati «privilegiju» da do zemlje dođu do tako željene zemlje, posebno agrarna sirotinja, Nesme se zaboraviti ni činjenica da su obe države bile pretežno agrarne sa preko 70% i više stanovništva.
Prva jugoslovenska državna politika još u vreme Krfskog sporazuma naznačila je da će jedna od važnih pitanja biti rešavanje tzv. dobrovoljačkog pitanja i dodele zemlje učesnicima rata. Na svojoj sednici od 17. marta 1917. godine vlada Srbije dala je preciznu formulaciju po tom pitanju. Posebno je istaknuto da se jugoslovenskim dobrovoljcima koji se bore u srpskoj vojsci, a koji su uvršteni u red boraca daje pet hektara zemlje, a neboracima tri hektara. Jugoslovenski borci nisu gubili pravo na ovu naknadu „ni u slučaju ako bi od dobijenih rana ili težih bolesti preminuli, kao posledica ratnih napora delimično, ili sasvim ostali nesposobni za vojnu službu.“
Sličnu odredbu zakonskog karaktera doneli su i komunisti još dok je Drugi svetski rat besneo na jugoslovenskim prostorima a završetak rata se približavao u njihovu korist.
Jedna od važnih karakteristika rešavanja agrarnog pitanja nakon Prvog svetskog rata prve jugoslovenske države bila je istorijska okolnost i realnost nastala posle izbijanja Oktobarske revolucije u Rusiji 1917. godine. Naime, mnogi povratnici sa Istočnog ratišta, a posebno oni koji su indoktrinisani u Oktobarskoj, ali i učešćem u socijalističkoj revoluciji Bele Kuna u Mađarskoj, počeli su na jugoslovenskoj (ne samo vojvođanskoj) teritoriji propagirati socijalističke ideje. Nova država, pored mnogih objektivnih problema, pre svega nacionalnih, morala se suočiti i sa ovim važnim problemom, mada je nacionalnom integracijom Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine bilo primarno rešenje agranog pitanja.
Tom činjenicom objašnjavam da je nova jugoslovenska tvorevina bila opterećena važnijim nacionalnim problemima, a da je agrarni problem bio u „drugom planu“ i zato najverovatnije ga rešavala Uredbom a ne Zakonom. Bila je suočena činjenicom istorijskog nasleđa različitih agrarnih regiona koji su se odjednom našli na jednom državnom prostoru i ovaj značajni problem, kao i druga državna usklađivanja „ostavila za kasnija vremena“. Mada se i ovom prilikom mora istaći činjenica da je prva jugoslovenska država postojala samo nešto više od dve decenije i da je bilo malo istorijskog vremena za rešavanje tako važnih i složenih pitanja.
Nova država pokušala je da agrani problem reši oduzimenjem velikih poseda u vlasništvu zemljišne aristokratije, uglavnom stranog porekla, neslovenskog, mada je oduzimana i zemlja Srbima za koje su jugoslovenske vlasti smatrali da su „mađaroni“, na primer porodici Dunđerski i to Bogdanu Dunđerskom koji je bio poslanik u Mađarskom parlamentu do izbijanja rat. Mada je on iz nacionalnih razloga, nemajući potomstvo, svoje ne malo imanje ostavio prvim testamentom ostavio Karlovačkoj migropoliji pokušavajući da izbegne oduzimanje zemlje iz agrarne reforme, ne dobivši njenu podršku «zavadio» se sa regentom Aleksandrom Karađorđevićem. Tvrdoglavi Dunđerski, od toga vremena nije prešao Savu i Dunav, a sa svojim velikim prijateljem Urošem Predićem sastajao se u Zemunu.
Subjekti reforme i kolonizacije u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca bili su dobrovoljci (borci i neborci), a karakteristika da je dosta njih iskoristilo mogućnost i pravo na optiranje, posebno iz Mađarske. Važno je, ovom prilikom naglasiti, da je iz više razloga, i za jednu i drugu jugoslovensku državu, današnji vojvođanski prostor bio zanimljiv ne samo iz ekonomskih nego i nacionalnih razloga. Posebno je u tom smislu bio zanimljiv prostor Bačke, pa i Baranje, gde slovensko stanovništvo nije činilo većinu. U različitim istorijskim okolnostima i Srem je po tom pitanju zanimljiv prostor, pa i Banat o čemu će kasnije u radu biti više reči.
Nacionalnu politiku prva jugoslovenska država pokušavala je da rešava, putem agrarne reforme i kolonizacije nakon Trijanonskog sporazuma 4. juna 1920. godine sa Mađarskom davajući Srbima, ali i drugim slovenskim narodima da koriste mogućnost tzv. optiranja, tj. dobrovoljnog preseljenja na teritoriju novostvorene Kraljevine SHS. Prema novijim istraživanjima radi se oko dvadesetak hiljada takvih osoba, koji su tu mogućnost mogle da iskoriste. Vekovna nacionalna borba za ujedinjenje sa Maticom, ovoga puta sa prvom jugoslovenskom državom, pre svega Srba davala im je mogućnost dobrovoljnog izbora. Ovaj proces nije bio nimalo jednostavan. Mnogi su se dvoumili iz više, pre svega ekonomskih razloga jer im je jugoslovenska država mogla da obeća samo pet katastarskih jutara, a na svako dete još pola jutra. Mada je od početka taj proces optiranja trebao da se izvrši za šest meseci ipak su mnoge poteškoće i dileme uslovile da je optiranje vršeno u nekoliko mahova, a ovo pravo iskoristilo je dve trećine mahom srpskog siromašnijeg stanovništva. Proces optiranja završen je 1. novembra 1930.
Vredno je ovom prilikom istaći, da je mađarska agrarna sirotinja, mada posebno u Bačkoj bila iskljičena iz agrane reforme, baš zbog prava na optiranje. Slično je bilo i sa nemačkom nacionalnom manjinom.
Problem optiranja srpskog stanovništva iz rumunskog dela Banata i obrnuto imalo je svoje specifičnosti, pre svega u složenim graničnim problemima dveju država, rumunske i jugoslovenske, posebno oko podele Banata i francuske uloge u njoj, čime se ovom problemu davao delikatan i oseban istorijski, nacionalni značaj.
Komunistička vlast nije primenila taj metod optiranja. Postojala je ideja razmene stanovništva i da se ono Mađarskoj da se plebiscitom izjasni o želji da živi u FNRJ. Čak su postojali i projekti o razmeni stanovništva, ali o tome će kasnije biti reči.
Značajne političke grupacije koje su kreirale stvaranje, pre svega prve jugoslovenske države, bile su veoma svesne koliko je rešavanje agranog pitanja, a time i kolonizacionog procesa važno za funkcionisanje novonastale države. U složnim ratnim prilikama od Niške deklaracije, Krfske, ali i drugih ratnih ciljeva, pre svega srpskih, razmišljalo se i o važnim agranim rešenjima za funkcionisanje nove države, za koje se i tada razmišljalo da je u budućnsti od posebnog značaja.
Radikali su bili isuviše svesni da je među agrarnom sirotinjom značajan politički (brojčani) izborni potencijal. Još 20. juna 1919. oni su naznačili da će nakon stvaranja nove države, doći do ukidanja svih vrsta feudalnih odnosa, posebno čivčijskih u Makedoniji Staroj Srbiji i kmetovskih u Bosni i Hercegovini. Bili su i protiv velikih poseda, oslanjajući se osnovnim principom da „zemlja pripada onom koji je obrađuje“. Vredno je, ovom prilikom istaći da će se i jugoslovenski komunisti 1945. godine se pozivati na ovaj princip. Pored mnogih divergentnih političkih stavova radikali će značajnije uticati tek kada je u Pašićevoj vladi obrazovanoj 1. januara 1921. godine ministar za agrarnu reformu postao Nikola Uzunović preko koga su radikali mogli znatno da utiču na agrarnu politiku prve Jugoslovenske države.
Važno obeležje uslova u kojima se izvodila i prva i druga agrarna reforma i kolonizacija su velike socijalne, ekonomske pa čak i civilizacijske razlike. Sever, tj. područja koja su se nalazile u okvirima Austro-Ugarske bili su znatno razvijenija područja. Mada se tu mora istaći da je Dalmacija u agrarnom smislu bila takođe nerazvijena.
Posebnu karakteristiku prvoj agrarnoj reformi i kolonizaciji daju različita gledišta i predlozi o rešenju agrarnog pitanja određenih političkih grupacija, od radikala do socijalista. Njihove rasprave i stavovi traju sve do 1921. godine, do donošenja Vidovdanskog ustava. Mada isuviše svesne važnosti rešavanja ovog pitanja u uslovima pojave tzv. zelenog kadra i socijalnih nemira inaugurisala se jedinstvena politička platforma donošenjem Prethodnih odredaba 25. februara 1919. godine. To je bilo u stvari opšte političko izjašnjavanje za preraspodelu zemljišnog fonda u Jugoslaviji u korist bezemljaškog i siromašnog seljaštva.
Vredno je pomenuti da su vredni i značajni politički prvaci iste političke orijentacije, severno od Save i Dunava (tu sve ga mislim na današnji vojvođanski prostor) upozoravali na razne načine čak i bili direktni protivnici agrarne reforme. Čak je i sam Jaša Tomić izneo svoje gledište smatrajući da ako se zemljište bude razdelilo privatnim gazdinstvima da bi došlo do raznih mahinacija i došlo do ponovnog stvaranja veleposeda. Prellagao je da se zemlja podeli u „večiti zakup“. Svoje protivljenje izneo je i Joca Lalošević. Čak je sastavio i poseban Memorandum, i lično sa svojim pogledima upoznao regenta Aleksandra prilkom posete Somboru krajem jula 1919. Upozoravao da se tako važno pitanje nemože rešavati tzv. Prethodnim odredbama već da ono mora imati zakonski karakter. Osnovna njegova reakcija na način brzoplertosti donošenja ovako važnih pitanja za novu državu, smatrao je da njena socijalna dimenzija nesme da bude prioritetna misleći na sprečavanje boljševičnih uticaja. Zalagao se za očuvanje velikog veleposeda.
Još jedan od značajnih političkih intelektualaca Slavko Šećerov, ekspert Demokratske stranke za agrarno pitanje, ocenio je prilikom imenovanja radikala početkom 1924. Svetozara Stankovića za državnog podsekretara za agrarnu reformu da je u odnosu na rešenje agrarnog pitanja prevagnulo radikalsko rešenje.
Vojvođani su smatrali da njima pripada mesto ministra za agrarnu reformu. To im je i uspelo u poslednjoj vladi pred uvoženje Šestojanuarske diktature kada je imenovan Daka Popović 27. juna 1928. koji je imao namere da reformom zadovolji i bezemljaše nacionalnih manjina, istina ne u Vojvodini,
nego na jugu nove države.
Važno pitanje prve jugoslovenskože države u agrarnom i kolonizacionom pitanju bilo je tzv. dobrovoljačko pitanje. Već 18. decembra 1918. godine ono je dobilo zakonsku formu donetom Uredbom o dobrovoljcima po kojoj se dobrovoljcem smatrao svako onaj koji se u srpsku vojsku dobrovoljno javio do 18. novembra 1918. Nakon donošenja Vidovdanskog ustava dopunjena je ova Uredba 30. decembra 1921. godine po kojoj su dobrovoljcima smatrana i ona lica „za koje se utvrdi da su svojim radom i požrtvovanjem pomogli ostvarenju nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja“.
Najaktraktivnija za kolonizaciju prve, a videće se kasnije i druge bila je teritorija Bačke u kojoj je slovensko stanovništvo bilo u manjini, ako se saberu Mađari i Nemci. Posle 1918. u Bačkoj je stvoreno 64 dobrovoljačke kolonije, Banatu 42, a u Sremu 24, ukupno 160.
Zanimljiva su nazivi mesta, ne samo u Bačkoj, kao na pr. Mišićevo, Stepanovićevo, Sirig, Tomićevo, Pašićevo, Novi Žednik, ali i u Banatu Aleksandrovo, Vojvoda Stepa itd.
Stvaranje dobrovoljačkih naselja nisu u najboljoj meri odgovorila, pre svega ekonomskim, socijalnim, ali i političkim ciljevima. Ekonomski razvitak naselja tekao je veoma sporo. Predstavljale su male zatvorene ekonomske celine sa niskom proizvodnjom, mada ih je država ekonomski pomagala. Ekonomska diferencijacija među stanovništvom gotovo da nije ni postojala. Ni politički, vojni, ni nacionalni razlozi nisu u potpunosti ispunjeni, u najvećoj meri. Mesta stvorena blizu rumunske granice izgubile su na značaju posebno stvaranjem Male antante i jugoslovensko-rumunskim razgraničenjem. U Bačkoj nije u mnogome promenjena nacionalna struktura, a slabljenjem mađarskog revizionizma, u prvo vreme, nije donosilo rezultate u njihovoj odbranbenoj funkciji granica nove jugoslovenske države.
Prilikom kolonizacionog procesa dobrovoljci su činili osnovno tkivo kolonizacije, smatrani su ljudima nove države i u odnosu na koloniste sa drugačijim statusom nalazili su se u povlašćenijem položaju (zakup zemlje i odštetu za dobijenu zemlju za njih je plaćala države, dobijali su kvalitetniju zemlju i zemlju bliže naselju, imali su „lakši pristup“ kreditima za gradnju kuća, kupovinu poljoprivrednih radila, hrane i semena itd.)
Drugi svetski rat znatno je promenio u državno-pravnom smislu današnji vojvođanski prostor. Razbijanjem prve jugoslovenske države, posebno kada je 10. aprila 1941. godine Hortijeva Mađarska smatrala da je ne obavezuje Ugovor o večnom prijateljstvu iz decembra 1940. Već sledećeg dana pristupila je „vraćanju onih teritorija koje su joj nepravedno oduzete Trijanonskim ugovorom iz 1920.“
Bačka je u agrarno posedovnim i kolonizacionim promenama imala najspecifičniji karakter. Osnova mađarske politike bilo je vraćanje na stanje pre 1914. godine. Ne samo da se pristupilo reviziji agrarne reforme nego se pristupilo proterivanju dobrovoljačkog stanovništva naseljenog nakon orvog svetskog rata. Da je ono bilo ranije pripremano svedoči jedan elaborat sačinjen još 20. marta 1941. pod naslovom Problemi jugoslovensko-mađarskih odnosa koga je izradio ministarski savetnik Pal Bala u kojem je posebno naznačio da će iseljenje dobrovoljačkog stanovništva doseljavanje tzv. Čango Mađara iz Erdelja biti prioritetni zadatak jer su oni većinom naseljeni oko Bačkog kanala. Neposredno pred rat, tačnije 9. aprila 1941. Henrih Vert je smatrao da bi bilo dovoljno naseliti oko deset hiljada ovih mađarskih porodica kako bi se u tim krajevima „Mađarstvo ojačalo“. Već jedna od prvih naredbi mađarskih vlasti bila je naredbibilo je proterivanje svih onih lica koji nisu imali zavičajnost Austro Ugarske pre 1918 a na njihovo mesto naseljena je mađarska sirotinja iz Transilvanije. Ona je nakon oslobođenja proterana iz Bačke, a uvođenjem Vojne uprave za Banat, Bačku i Baranju zauzet je represivniji stav prema Mađarima, naročito zbog zbivanja u Južnoj Bačkoj (Šajkaškoj, Novom Sadu i Bečeju) tzv. raciji iz januara 1942. godine. Kasnije je taj stav prema Mađarima promenjen zbog prilika u Mađarskoj.
Kao i u vreme Prvog svetskog rata tako i u Drugom partizanski pokret na čelu sa komunistima obećali su seljacima da će se ako pristupe njihovom pokretu nakon rata izvršiti agrarna reforma pod geslom «da zemlja pripada onome koji je obrađuje». Samo su oni mogli da računaju na zemlju onih koji su stali na stranu okupatora. Tako je nakon oslobođenja istočnih i severoistočnih jugoslovenskih krajeva doneta odluka AVNOJA 21. novembra 1944. godine o oduzimanju zemlje njima, ali je mogla da računa i na celokupnu nemačku imovinu za koju je nova vlast, ne samo u našoj državi smatrala da je kriva za izbijanje rata. Odnos prema nemačkoj nacionalnoj manjini nije bio svojstven samo na našim prostorima.
Koliki su značaj jugoslovenski komunisti davali kolonizaciji govori činjenica da je samo dva dana nakon formira Demokratske Federativne Jugoslavije, 9. marta 1945. Ministastvo za kolonizaciju na čelu sa poznatim sociologom sela Sretenom Vukosavljevićem koji je imao određena iskustva izvodeći agrarnu reformu i kolonizaciju između dva svetska rata.
Formiranjem i osnivanjem Demokratske Federativne Jugoslavije 7. marta 1945. bile su ostvarene odluke Krimske konferencije o formiranje nove države u kojoj su u jugoslovenskoj vladi bili i nekopromitovani predratni političari, a na njenom čelu bili su Josip Broz i Ivan Šubašić. Od tada prestaje da postaji tzv. paralelizam vlada od novembra 1943. tj. Drugog zasedanja u Jajcu i partizanski pokret je tim činom zvanično međunarodno priznat, mada je rat na jugoslovenskom prostoru još trajao.
Oslobođenjem jugoslovenske teritorije i završetkom rata, maja 1945. jugoslovenski komunisti otpočinju političku borbu za ostvarenje svojih
političkih ciljeva i borbom za apsolutnu vlast koja se mogla ostvariti jedino na izborima i donošenjem Ustava. Već za 7. avgust 1945. donosi se odluka o sazivanju Trećeg zasedanja AVNOJ-a u Beogradu čija najvažnija odluka je bila da se 10. avgusta formira Privremena narodna skupština. U njenom radu su učestvovali i neki građanski političari od kojih je svakako najznačajniji bio Milan Grol. Mada je njen osnovni zadatak bio priprema za opštenarodne demokratske izbore, jugoslovenski komunisti su iskoristili svoj politički monopol i pobedničku euforiju nakon rata da jedan od važnih odluka Skupštine bude i donošenje Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji 23. avgusta 1945. kojim je uspostavljen zemljišni maksimum na 25 ha obradive i 45 ha neobradive zemlje i davanjem iste u bezemljašima sitnim seljacima u trajno vlasništvo. Uz veliko protivljenje građanskih poslanika koji su se protivili njegovim donošenjem „avionskom brzinom“ komunisti su veoma dobro procenili da će njegovim donošenjem privući veliki broj glasača na narednom izjašnjavanju i izborima koji će odlučivati o tome da li će nova država biti monarhija ili republika.
Kolonizaciojom je rukovodio Agrarni savet Demokratske Federativne Jugoslavije. On je imao delikatan zadataka da «što pravičnije izvrši preraspodelu tzv. naseljeničkih kvota. Posebno je u Crnoj Gori postojalo veliko interesovanje, mada je za nju određena kvota od sedam hiljada porodica koje su već tada smatrale da „one treba da dobiju najbolju, nemačku, vojvođansku zemlju, a pre svega nemačke kuće“ koji su bili, „glavni narodni neprijatelji“. Lična poznanstva, ne mali uticaj tada vodećih partizanskih kadrova, bio je od ne malog značaja. Ovde posebno ističem primer Blaža Jovanovića, predsednika vlade Crne Gore, koji je smatrao da stanovništvo iz Crne Gore treba da naseli bogata nemačka mesta pored Velikog Bačkog Kanala.
Rešenje o dozvoli preseljenja kolonista na vojvođanske prostore donelo je Ministarstvo unutrašnjih poslova još 17. marta 1945. godine, dok je još rat trajao što nedvosmisleno svedoči da su naredna migraciona kretanja bila itekako planska i deo socijalne, političke i nacionalne politike jugoslovenskih komunista. Na osnovu preciznih molbi za kolonizaciju, ovom prilikom ističem da je ona bila dobrovoljna, da je među kolonistaima stvarana iluzija da ih «u Vojvodini čeka zasluženi med i mleko». Na osnovu preciznih kolonizacionih zahteva određena su naselja po srezovima. Ovde kao i prilikom kolonizacije iz drugih krajeva, stanovništvo je izražavalo želju da bude u kompaktnim naseljima. Bila su to ne samo rodbinske, plemenske veze nego i želja da se u novoj sredini bolje snađu jer je zadružni, plemeneski i duh uzajamne pomoći bio veoma prisutan. Tako su Vrbas naselili Crnogorci iz Nikšićkog sreza, Bačko Dobro Polje iz sreza Durmitorskog, Sekić (Lovćenac) iz sreza Cetinjskog, Crvenku iz sreza Danilovgradskog, Stari Sivac iz sreza Bjelopoljskog, Crvenku Danilovgradskog, Novi Sivac Pljevaljski, Savino Selo srez Beranski i Andrijevački, Zmajevo i Ravno Selo srez Podgorički. Feketić srezovi Hercegnovski i Kotrski i Krušćić srez Kolašinski.
Nejasne predstave kuda odlaze kolonisti čak i kod najvišeg rukovodstva. Tako je, primera radi Vlado Šegrt, ministar poljoprivrede i stočarstva u Narodnoj vladi Bosne i Hercegovine koji je i sam predlagao kolonostima da ponesu što manje stvari, pošto ih u Vojvodini očekuje sve što im je potrebno za bolji i kvalitetniji život. U svojoj propagandi potrebe kolonizacije čak je i preterivao i ulepšavao situaciju koja ih tamo očekuje.
Svojom planskom kolonizacionom politikom jugoslovenski komunisti vodili su računa koje će vojvođanske oblasti biti naseljeni kolonisti iz raznih jugoslovenskih krajeva. Tako nije slučajno primera radi da su Ličani naseljeni u Apatin i okolna mesta. Oni su kao tradicionalno graničarski elemenat trebali u novoj državi da postanu „određena odbrambena snaga nove države“ prema susednoj Mađarskoj kao na primer i Srbi iz Bosne u Banatsko Novo Selo i druga naselja kao odbrambeni elemenat prema Rumuniji.
Razlog naseljavanja Slovenaca u Vršac bio je prvenstveno iz razloga obrade nekadašnjih nemačkih vinograda, ali su se ubrzo vratili u svoj kraj iz više razloga.
Makedonci nisu takođe naseljeni u blizini Beograda u Jabuku. Oni su kao dobri povrtari imali zadatak da glavni grad snabdevaju poljoprivrednim proizvodima.
Proces prilagođavanja kolonista novim uslovima tekao je ne bez teškoća. Novi uslovi života i rada bio je pravi civilizacijski šok. Bila je i velika nepismenost među njima. U rešavanju mnogih problema pomagale su tzv. masovne antifašističke organizacije, pre svega, Narodni front, Sindikat, AFŽ itd.
Naseljeničke partizanske porodice trebale su da budu nosioci revolucionarnih mera nove vlasti i njena najznačajnija podrška u svakom smislu. Ne samo da su svojim činjenjem dokazivali privrženost tim merama čak su ispoljavali i mnogo radikalniji stav u odnosu na starosedelačko stanovništvo iste ideološke orijentacije.
Stanovništvo iz pasnivnih krajeva prilikom kolonizacije ispoljavalo je posebnu želju da se naseli, tj. presele čitave porodice iz starog zavičaja u nova naselja čak i regione.
Menjani su i nazivi mesta, uglavnom su imena davana po narodnim herojima iz krajeva iz koji su doseljavani. Primera radi: Čib je promenio ime u Čelarevo po Zdravku Čelaru, Bukin u Mladenovo dr Mladenu Stojanoviću, Torža u Savino Selo u spomen na Savu Kovačevića, Martinica u Lukićevo u sećanje na Veljka Lukića Kurjaka, Parabuć u Ratkovo u spomen na Ratka Pavlovića. Imena su davana i na nostalgična sećanje na rodni kraj. Tako je Sarča postala Sutjeska, Buljkes Bački Maglić (po planini Maglić), Šupljaja je dobila naziv Krajišnik tj. kolonista koji su došli iz Bosanske krajine, Sekić u Lovćenac (doseljenici iz podlovćenskih sela) itd.
Jedan od osobenosti kolonizacionih procesa u Vojvodini nakon Drugog svetskog rata bilo je i naseljavanje grčkih partizana u vreme građanskog rata koji se vodio u Grčkoj. Naime, Grčka Komunistička partija je zamolila jugoslovenske komuniste da prihvate nekoliko hiljada njih i time pomognu tešku situaciju u kojoj su se oni našli, a jugoslovenski komunisti imali važnu ulogu u njemu. Aleksandar Ranković je jednim pismom zamolio Jovana Veselinova da za njih nađe pogodno naselje u Vojvodini koje bi bilo eksteritorijalno. Veselinov mu je predložio Buljkes (Bački Maglić) koji je gotovo stoprocentno bilo između dva rata nemačko naselje i posle logorisanja Nemaca gotovo bilo ispražnjeno. U njemu je naseljeno preko četiri hiljade Grka. Oni su u ovom neselju imali eksteritorijalnost. Pored toga što su imali svoj novac, školu, štampu (Glas Buljkesa), nisu mogli da napuštaju, sem specijalnih dozvola naselje, mada su imali svoju omladinsku brigadu na izgradnji pruge Šamac-Sarajevo. Ove grčke izbeglice doživele su tragičnu sudbinu narednih godina vezane za sukob Jugoslavije sa zemljama Informacionog biroa. Veliki broj izjasnio se za Staljina, neki likvidirani, a većina ih je morala napustiti mesto, a kasnijih godina to selo naselili su Srbi iz Bosne i Hercegovine.
Za razliku od politike prve jugoslovenske države koja je predviđala optiranje Srba i drugog slovenskog stanovništva, Brozova Jugoslavija je predviđala tzv. razmenu stanovništva ali se od toga odustalo pošto je mnogo više Mađara živelo na prostorima Jugoslavije nego Srba i Hrvata u Mađarskoj. Radikalniji stav imao je ministar za kolonizaciju koji je u mnogome odudarao od državne politike prema Mađarima.
U Vojvodini je formiranjem zemljišnog fonda od februara do maja 1946 u cilju izvođenja agrarne reforme otpočelo sa dodelom zemlje. U zemljišni fond prema podacima Nikole Gaćeše najviše je ušlo veleposedničke zemlje, blizu 1200 poseda sa površinom od 84.712 ha, nemačkih poseda 68.035 sa površinom od čak 389.256 ha, zemljoradničke zemlje iznad maksimuma 5.695 sa površinom od 74.289 ha itd. Ukupno je pod udar agrarne zemlje došlo 87.393 poseda sa čak 668.412 ha.
Javne agrarne rasprave davale su posebnu karakteristiku onoga vremena, sa posebnom socijalnom dimenzijom.
Agrarna reforma, koju je sprovodila nova vlast smatrala je da je to samo prelazni oblik rešavanja agrarnog pitanja. Imala je nameru da stvaranjem seljačkih radnih zadruga sledi sovjetski model posebno od 1949. godine. Ubrzo je već kroz nekoliko godina doživeo neuspeh, ne samo zbog sukoba sa zemljama Informacionog biroa.
Aleksandar Kasaš Unverzitet u Novom Sadu Filozofski fakultet alkasas@yahoo. com
Originalan naučni rad primljeno: 27. mart 2013 prihvaćeno: 1. oktobar 2013