Kosovska Mitrovica i okolna sela

10 komentara

1. 23. novembar 2015. u 18:46

   danijela

   Yanima me selo Kovacica ,posto ne mogu da nadjem nista o njemu

   Odgovori

2. 23. novembar 2015. u 18:50

   danijela

   Inace su moji poreklom iz Kovacice,prezime vukadinovic ,pa me zanima jel to ta Kovacica kod Kos. mitrovice.Volela bi da znam vise o svom poreklu .Odakle su dosli iz Kovacice.Znam da su iz Crne gore ali postoji razilazenje jer sam naisla na dva traga .Naisla sam na selo Bandici i na Dragomi do.Pa sad neznam.

   Odgovori

   • 20. oktobar 2016. u 09:20

     goran

     Moji su poreklom iz sela kovacica opstina kosovska mitrovica mi se prezivamo Nešić i slavimo 14 novembra vraceve.kolko ja znam selo se nalazi oko 2 km os sela Bajgora ali moji dedovi su se odavno odselili u selo šljivovica kod Vučitrna a odakle su dosli u kovacicu neznam.

     Odgovori

3. 13. januar 2018. u 22:07

   Milan

   Moji preci su iz sela Seljance kod Kosovske Mitrovice. U pitanju je porodica Stevic koji su se u seljance doselili iz Borcana (Leposavic). Da li neko ima neke informacije o periodu pre nego sto su se doselili u Seljance?

   Odgovori

   • 1. avgust 2021. u 21:23

     Ljubišs

     Pokojni Rašo Stević iz Seljanca je bio moj tetak i tetka Coja iz Banjske Vučitrnske. Živeli su u K.Mitrovici. Deca su im negde oko Smedereva. Jedna ćerka im se zvala Radinka, a za ostale se ne sećam. Sećam se njihovog sina pravi Gospodin i mislim da se zove Žikica.Ako su ti oni rod javi mi se preko mejla.
     [email protected]

     Odgovori

4. 26. april 2018. u 16:06

   Milan Ilić

   Seljance

   Selo je pod brdima u Murseljevačkoj čuki, Isljamovićkoj čuki, na Preslu i pod Visikučkom (1358). Međe sela su: Sedrava (reka), Zabrđska reka, Glaveja (1428), Jašarova reka, Ostro koplje, Bugarska reka. Selom protiču Lomovska reka i Čolin potok. Pije se voda s izvora i dvadesetak bunara. Poznatiji izvori imaju nazive: Josićki izvor, Maljokovićki izvor, Tairovićki i Kurtovićki izvor, Doljanačka voda, Zećirova voda, Toplik. Niže kuća su njive i livade, a utrina i šuma su više kuća. Delovi atara se nazivaju najviše po rodovima: Murselj, Isljam, Maljok, Kurtović, Rosulje, Vidarica, Doljance, Gorance, Krnalovo (1447), Rastelnica, Lomovi, Isljamov potok, Abut i Čuka.

   Postoji podela sela na mahale. Udaljenost između njih je 200-500 metara. U mahalama kuće su nablizu, 20-50 metara udaljene jedna od druge. Mahale se nazivaju: Murseljeva mala, Isljamovit, Maljocki, Tairovci, pa mahale Vidarica, Doljance ili Doljani, Gorance ili Gorani, Josići ili Josićka mala. U groblju Gorancu – Goranima kopaju se Moračani – Jovanovići i Stevići, a u groblju kraj Crkvišta sahranjuju ostali srpski rodovi.

   Selo Selanci je zapisano 1774. godine u Devičkom katastihu. Godine 1921. u Seljancu su 75 domaćinstava sa 470 članova. Godine 1948. u selu su 98 domaćinstava sa 729 članova.
   U Rastelnici je Crkvište, a oko Crkvišta, u livadama vide se tragovi naselja. Mala crkva u Crkvištu je u ruševinama. Druga crkvina je u Bekovićkoj mali. Ovde je mala crkva sasvim srušena. Kazuje se da je u Kurtovićkoj mali bila kuća onog popa koji je opsluživao ove crkve.

   Rodovi

   – Isajići (od Isajlo) – Isići, današnji Josići/Jovanovići i Despotovići (6 kuća, Sv. Petka, jesenja i letnja). Predak Josije iz Crepulje u Ibarskom Kolašinu bio je čifčija „na aginoj zemlji“. Sibin Jovanović, član ovog roda, navodi da su današnja deca deveto koleno od doseljenja. U isto vreme kad i Josija iz Crepulje su se odselili Jakša i Đura, rođena braća Josijeva i nastanili se u Buči, selu na levoj strani Ibra. Onamo žive njihovi potomci: Milovanovići i Đurđevići u Dobravi, zaseoku Mošnicama; Lazići u Konjuvi u Toplici i Vučkovići, u Merćezu u Toplici.

   – Dedići (Arbanasi), doselili se uz Bajgore na Kosovu, poreklom su iz Fande u Severnoj Albaniji. Došli su kao katolici, a u novom kraju su pomuhamedanjeni (58 kuća). Posle rata 1877/78, iz Igrišta u Gornjoj Toplici su došli muhamedanski arbanasi muhadžiri Igrišta – Dulj (3 kuće).

   – U isto vreme nastanjuju se: Lozanci-Simonovići (2 kuće, Đurđic i Đurđevdan) iz Lozna i Mijailovići (4 kuće, Sv. Jovan Milostivi, 12. novembra) iz Borčana.

   – Posle ratova 1912/13. godine doselili su se Stevići (2 kuće, Sv. Alimpije Stolpnik) iz Rusmanca i Moračanin Jovanović (1 kuća, Sv. Arhanđeo) iz Borčana.

   IZVOR: „Kopanik – Radoslav LJ. Pavlović, priredio Slobodan Simonović“, Brus 2012, strana 238, 239.

   Odgovori

5. 27. april 2018. u 15:04

   Milan Ilić

   Vlahinja

   Selo je zapadno od Zjače, na kosinama i stranama brda: Velikoj Čuki (830), Srbovlačkom preslu, Belaškoj (998) i Kozmatici (1064). U međama sela su: Majdan (1268), Tamnićki potok, Bugarićka – Srbovačka previja. Reke su Ibar i Bistrica, a potoci: Bukovik, Vaganica, Staroselski potok, Počivala. Pije se voda s izvora i s desetak bunara. Izvori: Izvor kod Dugog kamena, Izvor u Repištu, Beramov izvor, Izvor na Mečitu, Izvor na Str(a)naloviću. Tomografski nazivi za njive i livade su: Staro selo, Potkrš, Lozište, Polje, „Ržnik“, Rešpija i Mala čuka; za ispaše i šume: Kamenita čuka, Rusalijska čuka i Trlina. Na Majdanu su šume opštine Šaljske.

   Postoji podela sela na mahale: Gornja mala, Staro selo, Repište, Ajzerović mala, Fer(h)atović mala, Miftarovit mala.

   Po Devičkom katastihu selo Vlahinja spadalo je 1789. godine u nuriju popa Radivoja. Godine 1921. u Vlahinji su 60 domaćinstava s 515 članova; 1948 – 93 domaćinstva sa 677 članova.

   Na Rusalijskoj čuki i na Velikoj čuki nema tragova od „nekih starijih grobalja“. U Starom selu su ostaci starog „srpskog“ naselja. U selu ima tragova starih rudarskih radova.

   Rodovi

   Posle druge velike seobe Srba (1739) u selu se nastanjuju Arbanasi iz Malesije. Uprkos pritisku došljaka u selu ostaje srpsko stanovništvo sela sve do kraja 18. veka. U Devičkom katastihu zapisan je 1789. godine Srbin Marjan N., priložnik manastira Deviča. U isto vreme zbog nasilja pridošlih odselili su se: Radojkovići, u selo Žitkovac „preko Ibra“, pa Rakići, Milovići i Milentijevići u Rudare i Stevići u Borčane. Danas su u Vlahinji sami Arbanasi. Preci arbanaških doseljenika su se nastanili najpre u Gornjoj mali, pa se odatle širili, potiskivali Srbe i naseljavali na mestima koja bi Srbi napustili.

   IZVOR: „Kopanik – Radoslav LJ. Pavlović, priredio Slobodan Simonović“, Brus 2012, strana 246, 247.

   Odgovori

6. 2. septembar 2018. u 12:04

   Vojislav Ananić

   D-r ATANASIJE UROŠEVIĆ – KOCOBCKA MITROVICA – ANTROPOGEOGRAFSKA ISPITIVANJA (Primljeno na sednici Naučnog saveta Etnografskog instituta SAN 4-XII-1954 g.)

   POLOŽAJ (…..)

   POSTANAK I PROŠLOST

   Na jugoistočnom rubu Dinarskih Planina a na liniji Bosansko-Makedonskog Puta, koji se u blizini ušća Sitnice u Ibar spuštao u kosovsku kotlinu, u Srednjem veku je na brdu Zvečanu, kao na vrlo zgodnom strateškom mestu za tadašnje prilike, postojalo istoimeno utvrđenje. Poznato je da je to utvrđenje Zvečan u Srednjem veku bilo važna tačka za širenje raške države prema Kosovu. Njegovo podgrađe je verovatko bilo na zapadnoj padini brda, u neposrednoj blizini tvrđave, na zaravni, gde sada leži selo Zvečan. Podgrađe Zvečana nije moglo posgojati na mestu sadašnje Mitrovice ne samo zbog stvarne udaljenosti od tvrđave već i zbog lake pristupačnosti i nezaštićenosti toga mesta sa južne strane. Biće da Mitrovica za sve vreme srpske srednjevekovne vladavine nije ni postojala kao naselje.
   Međurečje Ibra i Sitnice, na kome je sada Mitrovica, u Srednjem veku se, izgleda, zvalo Dimitrijevo Polje, jer se u jednom letopisu koji priča o bici Milutinovih sinova Stevana Dečanskog i brata mu Konstantina, kaže, da je ta bitka bila na Dimitrijevom Polju pod Zvečanom. Na obodu tog polja je postojala i „crkva sv. Dimitrija pod Zvečanom, koju je kralj Milutin priložio svojoj zadužbini manastiru sv. Stefana u Banjskoj. Po tom Dimitrijevom Polju, čije je ime svakako došlo po crkvi sv. Dimitrija u njemu, došlo je i ime sadašnje Mitrovice, jer se ono čak i u 18, pa i u prvim decenijama 19 veka javlja i u obliku Dmitrovica.
   Ali je Mitrovica postala tek pod Turcima po njihovoj sklonosti da im gradovi, kao privredni a još više kao administrativni centri, budu na lako pristupačnim mestima, u ravnici. Po padu srpske despotovine (1459) i bosanske kraljeviie (1463) Zvečan čak gubi i svoj vojnički značaj, te privrednu ulogu na tom važnom prostoru preuzima Mitrovica kao novo gradsko naselje u ravnici.
   Prvi pomen Mitrovice potiče od putopisa Arnolda Harfa iz 1499, gde se, kao Mittrix pominje uporedo uz kosovske gradove Vučitrn i Prištinu. U 16 veku ona se jasno pominje kao gradsko naselje. U prvoj polovini tog veka, 1530, B. Kuripešić je pominje kao tržište na Kosovu. Kao tržište („Bazar Mitrovizza) pominje se i u putopisu Vlatka Kosače, koji je iz nešto docnijeg vremena, a 1573 Difren Kanej je naziva čak lepom varoši u ravnici.
   Kao trgovinsko mesto i mesto na putu kroz koje prolaze putnnci i karavani Mitrovicu pominju Marijan Bolica, P. Bogdanić i drugi putopisci i izveštači 17 veka, a Hadži Kalfa je navodi i kao administrativno mesto. Kod njega se Mitrovica navodi kao središte kadiluka susednog vučitrnskom kadiluku. Evlija Čelebija je naziva stanicom na Kosovu, što upravo znači karavanska stanica na putu koji vodi duž Kosova. Mitrovica se kao gradsko nacelje pominje i u 18 veku. Beratom sultana Abdul Hamida I iz hidžriske 1190, odnosno iz 1776 našeg računanja, Mitrovica se pominje među gradovima eparhije, na koju je postavljen mitropolit Nikodim. Među gradovima u toj eparhiji, na čije su kadije i naibe bili upućeni neki fermani iz 1191 (1777) i 1198 (1784), Mitrovica se takođe pominje, što svakako znači da je ona i kroz teško doba 18 veka zadržala gradsku funkciju, bar kao administrativno središte. Ti gradovi, među kojima se u tom beratu i tim fermanima pominje Mitrovica, nisu gradovi na Kosovu, već gradovi sa teritorije docnijeg Novopazarskog Sandžaka (Novi Pazar, Nova Varoš, Sjenica, Bijelo Polje i dr.) gradovi oblasti koja je za turske vladavine spadala u Bosnu a ne u Rumeliju, koja se na toj strani, prema severozapadu od Kosova, završavala pred Mitrovicom. Otuda i Hadži Kalfa u 17 veku, kako napred videsmo, ne ubraja Mitrovicu u sandžakat susednog kosovskog grada Vučitrna već u susedni kadiluk vučitrnskom kadiluku. A Evlija Čelebija na navedenom mestu jasno kaže da se tu, iza Mitrovice, idući iz Bosne, svršava Bosanski vilajet.
   I u 19 veku, sve do okupacije Bosne i Hercegovine (1878), Mitrovica se pominje kao varošica u Bosanskom vilajetu, Posle okupacije Bosne i Hercegovine, sve do 1890, ona je u oblasti Novopazarskog Sandžaka, podređena Novom Pazaru, kakva je uostalom bila i ranije, kada je, zajedno s Novopazarskim pašalukom, ulazila u sastav Bosanskog vilajeta. Zbog te podređenosti Novom Pazaru, a za razlikovanje od Sremske Mitrovice, Kosovska Mitrovica se zvala ranije Pazarskom Mitrovicom, kako je jednom zabeleženo u prvoj polovini prošloga veka. Te godine, 1890, Mitrovica je, kao sresko mesto, pripojena prištinskom sandžaku.
   Po oslobođenju od Turaka prvo je bila okružno mesto Zvečanskog okruga (sa srezovima: Mitrovičkim, Vučitrnskim i Dreničkim), posle sresko mesto u okviru Raške oblasti (županije), pa sresko mesto u okviru Zetske banovine, a po Narodnooslobodilačkom ratu — sresko mesto u granicama Autonomne Kosovsko-Metohiske Oblasti.

   EKONOMSKI RAZVITAK (………….)

   STANOVNIŠTVO

   U pomenima Mitrovice iz 15, 16 i 17 veka nema podataka o etničkom sastavu njenog stanovništva. Indirektno se, međutim, vidi da je u njoj bilo življa muslimanske veroispovesti još u prvim vekovima turske vladavine. Doskorašnja Čaršiska džamija, izgorela 1926, od strane Mitrovčana je smatrana za najstariju mitrovačku džamiju KOJOJ su za osnivača pripisivali Gazi Isa-bega (doba osvojenja srpske despotovine), pa je i nazivali njegovim imenom. Ako je tačno da ona potiče iz doba Gazi Isa-bega, značilo bi onda da je u Mitrovici muslimana bilo još od druge polovine 15 veka, tj. još od njenog osnivanja. Za staru džamiju se računa i Čelepvirdi džamija na mitrovačkoj Pijaci. Mitrovčani je smatraju za drugu po redu džamiju svoga mesta iz istog doba iz kojeg potiče i prva. Naziv joj je, kako Mitrovčani po predanju znaju, po ličnom imenu njenog osnivača, te se i iz toga vidi da je dosta stara džamija, jer se to i njemu slična imena kod Turaka javljaju samo u najranijim vekovima njihove vladavine na Balkanu, da potom potpuno iščaznu iz upotrebe. Za staru džamiju se smatra i Husein Čauševa džamija, tako nazvana po svom osnivaču Huseinu Čaušu, za koga mitrovački Turci iz predanja znaju da se zvao Apardi Husein Čauš. U 17 veku, međutim, Evlija Čelebija beleži u ovom mestu samo jednu džamiju, što je verovatno došlo otuda što je samo jedna od njih bila džamija u pravom smislu, dok su druge bile mesdžidi, džamije, bez minareta, kakav je i sad jedan stari mesdžid, zvani Hoš Kadem baba, po predanju, još iz doba osvajanja Bosne.
   Sve do kraja 17 veka muslimansko stanovništvo je u Mitrovici bilo tursko po narodnosti. Za prve turske rodove koji su se doselili u ovo mesto smatraju se Jus-ogular, od kojih i sad ima jedna kuća, i po Balkanskom ratu iseljeni u Tursku Hadži Karaman agalar, koji su u prvo vreme bili zvečanski dizdari, te su se otuda zvali i Dizdar agalar. Među takvim najstarnjim turskim rodovima u Mitrovici bili su rodovi („tak’m“) Čelepvirdi i Hadži Vejsel tak’mi, koji su poticali od osnivača onih starih džamija, Čelepvirdi i Husein Čauševe. Prvi je davno izumro, a drugi se po Balkanskom ratu iselio u Tursku. Stari turski rod su i sadašnji Hađan ili Hadeli. — Hadži Ahmet tak’mi se računa u davnašnje doseljenike, došle iz Torbali Ćoji kod Izmira (Smirne). — Zaimi, od kojih i sad ima nekoliko kuća, doselili su se iz Peći u drugoj polovini 17 veka. Oni su ovde, kako Mitrovčani kažu, zadugo (možda sve do Tanzimata, tj. reforama u Turskom carstvu, 1839) bili „i zabiti (upravljači) i kadije i sve.“ Znači da su bili spahije prvoga reda, zaimi, kako im i prezime kažs, uživaoci zijameta. — Zna se još za dva roda među starim turskim doseljenicima, ali su oba roda potpuno izumrla. Jedan od njih je bio Šasivar Vehbi Mahmud efendi tak’mi, koji se u Mitrovicu doselio sredinom 18 veka iz unutrašnjosti Turske. Drugi je bio rod Begler. Predak ovog roda se, kažu, istakao na turskoj (sultanovoj) strani protiv ustanka u Bosni pod Huseinom Gradaščevićem (1831) i za to uvršćen u red begova. Ovaj je rod ustvari nepoznatog porekla, jer mu je predak bio iz redova već otpuštenih janičara. U drugoj polovini 19 veka su doseljeni turski rodovi: Šaban Mustafa nalbant tak’mi iz Sari Đola u Jegejskoj Makedoniji, Kačamaklar iz Karanovca (Kraljeva) pri isterivanju Turaka iz gradova Srbije 1867 i Salim Husein tak’mi 1878 kao muhadžir iz Niša, gde je 1867 sa proteranim Turcima došao iz Beograda.
   Od početka prodiranja Šiptara na Kosovo, od kraja 17 veka, po neuspelom pohodu Austrijanaca na Balkan u ratu njihovom od 1683 do 1690, u Mitrovicu se počinju doseljavati i Šiptari muslimani, koji su se, stupajući u grad, pridruživali turskoj sredini, primali turski jezik, pa čak i tursko nacionalno osećanje. U takve rodove spadaju Tumbaci, doseljeni, preko Dubovca u Drenici, iz Guri Barda kod Skadra. Takvi su i Duraklar, koji su se, preko Bronje u Drenici, doselili iz Albanije. U takve rodove turskog jezika a doseljene iz Albanije preko Drenice i Metohije spadaju i Smakići, Bakalovići, Tulumovići, Zekići i Baljići. Među njih se ubraja i rod Šućurija, doseljen nešto pre podizanja pruge.
   O srpskom stanovništvu u Mitrovici, međutim, sve do kraja 17 veka, nema direktnog pomena. Nema ni indirektnog ukazivanja na to, ali se ne može pretpostaviti da ga u gradu dotle čisto srpske okoline nije moglo biti. Uostalom, kada je Srba u Mitrovici bilo u 18 veku, u najteže doba za Srbe pod Turcima, mora se pretpostavljati da ih je bilo i ranije. Prvi pomen Srba u Mitrovici potiče, dakle, iz početka 18 veka. Neki kragujevački sveštenik, pop Radosav, koji je bio rodom iz Metohije, najpre je dobio parohiju u „Dmitrovici” na Kosovu, pa odatle oko 1710 od zuluma prebegao u Šumadiju. U Mitrovici čak ima i nekoliko srpskih rodova, koji se smatraju za starince, te, ako to baš i nisu, biće da su davnašnji doseljenici, stariji svakako od 18 veka, te im se starina zaboravila. A u prvoj polovini 19 veka Srbi iz Mitrovice su svojim trgovačkim i zanatskim poslovima odlazili u Srbiju kneza Miloša. Neki od srpskih rodova u Mitrovici su u to doba, u prvoj poloviii 19 veka, prešli na islam. To su: Terzići, doseljenici iz Brzanca (Kopaonik), poislamljeni u Mitrovici početkom 19 i Ćamilovići, doseljenici iz Trepče, poislamljeni sredinom 19 veka. U prvoj polovini 19 veka poislamljen je i rod Prekaz, doseljen iz Drenice, inače starinom sa Kopaonika. I rodu Mujko Turci iz Mitrovice pripisuju slovensko poreklo („islav simsilesi“) i poislamljivanje mu stavljaju u to vreme. Za Prekaze, Terziće i Ćamiloviće sami Turci kažu da doskora nisu znali turski. Otac sedamdesetogodišljeg Jusufa Ćamilovića, Mehmet, čiji je deda Ćamil prešao na islam, slabo je znao turski, jer se u njegovoj kući još govorilo, „bošnjački”. Docnije je u kućama svih ovih poislamljenika zavladao turski i sada im je to maternji jezik.
   U srpske rodove koji se ubrajaju u starince, možda zato što su davnašnji doseljenici, čija se starina potpuno zaboravila, spadaju: Kazondžići, Kneževići, Ristići, Kosići i Rakići.
   Pored tih „starinačkih“ rodova, u Mitrovici ima i Srba doseljenika, kao što su uostalom bili i oni poislamljeni rodovi. Među srpske doseljenike iz doba pre dolaska muhadžira, dok je Mitrovica još bila malo gradsko naselje, spadaju Mijatovići, koji su se početkom 19 veka doselili iz okoline Bitolja, inače starinom iz Crne Gore, kako oni to znaju iz predanja. Sredinom prošlog veka, iz Rožaja su se doselili Krstići, a oko podizanja pruge Ostojići i Gvozdići (Denići) iz susednog sela Žitkovca i Gvozdići (Koriljci) iz susednog sela Korilja.
   U Mitrovici ima i nekoliko rodova, čije je poreklo teško utvrditi. Srbi Mitrovčani ih ubrajaju u Cigane i davnašnje doseljenike iz Lauše (sadašnje Srbice) u Drenici. Oni, međutim, smatraju sebe za Srbe i starince u Mitrovici. To su Danilovići, Nikolići, Đurići (Aksentijevići, Spasići i Vidosavljevići) i Tučkovići. Po boji kože, svi su beli, sem Nikolića, koji su crnpurasti. Što se čak i oni beli ubrajaju u Cigane, uzima se to što svi ovi rodovi slave sv. Vasilija, čiji se dan na Kosovu i u kosovsko-metohiskoj oblasti smatra za cigansko krsno ime, za cigansku slavu. Oni su isto, sem Danilovića, svi bili kovači, što se, opet, u ovom kraju smatra za ciganski zanat. Maternji jezik im je, međutim, otkako se zna, bio srpski, a i osećanje srpsko, te ih Srbi nisu izdvajali iz svog javnog života u gradu, pa zajedno s njima za turske vladavine radili na vrlo ozbiljnim nacionalnim poslovima, u kojima su se neki članovi ovih rodova čak i isticali svojim požrtvovanjem. Ali skoro sve do kraja 19 veka bračne veze s njima bile su isključene. Prvi prekršaj u tome zabeležen je 1894, a posle se, kao prema „dobrim gazdama“, jer su od kovača mnogi postali trgovci, ta diskriminacija prema njima u pogledu bračnih veza sve više ublažavala, tako da je sada gotovo i nema. — U takve rodove, za koje se misli da su ciganskog porekla, ubrajaju se i Đorđevići, doseljenici iz Đakovice oko 1870 g.
   Po podizanju pruge počeli su se u Mitrovicu doseljavati muslimani iz Vučitrna, Đakovice i gotovo iz svakog gradskot mesta u Sandžaku. Među njima je, dakle, bilo i Turaka,i Šiptara, i Srba muslimana. Ali je njihov broj do dolaska muhadžira ipak bio mali. Muslimana je u Mitrovici u velikom broju došlo tek po Srpsko-turskom ratu 1877—1878 i okupaciji Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske krajem toga rata.
   Već videsmo napred da je među iseljenicima („muhadžirima”) iz oslobođenih krajeva Srbije u tom ratu bilo i Turaka, kao što je bio Salim Husein tak’mi iz Niša, inače nešto raniji muhadžir iz Beograda. Ali su najveći broj tadašnjih muhadžira nz Srbije činili Šiptari.
   Od tih Šiptara muhadžira, ukoliko ih je ostalo, jer se veliki broj po Balkanskom ratu iselio u Tursku, u Mitrovicn žive sada Eminovići i Alimovići, doseljeni iz Kuršumlije, nekoliko rodova s novim prezimenom Planali, po selu Plani u Toplici, odakle su doseljeni, i Krveš, po istoimenom selu u Kosanici.
   Za muhadžirima, kada je Mitrovica narasla u broju stanovnika i s tim se u vezi počela razvijati jača privredna aktivnost, počeli su se doseljavati Šiptari iz susednih gradova, naročito Đakovice. Iz Đakovice su posle muhadžira, 1880, došli Mustaf-begovi, a za njima još i sledeći šiptarski muslimanski rodovi: Deva, Deda, Meka, Žup, Nuš, Burgije, Žur, Abraš, Ljilja, Kaljaja, Gunga, Kovač i Kaljaveš.
   Od kraja 19 veka počinju se doseljavati i Šiptari katolici. 1900 g. su se iz Đakovice, kao kujundžije, doselili Kurti, inače starinom iz Đuđaja u Miriditima. Na dve-tri godine za njima su, takođe iz Đakovice, kao pekari i kujundžije, doseljeni Đoka, starinom i oni iz Miridita, iz Spača. 1905 g. su, opet iz Đakovice, kao kujundžije, doseljeni Škrelji, starinom, kako im i samo prezime kaže, iz fisa Škrelja u Skadarskoj Malesiji. Doseljavanje Šiptara katolika nastavilo se i po Balkanskom ratu. Godine 1913 je, kao livač, došao rod Biba iz Peći, inače starinom iz Miridita. Oko 1920, takođe iz Peći, kao kujundžija, došao je rod Anton, inače starinom iz Kćire u Miriditima, i, kao jorgandžija, rod Đuđaj, starinom iz Đuđaja u Miriditima, ali u Peć doseljen iz Skadra. Za vreme Drugog svetskog rata je, kao pekar, doseljen rod Đoka iz Ibarske Slatine (kod K. Mitrovice), inače pre toga živeo u Prizrenu i Đakovici, a starinom iz Miridita.
   Po okupaciji Bosne i Hercegovine u Mitrovici se stekao veliki broj muslimana muhadžira iz tih pokrajina, tako da ih je pred Balkanski rat bilo oko 200 kuća, što je bilo znatno više no muhadžira Turaka i Šiptara iz Srbije. Samo se među ove bosanske muhadžire ubrajaju i muhadžiri iz tada oslobođenih krajeva od strane Crne Gore, iz Nikšića, Kolašina, pa čak i oni iz Podgorice, tj. svi oni čiji je jezik bio „bošnjački“.
   Kako je Mitrovica skoro sve do kraja 19 veka, odnosno skoro za sve vreme turske vladavine u okviru novopazarskog pašaluka bila u sastavu Bosne, to je u njoj i pre dolaska bosanskih muhadžira moralo biti bosanskih muslimana. Makenzijeva i Irbijeva 1863 čak i izrično kažu da je u njoj tada bilo „Bošnjaka”, pa da je čak i kadija bio „Bošnjak”. Ali je njih sigurno bilo malo, a među njih su sigurno ubrajani i oni napred pomenuti poislamljsni srpski rodovi.
   Od muhadžira pak iz Bosne, Hercegovine i Crne Gore, ukoliko ih je ostalo, žive sada rodovi: Kramo, Ćulumi, Isenovići, Čerkezi i Bulje, svi iz Foče; Osmanagići i Svrakići iz Višegrada; Grdžo iz Sarajeva i Medići iz sarajevske okoline, Ajrovići iz Nikšića i Mulagići iz Podgorice. Ukupno ih je sada oko 25 kuća. Svi su onn doseljeni odmah no okupaciji Bosne, odnosno po oslobođenju Nikšića i Podgorice. Ali je među muhadžirima iz Bosne bilo i takvih koji su dolazili čak i po njenoj aneksiji (1908), neki čak i 1910, samo su se svi oni, još neprivezani dobro za novo mesto, iselili u Tursku odmah po Balkanskom ratu. No među iseljenicima u Tursku, koji su se iseljavali i u vremenu između Prvog i Drugog svetskog rata, bilo je i ranijih muhadžira. Kad se zna da ih je pred Balkanski rat bnlo, kako videsmo, oko 200 kuća, vidn se da ih se u Tursku od Balkanskog do Drugog svetskog rata iselilo oko 175 kuća. Među njima je bilo muhadžira i iz Banja Luke, Travnika i Gračanice, pa i iz Kolašina u Crnoj Gori.
   Pored ovoh muhadžira našega jezika bilo je u Mitrovici doseljenika muslimana našega jezika i iz susednih oblasti. Među njima je bio rod Draga, koji je u doba dolaska prvih muhadžira došao iz Mojstira (Rožaj), a za njim je, pored nekih rodova iz gradova u Sandžaku, došlo i dosta muslimana iz Starog (Ibarskog) Kolašina. Neki »muslimani našeg jezika dolazili su u Mitrovicu čak i po Balkanskom ratu, među kojima ima i takvih koji su se u Mitrovici zadržali na svom putu za Tursku i ostali u njoj, kao što su Ferovići iz Plava iz 1913 i Omeragići, Toskići i Bektešovići iz Gusinja iz 1924 i 1925 g.
   Posle prvih bosanskih muhadžira i uporedo sa njihovim daljim doseljavanjem doseljavali su se i Srbi pravoslavni iz okolnih sela i susednih oblasti i gradova. Tad su se doselili Jeftići iz Prištine, Ćirići, Sterđevići, Petrovići i Popadići iz Peći, Lazići iz Prizrena. Među njima su bili i Nešići iz Vučitrna, koji su se docnije iselili iz Mitrovice.
   Pored Srba, tada su se u Mitrovicu doseljavali i Makedonci i Cincari iz Makedonije. Od Makedonaca su tada, kao limari („tenećedžije“) doseljeni Nikolići (Tenećedžijevići) iz Tetova, a iz Velesa Đuzuklija, Karga, Nastići i drugi, od kojih su ostali samo Đuzuklije, dok su se drugi docnije iselili ili pomrli. Cincarski rodovi iz toga vremsna su Nikolići (Mijalče Nikolić) iz Bitolja, Karamika, Pirikli i Marina iz Kruševa. I oni su se docnije iseljavali, ali je i sad od svakog od ovih rodova zaostala u Mitrovici pokoja kuća.
   Nagliji privredni napredak Mitrovice po podizanju pruge, a još više po dolasku mnoštva muhadžira, privukao je i nešto Jevreja. Dve jevrejske porodice su već bile u Mitrovici nrajem prošlog veka, a potom ih je do 1910 došlo još nekoliko. Svi su jevrejski rodovi (Adižes, Rubenu Bivas, Navon, Lazar i Koen) bili doseljeni iz Prištine. Neki od ovih Jevreja su se između Prvog i Drugog svetskog rata iselili u Skoplje, a neke su uništili Nemci u toku Drugog svetskog rata, tako da ih sada nema više u Mitrovici.
   U Mitrovici ima i dosta muslimanskih Cigana, oko 500 kuća. Njih je nešto u ovom mestu bilo još pre podizanja pruge, ali je njihovo mnoštvo sgvoreno od podizanja pruge naovamo. Jezički se dele na Cigane ciganskog jezika i na Cigane šiptarskog jezika. Prvi su doseljeni najvećim delom iz Vučitrna i Prištine, a drugi najviše iz Laba. Među ovim ciganima ima i takvih za koje se zna da su ranije bili pravoslavni, kao što je, naprimer, bio rod Binjak.
   Po oslobođenju od Turaka u Balkapskom ratu (1912), kada se veliki broj Turaka, Šiptara i muslimana našega jezika (bosanskih muhadžira) iseljavao u Tursku, u Mitrovicu se doseljavalo i srpsko stanovništvo iz okolnih sela i gradova kosovske oblasti, kao na primer Frtunići iz Vučitrna, Ganići i Baskići iz Gnjilana, Ćibarići (katolici našega jezika) iz Janjeva, Šopići iz Lipljana i drugi. A po Narodnooslobodilačkom ratu iz Starog Kolašina su doseljeni Božovići, Cvetanovići, Jakšići i Popovići i iz susednog sela Srbovca Radenkovići.
   Od Crnogoraca koji su tu za vreme stare Jugoslavije doseljeni kao činovnici i kolonisti sada u Mitrovici žive rodovi Kujačići, Nikolići i Sekulići.
   Pored Srba, po Balkanskom ratu su se u Mitrovicu doseljavali i Šiptari iz susednih sela, pa ima čak i nekoliko kuća Čerkeza, od kojih su neki još od 1930 kao zanatlije doseljeni iz Vučitrna, a neki po Narodnooslobodilačkom ratu došli iz vučitrnskog sela Donjeg Stanovca, odakle su se u Vučitrn bile preselile i one zanatlije. Poreklom su inače sa Kavkaza, odakle su na Kosovo doseljeni 1864 posle jedne neuspešne bune svojih sunarodnika protiv ruske okupacije njihove oblasti. Stanovništvo u Mitrovici se brojno počelo povećavati tek od podizanja vardarsko-kosovske pruge 1873, jer je za sve vreme od svoga postanka krajem 15 veka vegetirala kao bedna palanka sa 300—350 kuća najviše. Taj broj kuća (300), koji navodi još Evlija u 17 veku, isti je (300—350) čak i početkom druge polovine prošloga veka, kako ga navode Fr. Jukić i A. Hiljferding, pa je isti svakako bio i pred samo podizanje pomenute pruge. Krajem 19 veka, međutim, po T. Stankoviću, Mitrovica je brojala 1.100, a po B. Nušiću čak i 1.300 kuća, sa blizu 7.000 stanovnika. Po turskoj statistici iz 1910, brojala je ona tada 9.354 st. I pored znatnog iseljavanja Turaka, Šiptara i bosanskih muslimana, iz nje po Balkanskom ratu, popisi stanovništva su u njoj pokazivali njegovo neprestano rašćenje. Tako je 1921 bilo u Mitrovici 10.045, 1931 — 11.295 stanovnika. Porast njenog stanovništva se pokazuje i po Narodnooslobodilačkom ratu: 1948—3.460 domaćinstava sa 13.901 stanovnika (,muških 7.073, ženskih 6.828), u 1953— 17.236 sganovnika.
   Stanovništvo Mitrovice je brojno raslo neverovatno brzo od podizanja vardarsko-kosovske pruge. Sa manje od 2.000 stanovnika, koliko je mogla imati od svoga osnivanja do sprovođenja pomenute pruge, ona je sada grad sa preko 17.000 stanovnika, po veličini drugi grad na Kosovu, odmah posle Prištine. Zbog tako naglog porasta broja stanovnika, razvoja privrede i njenog opšteg napretka krajem 19 veka se pomišljalo u Carigradu da se u nju iz Prištine premesti središte mutesarifluka (okruga).
   U pogledu etničkog sastava pak Mitrovica je sve do podizanja vardarsko-kosovske pruge imala znatnu tursku, odnosno muslimansku većinu. U 1852 godini, po Fr. Jukiću, od 350 kuća u Mitrovici srpskih pravoslavnih kuća je bilo samo 50, dok 1857 od 300 njenih kuća Hiljferding pripisuje jednu trećinu pravoslavnim Srbima. Pa čan i krajem 19 veka, na skoro trideset godina po podizanju železničke pruge, u Mitrovici je bilo samo 180 srpskih pravoslavnih kuća, tako da je svu ogromnu većinu od oko hiljadu kuća činio muslimanski živalj. Dok je tako stajala stvar u pogledu verske podele, u pogledu maternjeg jezika ona je bila sasvim drukčija. Pored tog broja srpskih pravoslavnih kuća, u Mitrovici je krajem turske vladavine bilo i oko 200 kuća muhadžira srpskog jezika iz Bosne i Crne Gore i nešto kuća doseljenika muslimana iz Sandžaka i Starog Kolašina, čiji je maternjn jezik bio takođe srpski. U pogledu maternjeg jezika je, tako, stanovništvo srpskog jezika po svojoj jačini u broju kuća i stanovnika bilo jednako ili skoro jednako sa stanovništvom turskog i šiptarskog jezika, jer je među muslimanima bio i znatan broj Cigana ciganskog jezika, pošto su oni pomenuti Cigani šiptarskog jezika doseljeni iz Laba posle Balkanskog rata.
   Stanovništvo turskog i šiptarskog jezika, nako svakako po poreklu pretežno šiptarsko, pod ugicajem turske kulture i gradskog života, u ogromnoj većini se izdavalo tada za Turke i govorilo turskim jezikom. To se vidi i iz našeg prvog popisa stanovništva 1921, kada se za Turke deklariralo 3.287, a za Šiptare samo 1.860 stanovnika. Srba je tada u Mitrovici bilo 3.887, Slovenaca 104, Cincara 56, Rusa 5, Italijana 3, Engleza 1 i „nepoznato” (gde su verovatno ubrojani Cigani i Jevreji) 831.
   Pri popisu od 1948 ne samo da je sve stanovništvo turskog i šiptarskog jezika, osim 54 osobe, upisano u Šiptare, već je u njih, kako se zna, upisano i 2.116 Cigana, tako da bi Šiptara, i onih šiptarskog i onih turskog jezika, bilo ne 7.500, koliko ih je upisano, već 5.384. Srba je, međutim, po tom popisu, bilo 4.689, Crnogoraca 851, neopredeljnih muslimana srpskog jezika 231, Hrvata 135, Slovenaca 66, Rusa 95, „ostalih” 183. Srbi su, dakle, zajedno sa Crnogorcima, i bez ostalih Južnih Slovena, u Mitrovici u 1948 godini stekli većinu prema Šiptarima i Turcima svoga mesta.

   TOPOGRAFSKI RAZVITAK (………………)

   TIP (…………………….)

   D-r Atanasije Urošević

   Odgovori

7. 5. septembar 2018. u 13:10

   Vojislav Ananić

   KOSOVSKA MITROVICA

   Postanak i prošlost

   Mitrovica, treće naselje ovoga kraja, postala je kasnije i od Zvečana i od Trepče. Nalazeći se između njih i u njihovoj neposrednoj blizini, ona se zbog toga nije mogla razviti u veće tržište. Tek otkada su Zvečan i njegovo podgrađe počeli gubiti pređašnji značaj, nastaje osnivanje K. Mitrovice. Ona postaje drugo njegovo podgrađe, odnosno karavanska stanica na saobrćajnoj rskrsnici. Kasnije, kad i Trepče postepeno nestaje, Mitrovica postaje ekonomski centar za celu okolinu.
   Položaj i postanak K. Mitrovice odredila je geografija. Mesto gde Sitnica utiče u Ibar, čiji je tok baš tu laktast, bilo je povoljno za gradsko naselje. Putevi, koji su u početku pomenuti, vode ovim dolinama, stiču se i ukrštaju tu kao u kakvom roglju. Pored toga, aluvijalna ravan oko Ibra, reka, koja kroz nju protiče, blizina Zvečana i Bajira, koji služi kao okrilje od napada i zaštita od upada vetrova — sve je to uticalo na lokalizovanje ovog naselja.
   Pitanje je: kad je postala Mitrovica i gde je njen prvobitni začetak? Nesumnjivo je da se ona razvila na imanju crkve sv. Dimitrija, koju je kralj Milutin, zajedno sa mlinom, njivom i vrtom, dao manastiru Banjskoj. Sasvim je prirodno da prvobitni početak ove varoši treba tražiti u karavanskoj stanici, kod te crkve, čiji se temelji i sada vide na Kukavičkom Brdu, odmah s desne strane Ibra. U prilog ovome govori položaj i naziv Mitrovice, koji Avram Popović pravilno izvodi od imene crkve. Nisu retke takve pojave, da se na karavanskim stanicama, koje su bile. pod zaštitom hrama, razvije varoš (Bijelo Polje oko manastira sv. Petra na Limu, Banja kod Priboja, Banjska, Kuršumlija, Arilje i mnoga druga mesta). Razume se, to se događalo tamo gde postoje geografski uslovi da inače postane varoš, kao što je slučaj i sa Mitrovicom.
   Mitrovica kao naselje pominje, se prvi put u putopisu Arnolda Harfa na kraju 15 veka. Kuripešić ubraja Mitrovicu 1530 godine u red tržišta. Francuz Kanej kaže za nju 1573 godine, da je lepa varoš u ravnici, u kojoj su se divili neverovatnom obilju voća. U 17 veku Mitrovicu pominju: Bolica, kao trgovačko mesto (1614), a Hadži-Kalfa kao kadiluk u Sandžaku vučitrnskom. Evlija Čelebija (1600) kaže, da u njoj ima oko 300 kuća ćeramidom pokrivenih, nekoliko dućana, han, hamam i džamija. P. Bogdanić, nadbiskup skopski, beleži 1684 godine, da je u Mitrovici bilo 500 kuća, a na Ibru drveni most, kojim su prolazili putnici i karavani na ovom živom drumu. Krajem 17 veka Mitrovica je, kao i sva druga naselja na Kosovu, stradala u vreme nastupanja i povlačenja austriske vojske. To potvrđuje i izveštaj feldmaršala Veteranije iz 1690 godine, u kojem se, pored ostalog kaže, da su gotovo sva sela u okolini Trepče i Vučitrna napuštena. Turci su tada masakrirali srpsko stanovništvo, koje je, uzelo udela u ustanku. Kao posledica toga Mitrovica je pala na stepen sela. Neki pop Radosav, sveštenik kragujevački, rodom iz Metohije, kaže da je najpre dobio parohiju na Kosovu u selu Dmitrovici i odatle posle tri godine (oko 1710 g.) pobegao od arnautskog zuluma s drugim ljudima u Srbiju. Preci Mijatovića, koji su ovde. doseljeni pri kraju 18 veka, tvrde da je Mitrovica onda imala oko 150 kuća.
   Početkom 19 veka Mitrovica se počinje nanovo podizati. Pukvil, koji je prošao kroz nju 1807 godine, kaže da se u ravnici pruža nova Mitrovica sa 350 kuća. Ami Bue, nešto kasnije, našao je u njoj: 200—300 kuća sa 800 stanovnika, dve džamije, dva hana, sahat-kulu i nekoliko dućana. Docniji putopiscn: Jukić (1852 god.), Giljferding (1875) i Klajić (1878) slažu se da Mitrovica ima oko 300 kuća. Sve ovo pokazuje da za čitavih 100 godina ona nije učinila većeg napretka. To je razumljivo: u ovom periodu Mitrovica životari kao neznatno drumsko naselje lokalnog značaja, jer su bili zamrli svi rudarski radovi u njenoj okolini; čak su je i karavani prolazili, ne zaustavljajući se u njoj nego u Banjskoj i Vučitrnu, kome je u administrativnom pogledu bila podređena. Jedina njena važnost je u tome što je bila granično mesto između Rumeliskog i Bosanskog vilajeta. Putnici pominju kameni stub kao među gde su bosanski muslimani davali kurban za srećan povratak sa istoka. Stari Mitrovčani s ponosom ističu da je jedan zakon važio od Mitrovice na istok, a drugi od Mitrovice na zapad, za Bosnu, naročito u plaćanju vojnice.
   Mitrovica toga vremena vodila je nešto malo trgovine sa Skadrom i Sarajevom. Preko Skadra su dobavljali: svilene tkanine, gajtane, fesove i kolonijalnu robu, a iz Sarajeva gvozdene predmete: kose, eksere, sačeve, brave i konjske ploče. Mitrovica je tada bila samo malo mesto u unutrašnjosti turskoga carstva. Ali od 1873 godine nastaje preokret u njenom razvitku. Tada je do nje, sprovedena od Soluna vardarsko-kosovska železnica, i, što je osobito važno za razvoj K. Mitrovice, ona je bila završna tačka ove pruge više od pola stoleća, a takođe uvozno i izvozno mesto za ceo Novopazarski Sandžak i veliki deo Metohije i Kosova. Preko nje, se izvoze za Solun: stoka, vuna, koža, med, vosak, žito, vodenično kamenje, drvo i drveni ćumur a uvozi kolonijalna roba svih vrsta. Karavani su se neprekidno smenjivali i na putevima mimoilazili jedni odnoseći a drugi donoseći robu. Sem toga, kada su posle 1878 godine granice Srbije, Crne Gore i Austro-Ugarske znatno pomerene na istok, Mitrovica dobija i strategiski značaj: postaje važna vojnička baza i sedište vrlo velikog garnizona, koji je motrio na pokret pomenutih država. Sve su ove okolnosti uticale da se K. Mitrovica vrlo brzo razvije, tako da je 1911 godine imala oko 13.000, a sa garnizonom i,preko 21.000 stanovnika
   Posle ratova 1912—1918 godine, i povlačenja novih državnih granica na Balkanu, poremećeni su pređašnji privredni odnosi u trgovačkoj sferi Mitrovice. Izvesne oblasti počinju gravitirati bilo prema Srbiji bilo prema Crnoj Gori, a kasnije, kad i Bosna ulazi u sastav naše države, veliki deo pređašnjeg Novopazarskog Sandžaka okreće se trgovinom Sarajevu, preko železničke pruge koja se završavala na Uvcu. Poslednji udarac zadalo je Mitrovici produženje železnice uz dolinu Ibra 1928 god. i sa Kosova Polja za Peć, 1936 godine. Važne stanice, koje se razvijaju na štetu Mitrovice, postaju Peć, Priboj na Limu i Raška. Što usled ovoga nije došlo do njenog daljeg opadanja, ima se zahvaliti jednoj novoj okolnosti — otvaranju starog rudnika Trepče, od koga će, uvelikom zavisiti dalji razvitak Mitrovice.
   Teritorijalni razvitak. — Sve ove faze odrazile su se vidno i na teritorijalnom razvitku Mitrovice. Prvobitni njen začetak kao varošice je na raskrsnici puteva između Ibra i kose Bajira, s obe strane rečice Ljušte. To je mesto bilo najpovoljnije za prvobitno naselje: aluvijalna ravan Ibra i Ljušte, prostrana je na ovoj strani; obe ove reke su pristupačne za svestranu upotrebu, a kosa Bajir, kao što je pomenuto, štiti od upada hladnih vetrova s Kosova. Ovo naselje, koje je počinjalo kod Mosta (ovaj je bio nizvodno za 50 metara od današnjeg), a završavalo se ispod današnje kasarne, sastojlo se iz hana, nekoliko dućana u sredini i dve tri male mahale okolo (Mijat-Mala, Terzi-Mala, Varoš-Mala i Potok-Mala). Pre 1873 godine varoš je prestajala kod negdašnjeg turskog groblja ispod sadašnje gimnazije. S pridolaskom novog stanovništva, ona se proširuje svuda pomalo, ali poglavito u dva pravca: prema železničkoj stanici duž pećkog puta. Treći, novi deo varoši nastaje odmah preko mosta na levoj strani Ibra. Njega osnivaju muhadžiri iz Bosne i Hercegovine, koji su ovamo došli posle okupacije i aneksije, 1879 i 1908 godine. Nova Mitrovica se nije širila nelosredno pored Ibra nego po blagim stranama iznad aluvijalne ravni i po terasi, jer se ova reka s vremena na vreme izlivala i plavila najniži deo. Čak su neke kuće iz negdašnje Mijat-Male, blizu mosta, iseljene malo dalje od reke. Mitrovica se u novije vreme razvija u drugim pravcima, koje su odredili novi putevi i železnička stanica. Za kratko vreme, posle sprovođenja železnice niz Ibar i premeštanja stanice bliže Mitrovici, 1928 god. ceo prostor između nove stanice i varoši, na kome su dotada bile njive, livade i bašte, vrlo brzo je naseljen. Drugi glavni smer širenja varoši je put Mitrovica — Novi Zvečan, na levoj starni Ibra. To je upravo produžetak Muhadžir-Mahale po prostranoj terasi Lisič — Polju, gde su podizali kuće novi doseljenici Srbi, poglavito činovnici. Na ovoj strani uz dolinu između brežuljaka, kojom vodi put za stari Zvečan, podigli su kuće za stanovanje poglavito tehničari, službenici i inženjeri rudnika Trelče. U najnovije vreme javlja se začetak naselja i preko Sitnice, blizu mosta, u pravcu puta Mitrovica — Trepča. Najzad, valja pomenuti da se gotovo odvojeno od varoši razvijala Ciganska Mahala, neposredno pored Ibra i nezavisno od saobraćaja.
   Stanovništvo. — Kako je bilo sastavljeno stanovništvo K. Mitrovice pre velikih seoba 1690 i 1737 godine, nemamo tačnih podataka, Putopisci samo uzgred pominju Turke i Hrišćane. Najstariji doseljenici, koji znaju tradiciju, kažu da je Mitrovica pre 150 godina imala jedva 150 srpskih, turskih i arbanaških domova. To se stanovništvo, sudeći po broju kuća, koje putnici beleže, nije povećavalo. Valjda se ono iseljavalo u druga mesta, kao iz kakvog sela. Tek posle izgradnje, železnice, Mitrovica, kao saobraćajno i trgovačko mesto, privlači poslovan svet iz oklonih kosovsko-metohiskih varoši, poglavito Srbe i Arabnase. U njoj su se, kao u novom, naprednom mestu, rado zaustavljali muhadžiri iz Bosne, Hercegovine, Niša, Leskovca, Prokuplja i Kuršumlije, koji se često prezivaju po mestu odakle su došli (Kuršumlija, Plana, Kaludra itd). Mogućnost bolje zarade i veća sigurnost posle osnivanja turskog garnizona i otvaranja ruskog konzulata, uticale su da se u Mitrovici naseljavaju i Srbi iz okolnih sela. Uz ove valja ubrojati negdašnje srpske Cigane, koji su većinom doseljeni iz Lauše u Drenici. Tu etničku grupu, koja danas ima preko 200 kuća, nazivali su drugi Srbi „Ciganima“, iako njeni članovi nisu znali ciganski jezik. Otkuda to dolazi, ne može se pouzdano utvrditi. Verovatno ih tako nazivaju za to što imaju zatvoreniju boju kože, i što su se bavili kovačkim zanatom, koji je bio poglavito posao Cigana. Po doseljavanju u Mitrovicu postepeno su prešli na trgovinu i druga gradska zanimanja. Bogateći se, oni se orođavaju s drugim Srbima, koji su ih u početku prezirali. Sada se, međutim, razlike, koje su ih ranije delile, naročito ne ističu.
   Privredni razvitak Mitrovice privukao je veliki broj pravih Cigana iz okolnih varoši i sela, koji pored svog maternjeg jezika govore šiptarski i srpski i žive u zasebnoj mahali.
   U Mitrovicu se doselio izvestan broj Turaka, Jevreja, Jermena i pripadnika drugih narodnosti, koji su ovamo došli radi trgovine iz raznih gradova ondašnjeg turskog carstva. Iz ovoga se vidi da je, stanovništvo ove varoši bilo nacionalno i verski vrlo raznoliko. Ali o tome nema tačnih pedataka. Po Ipenu, u Mitrovici je bilo 1890 godine 21 000 stanovnika, od kojih 16 000 muslimana (raznih jezika i narodnosti) a 4 000 Srba sa malim brojem Vlaha i Grka. Cvijić kaže da je 1909 godine, Mitrovica imala 1100 kuća, između kojih 180 zadružnih srpskih domova. Sve su ove cifre proizvoljne i ne mogu dati pravu sliku o sastavu tako mešanog stanovništva.
   Posle oslobođenja 1918 godine etnička slika Mitrovice se postepeno menja. Znatan broj Turaka i muhadžira iz Bosne, koji ni ovoga puta nisu hteli ostati pod „đaurima“, sele se u Tursku. Razume se, bilo je i takvih, osobito siromašnijih, koji su ostali. Iseljenike zamenjuju novi doseljenici iz sela i činovnici, a u najskorije vreme, od kako je otvoren rudnik Trepča, pridolaze novi stanovnici iz raznih krajeva, poglavito iz Kosovsko-metohiske oblasti i iz varoši stare Raške (Bijelog Polja, Plava i Gusinja).
   Po popisu od 1947 godine, Mitrovica je imala 13 901 stanovnika. Od toga, po zvaničnim podacima, na Srbe dolazi 4689, Crnogorce 851 i Šiptare 7500. Treba reći, da je u Šiptare ubrojano 2116 Cigana kojima je maternji jezik ciganski i koji se ne orođavaju s drugima. Prema tome, pravih Šiptara stvarno ima oko 5400 stanovnika. Neopredeljenih muslimana ima 231, Turaka 54, Rusa 95, Makedonaca 80, Slovenaca 66 i Hrvata 135. Na ostale (Jermene, Jevreje i druge) otpada 183 stanovnika. Kad se baci pogled na ove cifre, vidi se jasno, kako je na sastav stanovnika uticala ne samo okolina nego i dalje oblasti, što se javlja kao posledica privrednog razvitka Mitrovice. Najpre trgovina, a posle administracija i rudnik, privukli su ljude s raznih strana: zanatlije, trgovce, činovnike, sluge i uopšte radnike raznih zanimanja.
   Privredni razvitak. — Iz razvitka varoši i kretanja njenog stanovnmštva, vidi se donekle i tok privrednog života u Mitrovici. Kao što je rečeno, ona je od početka druge polovine 19 veka malo lokalno tržište, koje je održavalo beznačajne trgovačke veze sa Skadrom i Sarajevom. Uvučena preko železničke pruge u uticajnu sferu Soluna, ona postaje ne samo izvozno i uvozno mesto, nego i tržiigte šireg obima. U vezi s tim razvijaju se i razne privredni grane. U Mitrovicu su, kao u kakav novootkriveni rudnik, koji pruža mogućnost za bržu zaradu, nagrnuli doseljenici s raznih strana, poglavito iz okolnih kosovsko-metohiskih gradova: Peći, Prizrena, Vučitrna i Prištine. To su bile mahom zanatlije, handžije, prekupci i posrednici solunskih trgovaca. Odomaćeni su zanati, koje je tražilo doseljeno stanovništvo i nove potrebe, nastale usled razvitka prometa sa prostranim zaleđem. U vezi sa živim karavanskim saobraćajem najviše je bilo potkivača i kovača. Za ovim dolaze drugi zanati: sarački, papudžiski, terziski, ćulafdžiski, mutavdžiski, zlatarski, limarski, kolarski, samardžiski, sajdžiski, pekarski, grnčarski i berberski, koje su prenele zanatlije iz susednih varoši. Neki od ovih, kao na pr. kujundžiski zanat, nisu se mogli razviti onako kao u Prizrenu i Đakovici, gde postoje veće tradicije i potrebe. Moglo bi se reći da su se doseljenici sa raznih strana bavili različnim poslovima. Kovačkim, lončarskim, samardžiskim i dunđerskim zanatima bavili su se većinom Srbi, jer sve dok nije osnovan garnizon i otvoren ruski konzulat, koji su ih štitili, oni se nisu smeli zanimati trgovinom ili kakvim drugim zavidnijim poslom. Bosanski muhadžiri su poglavito izrađivali noževe. Hanovi za prenoćišta su bili poglavito u rukama Đakovaca, kao svuda duž puteva od Metohije do Skadra. Oni su se isto tako bavili i krupnom trgovinom, kao i doseljenici iz Bosne, Niša i Leskovca, koji su, živeći u povoljnijoj sredini, imali više smisla za ovaj posao. Cvijić kaže da su ovi muhadžiri uneli u trgovinu i život više pokreta.
   Industrija se nije razvijala. Postojalo je samo 10 do 15 vodenica i valjalica na Ibru, Sitnici i Ljušti, i jedna mala strugara. Sem toga, u Mitrovici se izrađuje mlinsko kamenje. Majdani u njenoj okolini (Boljetin, Žaž i drugi) daju materijal od koga se pravi kamenje, koje se može porediti s najboljim francuskim proizvodima te vrste. Kao takvo, ono se izvozi gotovo po celoj našoj zemlji i u druge države (Grčku, Rumuniju i Bugarsku). Ranije su se ovim poslom bavili samo seljaci onih mesta gde postoji kamen. Oni su donosili obrađeno kamenje i prodavali ga trgovcima u Kosovskoj Mitrovici, a ovi ga preprodavali. Ali nekoliko godina pre Balkanskog rata 1912 uspeo je Iso Boljetinac da dobije monopol nad ovom proizvodnjom. Seljaci su i dalje radili kao ranije, ali su bili obavezni da daju Boljetincu četvrtinu prihoda. Isti sistem je ostao sve do poslednjeg rata. Sada je obrazovano preduzeće „Boljetin“ za preradu mlinskog kamena. I sad kao i ranije seljaci — radnici pomenutih sela izrađuju vodenično kamenje, ali pod drugim uslovima. Preduzeće im daje nagradu po izrađenom predmetu, odnosno njegovoj površini. Sa promenom saobraćajnih sredstava menjao se postepeno i način izrade. Ranije, dok nije bilo kolskih puteva, izrađivano je malo kamenje za vodenice — potočare, koje se prenosilo konjima. Sada se, međutim, vidi na stovarištu u Kosovskoj Mitrovici mlinsko kamenje raznih dimenzija i težine, vrlo često sastavljeno iz tri-četiri dela. Njega odavde raznose na sve strane železnicom, kolima i konjima.
   Mitrovica je važno sedište drvne industrije, koja se razvija na bazi šuma u izvorištu Ibra. U doba visokog vodostaja, u jesen i proleće, spuštaju se trupci i grede u ovu reku i izbacuju u K. Mitrovicu, gde su podignute dve strugare, od kojih je jedna znatnog kapaciteta. Sem toga, ovde se železnicom i kolskim putevima dovlače stabla oraha i drugih plemenitih vrsta drveća. U vezi s ovim, osnovane su fabrike ambalaže svih vrsta, šper-ploča i panel-ploča, a takođe se razvila i stolarska industrija. U Mitrovici je. podignuta i fabrika limenih proizvoda, ciglo-crepana i radionica za opravku mašina. Znatan broj sveta je zaposlen u ovim preduzećima. Izvestan deo stanovnika se bari i drugim poslovima: tako na primer u Mitrovici ima oko 30 kočijaša — fijakerista, kojih je ranije, dok je stanica bila dalje, od varoši, bilo mnogo više.
   Zemljoradnjom se bavi samo oko 90 kuća. Što je interesantno, oko grada nije bilo razvijeno baštovanstvo, nego se povrće dobijalo iz Metohije. Sad se osniva gradska povrtarska ekonomija u aluvijalnoj ravni oko Sitnice, koja će donekle zadovoljavati potrebe stanovništva.
   Tip naselja. — U tipu Mitrovice zapažaju se sve one promene i svi oni uticaji, kojima je varoš bila izložena u toku svoga razvitka. I po izveštajima i po predanju, kom se, s obzirom na starost varoši, može pokloniti vera, Mitrovica je bila neznatno drumsko naselje sa nekoliko nishih dućana u sredini današnje čaršije i sa tri-četiri male mahale neposredno uz nju, u kojima su zasebno stanovali „Turci“, Srbi i Cigani. Kuće u mahalama su bile niske pozemljuše, sagrađene od ćerpiča ili plota, i pokrivene slamom, a ograđene ćerpičem ili drvenom ogradom.
   Sa promenama, koje su nastale posle 1878 godine, menjao se izgled grada. Novo stanovništvo, doseljeno iz raznih sredina, podiže kuće prema donetim sklonostima i stepenu kulture. Trgovci, zanatlije, administrativni i vojni činovnici, koji su dolazili iz većih gradova bilo kao muhadžiri ili slobodni doseljenici, podižu bolje i lepše kuće, mahom na dva boja. U ovom su se isticali muhadžiri, naročito iz severne Bosne, gde su se osećali uticaji Srednje Evrope. Pod skupom tih različitih uticaja rađala se nova varoš, koja se razlikovala od drugih starih kosovsko-metohijskih gradova i po lepšim kućama, nešto širim ulicama i savremenijom čaršijom. Ali ne treba shvatiti da i ona nema oznake orijentalsko- muslimanskog tipa varoši. Naprotiv, to se odmah zapaža, ali se isto tako vide vrlo jake crte novina. Kao kod svake varoši, koja se naglo preobražavala, i ovde se pored neke pozemljuše u avliji, vidi dvospratna zgrada lepog izgleda spolja i savremenog uređaja unutra. Te promene su bivale sve izrazitije sa sve većim pridolaskom srpskog stanovništva posle 1912 godine. Sa političkom slobodom nestaje onoga grupisanja na bazi nacionalne ili verske pripadnosti. Svako se mogao nastaniti gde je hteo. Srbi su kupovali kuće u muslimanskim mahalama i obrnuto, te je na taj način nastalo menjanje, a sa tim postepeno iščezavanje predrasude koje su utipale na podvojenost.
   Sadašnji građanski polet jasno se zapaža i u Mitrovici: podižu se nove zgrade za industriske i druge potrebe. Ta delatnost bi se u njoj osetila još više, kad se ne, bi u blizini podizalo industrisko nasenje Novi Zvečan. Ali se on zbog neposredne blizine može smatrati kao industrisko predgrađe i sastavni deo Kosovske Mitrovice.

   NOVA TREPČA I NOVI ZVEČAN

   Kao što se vidi iz dosadašnjeg izlaganja, privredni život Mitrovice velikim delom zavisi od rudarstva njene okoline koje sad oživljava. Okolne planine (Kopaonik i Rogozna) obiluju rudama galenita, sfalerita, halkopirita i pirita čiji je postanak vezan za erupcije. Žile ruda su znatne debljine i vrlo sy prisupačne. Iz njih se dobijaju: olovo, cink, srebro i bizmut. U Srednjem veku su iskorišćavane površinski, i to samo za dobijanje srebra i olova. Stari rudnik Trepča, centar rudarske aktivnosti, obnovljen je 1930 godine, posle tri veka kako je u njemu prestao svaki rad. Engleska kompanija ,,Trepča Majns limited“, koja je dobila pravo za dugoročno iskorišćavanje, počela je sa radom baš tamo gde su bili srednjevekovni rudnici: u Starom Trgu i Trepči.
   Rezultati ispitivanja su bili vrlo povoljni. Prema podacima, iskopano je 1938 godine 616.000 tona sirove rude, koja je prosečno sadržavala: 9.2% olova, 5.6% cinka i 106 grama srebra po toni. Za osam godina izvezeno je srebra zajedno sa koncentratima oko 295 331 kilograma. Zbog bogatstva plemenitih metala, lakog iskorišćavanja ruda, jevtine radne cnage i neznatnog oporezivanja, uložen kapital se brzo isplaćivao, a dividende neprekidno rasle.
   U vezi s iskorišćavanjem rude, podignuta su dva naselja: jedno u Starom Trgu (Trepča), gde se ona vadi, a drugo pod Zvečanom na Ibru, gde se ona topi i prečišćava. Oba su naselja vezana žičanom železnicom i kolskim putem koji prolazi kroz Kosovsku Mitrovicu. U Starom Trgu (Trepči), podignute su naseobine, za stručne radnike, službenike, administraciju, zatim hotel i posebne kuće za inženjere Engleze. Sem toga, pojedinci su podizali privatne kuće, gostionice i kafane u kojima su neki radnici provodili znatan deo vremena u kocki, zbog čega je ovaj kraj kolonije i nazvan „Šangaj“.
   U isto vreme su udareni temelji Novom Zvečanu. Podignute su pored samoga Ibra rafinerija, topionica, mlin i kalorična centrala na bazi kosovskoga uglja. Iznad fabričkih postrojenja, na jednoj zaravni, Englezi su bili sazidali 13 zgrada za stručnjake i inženjere. I ovde, su pojedinci (činovnici, majstori i drugi) podigli zgrade s obe strane puta, koje su iskorišćavali za svoje potrebe ili ih izdavali pod kiriju radnicima. Tu je takođe bilo nekoliko kafana i gostionica. Takva su bila ova naselja sve dok rudnik nije nacionalizovan. Otada nastaje nova era u razvitku rudarstva i rudarskih naselja u ovom kraju. U Starom Trgu je obnovljeno nekoliko zgrada za radnike i to poglavito u Prvom Tunelu. Glavna je pažnja poklonjena Novom Zvečanu, koji će biti središno, pravo industrisko naselje. U njemu je, od 1947 godine pa do sada, podignuto oko 70 jednospratnih i dvospratnih, vrlo modernih zgrada: to su stanovi za radnike i službenike, dom kulture, škole, gostionice i druge kulturne i zdravstvene institucije. Hacelje ima vodovod i osvetnjenje. Kad bude dovršena železnica, koja će vezivati rudnik (Prvi Tunel) s ovim naseljem, odavde će radnici ići i vraćati se svakog dana. Osnovana je takođe poljoprivredno-stočarska ekonomija u Šupkovcu kod Mitrovice za potrebe radnika.
   Priliv radnika je dosta veliki, osobito iz Mitrovice i naselja pored pruge, koji se iz fabrike uveče vraćaju svojim kućama. Sem toga, ima dosta i stalnih stručnih radnika koji već postaju stanovnici ovog industiskog naselja. Ako se baci opšti pogled na ova naselja, vidi se da se ona nisu razvila istovremeno. Svako je imalo posebne uslove razvitka i doba cvetanja: Zvečan odgovara dobu srednjevekovnog feudalizma, Trepča ranom kapitalizmu, a kasnije, njena uloga prelazi, u vezi s razvitkom saobraćaja, na Mitrovicu. Kao što se vidi, promena uslova dovodi do opadanja jednog i podizanja drugog naselja. Dok je Zvečan bio grad sa podgrađem, Mitrovica nije mogla postati. U istom smislu deluje i Trepča. Mitovica se počinje razvijati kao privredno-saobraćajno središte tek posle opadanja Zvečana i Trepče, a osobito posle izgradnje kosovske železnice.
   Sada, u novim ekonomsko-socijalnim uslovima, sva tri naselja razvijaju se istovremeno: jedno pretežno rudarsko, drugo industrisko, a treće upravno-saobraćajno. U stvari ona sačinjavaju ekonomsku celinu, jer se međusobno uslovljavaju i dopunjuju.
   Ova naselja imaju sve prirodne uslove za dalji napredak. Pre svega, njihova okolina obiluje rudama olova, cinka, srebra, bizmuta, gvožđa, azbesta i magnezita kao i ugljem. Pored toga, geografski položaj čitavog kraja nameće izgradnju novih želzničkih puteva, čija je polazna tačka baš ovde. Tu prvo dolaze u obzir pravci negdašnjih karavanskih puteva preko Stare Raške za Bosnu i uz dolinu gsrnjeg Ibra za Polimlje. Mitrovica će tada biti ne samo važno središte već i saobraćajni čvor.
   Dr. Milisav Lutovac

   Izvor: Zvečan, Trepča i Kosovska Mitrovica – dr Milisav Lutovac, sveska XXX – br. 2, godina 1950.

   Odgovori

8. 5. septembar 2018. u 16:26

   Vojislav Ananić

   TREPČA

   Drugo naselje u ovoj oblasti po vremenu postanka, Trepča, udaljena je od Zvečana 9—10 km. na jugoistok. Dok je Zvečan zauzimao položaj koji odgovara odbranbenim potrebama Srednjega veka, Trepča je bila čisto rudarsko — trgovačko mesto. Pominje se prvi put 1303 godine, a oko sredine 14 veka ono je znatno naselje. Tada car Dušan naređuje trepčanskom knezu Vuči da zabrani izvoz olova, jer ga je darovao za krov manastiru sv. Arhangela kod Prizrena. Trepča je dostigla vrhunac napretka u prvoj polovini 15 veka, kada je bila najvažnije trgovačko mesto ondašnje Srbije. U njoj su stalno boravili ćefalija i knez, kao pretstavnici srpske vlasti. Pored Srba u gradu su živeli Sasi rudari, Dubrovčani i nešto Splićani. Najmnogobrojnija je bila dubrovačka kolonija, sastavljena od trgovaca i kujundžija; ona je imala svoga konzula. Članovi vlasteoskih porodica, koji su se tu trgovinom bavili, imali su svojih radnji i po drugim okolnim mestima. U dubrovačkim je rukama bila i carina Trepče. Rudari su bili Sasi; vadili su rudu i tu iz nje izvlačili srebro i olovo. Oni su ovde imali i svoju crkvu, posvećenu sv. Bogorodici. S Dubrovčanima i Sasima živeli su u gradu i Srbi, i to u velikom broju. Pominje se kako je Radoslava, žena Radonje Markovića, prodala 1438 godine svoju kuću u Trepči manastiru sv. Pavla. Barski nadbiskup Marin Bici, koji je bio u Trepči 1610 godine, kaže u svom izveštaju, da u njoj ima 500 kuća, od kojih 40 latinskih (katoličkih), a 200 šizmatičkih (srpskih). Dalje naglašava, da su Srbi tu imali vladiku, koji je živeo u jednom manastiru izvan grada, a katolici malu bogomolju u privatnoj kući dve milje daleko od Trepče. Razume se, i Srba i katolika moralo je ranije biti mngo više, jer je u to vreme Trepča bila u opadanju i upola naseljena Turcima. Ona se u kasnijim izveštajima i pominje kao turska ili Gornja Trepča, za razliku od starog Trga ili Donje Trepče, u kojoj Turci nisu živeli.
   Trepča je počela naglo da opada kad su Turci zabranili izvoz plemenitih metala. Zbog toga su Dubrovčani i Sasi napuštali rudnik. U Trepči se poslednji put pominju hrišćani rudari 1685 godine, ali je ona potpuno opustela tek u toku rata 1689—1690 godine. Tada je njeno stanovništvo delom nastradalo, a delom se raselilo na sve starne. Iz nje vode poreklo i današnji rodovi, Srbi Ćamilovići, i Turci Čaka i Banga u Vučitrnu.
   Od ove nekad bogate varoši danas se vide samo ruševine: ostaci kuća, džamije, crkve, rudarskih rupa i šljake i u njima stara oruđa (čekrci, sanke, korita, gvozdeni čekići i pijuci).
   U Trepči se izdvajaju dva stara naselja: Stari Trg, čije je ime očuvano u nazivu sela, i Trepča u užem smislu reči. Sudeći po nazivu, Stari Trg je prvobitno rudarsko naselje u kome su očuvane razvaline crkve, kuća i tragovi rudarskog rada. Današnji naziv je dobio tek pošto je podignuta Trepča. Trepča je 4 km dalje od Starog Trga, idući uz reku. Varoš se prostirala na maloj zaravni, poglavito na desnoj strani potoka. Naselje je bilo i na levoj, nešto strmijoj strani. Očuvan je i jedan stub u reci, kao ostatak mosta, koji je vezivao oba dela naselja. Između ruševina se uzdižu zidovi vrlo lepe i velike džamije, koja je porušena još pre nego što su se doselili preci današnjeg stanovništva iz okoline. Jasno se raspoznaju tragovi ulica, puteva i vodovoda, na čijim temeljima se sada sprovodi voda za potrebe novog rudnika. Starim rudarskim rupama izžljebljena je severo-istočna strana Ilijina Brda, između Trepče i Mažića. Između ova dva mesta postoje temelji starog srpskog manastira, koji je služio kao hram Trepče, jer je od nje udaljen samo jedan kilometar. Iako je današnje šiptarsko stanovništvo naseljeno u ovoj okolini posle napuštanja Trepče, i kod njega je očuvana tradicija o ovom naselju, koju su bez sumnje primili od ostataka zatečenog stanovništva.

   Izvor: Zvečan, Trepča i Kosovska Mitrovica – dr Milisav Lutovac, sveska XXX – br. 2, godina 1950.

   Odgovori