Portal Poreklo objavljuje tekst akademika Radoslava M. Grujića, iz 1912. godine (objavljen u Glasniku Srpskog geografskog društva), u kojem on piše o burnim vekovima u kojima su Srbi naseljavali prostore današnje Slavonije, Moslavine, Zagreba, Žumberka…
U ovom vrednom prilogu pominju se brojna srpska plemićka prezimena, kao što su: Bogojević, Borić, Bradač, Branković, Bratić, Brdarić, Bubanović, Vidović, Vitanović, Vlašić, Vračarić, Vučić, Gajdić, Gvozdanović, Grba, Grdak, Grdinić, Grubač, Demetrović, Dijaković, Dobrenić, Dobrinić, Dragač, Dragaš, Drašković, Dukić, Zmijanac, Margetić, Ivković, Jagnić, Jagodić, Jelačić, Keserić, Kodić, Kokir, Kordić, Korenić, Kosić, Kristianović, Kristović, Kuštrić, Lukačić, Martinović, Marčetić, Meštrović, Milićević, Milošić, Mirić, Nedeljković, Novković, Obradović, Obranović, Ožegović, Orešković, Petković, Petrović, Poznanović, Pravdić, Purić, Ranjilović, Radaković, Radenković, Radinović, Radoslavić, Radotić, Relić, Ružić, Selaković, Serbljanović, Serbak, Simić, Sladojević, Stanilović, Staničić, Stančić, Strainić, Tučić, Utješenović, Filipović, Hranilović, Ciković, Čavić, Škorić, Štrbac…
Evo i Grujićevog vrednog teksta pod naslovom:
NAJSTARIJA SRPSKA NASELJA PO SEVERNOJ HRVATSKOJ (DO 1597. GOD)
Današnju severnu Hrvatsku sačinjava prostrana oblast između Save i Drave. — Na zapadu deli je od štajerske reka Sutla i gora Macelj, a na Istoku graniči sa Slavonijom dužinom rečice Ilove.
U pređašnja vremena i ova oblast nazivana je Slavonijom, s dodatkom gornja — za razliku od današnje ili donje Slavonije, s kojom je nekada sačnnjavala jednu oblast; a južna granica njena išla je tada do reke Kupe, gde je počinjala Hrvatska. Nemci su ovu oblast zvali Windischland, a Mađari i drugi u latinskim ispravama nazivali su je Sclavonia. — Glavni gradovi njeni behu Zagreb, Križevci, Varaždin i Koprivnica.
Turske provale u 15. i 16. veku učiniše, da su mnogi Hrvati iz Like, Krbave, Primorja i severne Dalmacije uklonili se stalno sa svojih ognjišta i nastanili po ovoj oblasti. Zbog toga je Zagreb ubrzo postao središte nove etničke Hrvatske, a granice gornje Slavonije znatno se pomakoše na Sever – do reke Lonje. I u glavnom, od srednjeg a docnije i od istočnoga dela tako sužene oblasti, kada se u nju oko 1540., počeše stalno naseljavati mnoge srpske pravoslavne porodice, osnovana je prva vojnička — Slovinska Krajina, koja je kasnije prozvana Varaždinskim Đeneralatom.
A kada je Karlovačkim Mirom 1699. god. i donja Slavonija ponovo ušla u sastav Austro-Ugarske Monarhije, počeše predstavnici vlasti sve više identifikovati i Đeneralat Varaždinski sa Hrvatskom, nazivajući Slavonijom samo novo zadobivenu donju Slavoniju. – Tako eto, malo po malo, tokom 18. veka, konačno se utvrdilo ime Hrvatska i za celu ovu oblast nekadašnje gornje Slavonije…
Srbi zvali Slavoniju – Vretanija
Narod je, međutim, od pamtiveka pa sve do prve polovine 19. veka celu ovu oblast nazivao Slovinijom, a sebe Slovincima; dok su joj štajerci i drugi okolni narodi, naročito zapadnom delu njenom — Zagorju i Prigorju, dali ime Bezjačka, a narodu Bezjaki ili Bezjaci, — slično šijačkoj i šijacima oko Požege u donjoj Slavoniji. Međutim, kada su Srbi naselili sredinu ove oblasti, dadoše joj i oni jedno novo ime — Vretanija ili Vratanija, te je tako, bar od 1609.—1704., nazivahu naši crkveni predstavnici i moldavski vladaoci u svojim spisima, a srpski slikari na ikonostasima; dok su u isto doba i još nešto docnije (do polovine 18. veka), ruski vladaoci i crkveni predstavnici redovno i ovu oblast nazivali „Srpskom zemljom”.
Oblast je ova danas raznovrsne etnografske kompozicije, jer je i poreklo današnjeg njenog stanovništva vrlo različito.
— Pored osnovnog starosedelačkog stanovništva Slovinaca, koji samo u zapadnom delu prevlađuju, nalaze se tu mnogi Hrvati, Srbi, Štajerci, Kranjci, Česi, Moravci, Nemci i Mađari, a ponešto ima i Jevreja (većinom poljskih), Talijana, Cigana i Rumuna, Stari Slovinci, Hrvati, Kranjci, Štajerci i svi rimokatolički Srbi, a i jedan deo Čeha i Moravaca, etnografski se gotovo izjednačiše, te žive danas pod zajedničkim imenom Hrvata, dok su ostali narodi očuvali svoju individualnost. Među ovim narodima pravoslavni Srbi su najbrojniji, ali njihova naselja ne obuhvataju danas celu ovu oblast. Ona se pružaju samo po onom četvorougaoniku, što ga čine gorske kose i ogranci Bilogore sa Severa, Kalnika sa zapada, Marčanskoga humlja i Moslavačke gore sa Juga, te rečica Ilova sa Istoka; a tek nekoliko malenih sela naših prelazi te granice i spušta se u ravnu Podravinu…
Nu i srpsko stanovništvo ove oblasti nije po poreklu jedne etnografske kompozicije. šta više, ono ima u sebi podosta predstavnika iz sviju oblasti naših sa Balkanskoga Poluostrva; a ponešto je asimilovalo i od drugih naroda, naročito od starih Slovinaca i Hrvata, kojima je međutim, u isto vreme, mnogo više dalo iz svoje sredine. — Osnovu našem stanovništvu ovde sačinjavaju Hercegovci i Bosanci, a znatno je popunjuju Srbijanci, Crnogorci i Maćedonci.
Za prelazne zemlje našim velikim i malim migracijama u ovu oblast, osim Srema, Slavonije i Ugarske, sa Dalmacijom i južnom Hrvatskom, poslužile su još i Kranjska i štajerska, a donekle i Erdelj. Velike migracije imale su u glavnom četiri perioda. Prve poznate nam bile su tokom 15. veka, iz srednjevekovne Srbije — Despotovine i Hercegovine, preko Slavonije i Hrvatske; a smestile su se, u glavnom, u malenim oazama, oko Zagrebačkih i Kalničkih gora. — Potomci njihovi izgubljeni su za Srpstvo. Druge migracije bile su tokom 16. veka, iz severnih krajeva današnje Srbije, iz Bosne i Hercegovine, s Crnom Gorom i Starom Srbijom, većinom preko Kranjske i štajerske, Ugarske i Slavonije. Ova naselja spustila su se takođe oko Kalničkih gora i njihovih istočnih ogranaka, pružajući se postepeno sve više i po severozapadnim kosama Bilogore.
— Potomci ovih doseljenika većinom su očuvali se u Pravoslavlju i Srpstvu, te su osnov celom današnjem srpskom stanovništvu u ovoj oblasti. Treće migracije izvršene su u glavnom od kraja 16. do pred kraj 17. veka (1597.—1683. god.) iz raznih naših oblasti preko Slavonije i Hrvatske, te su zauzele mahom sredinu današnjih naših naselja u ovoj oblasti, od Rovišta do Severina. A četvrte veće migracije naše bile su krajem 17. i početkom 18. veka (1683.—1718. god.), takođe iz raznih krajeva naših preko Slavonije i Hrvatske, a naselile su u glavnom sav istočni kraj od Severina do Ilove, sa celom Moslavinom. Tada je konačno zaključeno naseljavanje ove oblasti Srpskim Narodom; i ako su male migracije pojedinih porodica i pojedinaca našega naroda i danas još u znatnom jeku…
Valja nam napomenuti, da je bivalo i migracija naroda našeg iz ove oblasti u druge oblasti, a naročito u južnu Hrvatsku i Slavoniju, te Kranjsku i štajersku. Ali su to bile mahom male seobe, većinom samo pojedinih porodica. — Ova je oblast u tome pogledu, od kako se Srbi u nju počeše naseljavati, mnogo više pasivna nego aktivna; jer je pre toga gotovo opustela bila, pa i danas još ima dosta nenaseljenog plodnog zemljišta…
Prva srpska naselja
Poznato je, da su već u prvim vekovima našega boravka na Balkanskom Poluostrvu, ne samo mnoge odlične porodice naše, zbog međusobica i drugih razloga, nego i čitavi krajevi naši sklanjali se privremeno, pa i stalno, u južnu Hrvatsku — pred raznim neprijateljima s Istoka i Juga. U takovim prilikama, između ostaloga, postala je i stara srpska općina Srb, u današnjoj južnoj Hrvatskoj. A nema sumnje, da su bar pojedine porodice naše, naročito iz Bosne, sklanjale se i stalno nastanjivale i po staroj gornjoj Slavoniji, a današnjoj severnoj Hrvatskoj.
Tih slučajeva moglo je još više biti oko polovine 12. veka, kada je u Ugarskoj i Hrvatskoj vladala Srpkinja kraljica Jelena, ćerka raškoga župana Uroša. Njen brat Beloš bio je tada palatin ugarski i dugo vremena ban slavonski; pa je lako moguće da su oni u pojedine gradove svoje doveli i srpsku vojničku posadu, — koja je tu stalno ostala sa svojim porodicama, — kao što su to docnije učinili kralj Vladislav i ban Urlih Ciljski, zet srpskoga despota Đorđa Brankovića – Smederevca.
Pa zato možda, već u 13. i 14. veku, i nalazimo među hrvatskom i slavonskom vlastelom priličan broj i takovih, čija se prezimena sa svojim srpskim oblikom jasno ističu među ostalima. A taj broj, s prodiranjem Turaka u naše zemlje, bivao je stalno sve veći, te već krajem 14. veka i u početku 15. sretamo oko Zagreba i Križevaca, a naročito u Turopolju, među vlastelom i odličnim ljudima, i: Reliće, Radenkoviće, Radoslaviće, Staničiće, Staniloviće, Pravdiće, Grdake, Jagniće i dr.
Kada je međutim u proleće 1434. g. za hrvatsko-slavonskog bana Urliha grofa Ciljskog udala se Katarina (Katakuzina) — ćerka srpskoga despota Đorđa Brankovića — tada je, zajedno s njom ili nešto docnije, došla u gornju Slavoniju i znatna srpska vojnička posada, koja je smeštena u Medvedgrad kod Zagreba, Rakovac kod Vrbovca, Veliki i Mali Kalnik kod Križevca i u Koprivnicu. A ta posada ostala je u tim gradovima i posle ubistva Urlihova (1456. g.), te je kastelan Katarinin u Medvedgradu i župan Polja Zagrebačkoga bio Srbin iz Despotovine plemić Bogavac Milaković, a u oba Kalnika Pavle Mikšić, sa svojim Srbijancima — dokle god Katarina nije te gradove ustupila drugima.
Broj srpskih vojnika po tim gradovima bio je prilično veliki, te su starešine njihove i oni imali znatan uticaj i na okolinu, — kada je sam kralj Vladislav prisiljen bio 1447. g., da piše svima Srbima (Rasciani) po pomenutim gradovima, da ne uznemiruju građane i seljane raznim teretima i kmetskim rabotama. A nema sumnje, da je većina tih srpskih vojnika, koja je ovamo po svoj prilici neženjena došla, ovde se poženila i zasnovala porodice, koje su tu i po okolnim selima stalno se nastanile, – Zato se od to doba i pominju oko tih gradova mnogi odlični stanovnici sa karakterističnim srpskim prezimenima, kao: Babini, Brankovići, Borići, Vučići, Dobrenići, Ivkovići, Jugovići, Nedeljkovići, Novkovići, Marčetići, Milićevići, Obradovići, Petkovići, Petrovići, Poznanovići, Radinovići, Stančići, Đurđevići i dr.
Jedan deo ovih i docnije doseljenih Srba, koji se nastaniše u Sv. Jeleni Koruškoj kod Križevaca, kao: Gvozdanovići, Ljubići, Jelačići, Meštrovići, Radakovići, Serbljinovići, Simići i dr., naročito su se odlikovali i dobili plemstvo, te nekima od njih i danas žive tamo potomci kao seoski plemići…
A kada u drugoj polovini 15. veka popadaše jedna za drugom u turske ruke sve države i državice naše na Balkanu, tada je sve više odličnih Srba povećavalo vlasteoske i druge redove narodne u Hrvatskoj i Slavoniji. – Ovi Srbi brzo su izmenili svoju pravoslavnu ili bogumilsku veru sa rimokatoličkom verom zemlje u koju su došli; te su polagano i etnički se izjednačavali sa starosedeocima tih zemalja — Slovincima i Hrvatima, utičući sve jače ne samo na dijalekat nego i na običaje njihove.
Poznato nam je, da su tada među ostalima, preko donje Slavonije, iz Srbije prešle i znamenite vlasteoske porodice Dragač i Bradač. Od prve možda nosi ime i oblast gornje i donje Dragačevo u Srbiji, a od druge valjda potiče crkvina Bradača, kod sela Kule u Mlavi. Obe ove porodice primile su rimsku veru, te je prva do turskog osvajanja Slavonije uživala vlasteosko dobro Pleternicu kod Požege, a za tim se uklonila dalje u gornju Slavoniju i krajem 16. veka izumrla u Nedelišću u Međumurju. Druga je uživala velika vlasteoska dobra oko Križevaca, ali je i ona tokom 17. veka izgubila se. I porodica Rogače, koja nas podseća na selo Rogače pod Kosmajem u Srbiji, teško da nije iz Srbije. Ona je ostala verna pravoslavlju, te nije dobila vlasteoskih dobara, a živela je u Vel. Pogancu kod Koprivnice još i krajem 18. veka …
Ciljskove Srbe iz Srbije, koji su mahom porimokatoličili se, pojačaše krajem 15. veka nove srpske naseobine iz Hercegovine i Bosne, sa knezovima Vladislavom i Balšom Hercegovićem. Ovi knezovi naši dobiše u gornjoj i donjoj Slavoniji znatna vlasteoska dobra, pa među njima i grad Mali Kalnik. — Ovaj grad oduzet je docnije od Nikole Balše Hercegovića, koga i kraljevske listine nazivaju Srbinom (Rascianus); jer je Balša pristao uz Zapolju, pa zato kralj Ferdinand 1537. g. predade njegov Kalnik Ljudevitu Pekriju.
Izgleda, da je ovo hercegovačko naselje, koje je takođe mahom rimsku veru primilo, imalo tada u ovome kraju i neku svoju crkvenu organizaciju. Bar 1514. g. pominje se Vladislav, herceg od Sv. Save, kao starešina (praepositus) crkve Sv. Bogorodice (valjda manastira?) kod današnjeg sela Glogovnice pod Kalnikom, a kao susedi njegova vinograda pominju se opet gotovo sami Srbi Hercegovci: Bratić, Kosić, Brdarić, Martinović i dr. dok se u obližnjem selu Potoku, pored Filipovića, Lukačića i dr. 1498. i 1509. g. spominje Jovan Serbljin i Đorđe Orešković, za koga se takođe naglašuje da je Srbin s dodatkom Tracz, čemu je sinonim Rac ili Rašanin. — Lako je moguće, da je tada i selo Rašćani, koje i danas postoji u toj blizini, dobilo ime od Srba — Rašana, koji su ga možda prvi naselili.
Srpsko gospodarstvo u Kalniku i okolini, koje je s malim prekidima od Katarine Brankovićeve do Balše Hercegovića, trajalo preko stotinu godina (1434.—1537.), zajedno s brojnim srpskim naseljima u onome kraju, učinilo je, da je onde najjače očuvana srpska tradicija iz ovih vremena. Stoga se u srpskom pravoslavnom selu Osijeku pod Kalnikom i danas priča, da je tamošnju srpsku crkvu sagradila jedna Srpkinja grofica, koja je stolovala u Kalniku. A jedna od najstarijih srpskih porodica u tome selu jeste porodica Vitanovića, koja se danas razgranala u čitavo pleme i raširila po mnogim okolnim selima.
kUz to pleme, u selima oko Kalnika, nalazi se, možda iz tih najstarijih vremena, i još po koja pravoslavna srpska porodica, kao što su Bodin, Bodinovac i dr. A još 1774. g. nalazila se tamo u selu Ivančecu i porodica Todora Hercegovića aliter Višnjića, koja nas podseća na gospodarstvo stare vlasteoske porodice Hercegovića u onome kraju. — Danas te porodice nema među tamošnjim pravoslaviim Srbima, kao ni mnogih drugih starih hercegovačko-crnogorskih porodica: Korenića, Kordića, Grdinića, Vračarića, Vidovića i dr., koje su još i krajem 18. veka nalazile se oko Kalnika kao pravoslavni Srbi.
Pustošenje ove oblasti
Do turskih provala ovaj lepi i dosta plodni kraj bio je gusto naseljen i prilično bogat. No čim su Turci u 15. veku, a naročito tokom 16. veku. počeli stalno da provaljuju i ovamo, i to sa tri strane — iz Bosne, donje Slavonije i Ugarske, tada su brzo opustela mnoga sela i gradovi. Prvo se razbegoše kmetovi, a onda i vlastela sa dobara svojih. Uz to, pri svakoj provali odvađahu Turci mnogo roblje u svoje krajeve i njime naseljavahu svoje spahiluke, po istočnim i južnim oblastima našim. A pri tom je najviše stradala županija Križevačka, koja je bila prva na udarcu. I već u prvoj polovini 16. veka (1543. g.) ona broji samo 1.501 dom sposoban za oporezovanje, dok je pre toga brojala preko 12.000 takovih domova; a sve tri županije ove oblasti zajedno (zagrebačka, Varaždinska i Križevačka) imaju tada tek 10.645 domova. – Tako je već u to doba ta zemlja opustela bila…
No odmah posle toga nastupiše za ovu oblast još grđi i crnji dani, jer posle pada Virovitice i Čazme (1552 g.) u turske ruke, zbog čestih provala razbojničkih četa i vojske turske, nastupio je takav strah među kmetovima ove zemlje, da su u velikoj većini sve napustili i razbežali se po severo-zapadnoj Ugarskoj, Austriji i štajerskoj. A od onih što ostaše mnogi se dobrovoljno predaše Turcima i ponudiše im sami plaćanje danka, samo da pošteđeni budu od paljenja i robljenja. — Ove Slovince prozvaše drugi Predavcima, u smislu izdajice, te i danas tri sela (kod Belovara, Križevaca i Čazme) nose njihovo ime (Predanac i Predavec).
Zbog toga, već za deset godina (1554.), pala je porezna snaga gornje Slavonije ispod polovice, te su sve tri županije imale samo 4.657 poreznih domova, od kojih je na Križevačku županiju otpalo tek 376. A trideset godina posle toga (1584.) cela gornja Slavonija, zajedno sa neznatnim ostacima stare Hrvatske, preko Kupe uz Primorje i Kranjsku, nije imala više od 3.000 poreznih domova. — Pri tome je i opet Križevačka županija najgore prošla i ostala gotovo sasvim pusta. No, na sreću ove zemlje, poslednja jača turska pustošenja bila su 1591.—93. g., kada je Hasan paša bosanski samo za te dve godine, popalio oko 26 hrvatsko-slavonsknh kastela i gradova, te odveo u ropstvo oko 35.000 duša… Od tada je ubrzo turska sila trgla u natrag.
Nu, priznati moramo, da iseljavanju i begstvu kmetova iz gornje Slavonije i Hrvatske, te tako lakom i brzom pustošenju ovih zemalja, nisu bile krive samo provale turske vojske i njihovih hajduka, nego i vrlo nečovečan postupak hrvatsko-slavonske vlastele sa njihovim kmetovima. — zapovednik krajiški potpukovnik Lenković, pod zakletvom je izjavio 8. oktobra 1561. g. Dvorskom Ratnom Savetu u Beču, da je vlastela deset puta više nego Turci kriva, što su se kmetovi razbegli i zemlja opustela…
Nove srpske migracije
Čim su Turci, preko gornje Slavonije i Ugarske, počeli prodirati i u štajersku robeći, laleći i ubijajući, odmah su štajerci počeli misliti kako bi osigurali gornju Slavoniju, kao grudobran svoj. A posle strašnog poraza Kacianerova kod Gorjana (1537. g.), kada je ubrzo gotovo cela donja Slavonija došla pod vlast tursku, te je već i istočni deo gornje Slavonije dobro opusteo bio, prionuše oni još ozbiljnije oko toga. Odmah se počelo raditi na osnivanju plaćeničkih krajiških četa, koje će bar raznim razbojničkim četama turskim prečiti dublje prodiranje u ovu oblast.
Ali, glavni vojni zapovednik Hans Ungnad, kome je ta stvar 1540. g. poverena bila, brzo se uverio, da se pri tome poslu ne može mnogo osloniti na domaće slovinske i hrvatske kmetove. S toga on obavesti staleže štajerske, da ti ljudi nisu dorasli za borbu s Turcima i hajducima, te bi trebalo da i njih neko brani; jer: „oni su navikli samo, da služe oko stolova svojih gospodara, te pune podrume i koševe njihove.” I predložio je: da se nabave valjane plaćeničke čete od Nemaca i naročito Srba, koji već od pre desetak i više godina u znatnom broju uskaču iz Turske u Senjsko Primorje, Žumberak i Kranjsku, te vrlo uspešno vrše krajišku službu na onoj Krajini. — Staleži usvoje ovaj predlog i već iste godine otpoče sistematsko naseljavanje srpskih uskoka po gornjoj Slavoniji.
Ove migracije obuhvataju vreme od 1540. do 1597. g. i naselile su u glavnom najzapadniji deo današnjih naših naselja u ovoj oblasti. — Potomci u ovom periodu naseljenih pravoslavnih Srba, znatno pojačani docnijim doseljenjima, čine danas preko trećine celokupnog broja Srba stanovnika u ovoj obasti (oko 50.000), te žive po brojnim selima srpskih parohija: Bolfana, Salnika, Vojakovca, Vel. Poganca, Lepavine i Vel. Mučne pod okriljem gora Kalničkih; Plavšinaca i Male Trešnjevice na severnoj strani zapadnog dela Bilo gore; te Gornjih Sredina, Bolča, Srpske Kapele i donekle Rovišta i Lipovčana na južnoj strani zapadne Bilo gore i po Marčanskom Humlju; — a docnije su odavde spustile se mnoge porodice naše i u sela srednjeg istočnog dela naših naselja u ovoj oblasti. — Osnov ovim migracijama čine kranjski, žumberački i senjski uskoci, a tek ponešto slavonski i ugarski prebezi.
Početak je učinjen sa uskocima srpskim iz Kranjske i Žumberka već marta 1540. g., a za tim i maja 1542. g., kada je u krajišku službu uzeto 400 Srba pod upravom 12 narodnih vojvoda. Ovi krajišnici razmešteni su po tadašnjoj Krajini Slovinskoj između gradova Koprivnice, Križevaca i Ivanića. Mnogi od njih doveli su ovamo i porodice svoje te ih smestili po sklonitim brdskim i šumskim mestima u blizini svojih stražara.
Za ovima počeše odmah dolaziti i uskoci srpski iz Slavonije i Ugarske, koje u ovo doba nazivaju mahom prebezima, a docnije Vlasima. — Tako, već 1543. g. dođoše iz donje Slavonije: Marko (Tomašević) od Požege i Petar (Besedić) Pribeg, svaki sa devet oružanih momaka; a iz susedne zapadne Ugarske prešao je u isto vreme zastavnik Pavle Bakić sa svojima. Nešto docnije uskočiše iz donje Slavonije i drugi; a među ovima osobito ugledni behu vojvode Ivan Margetić (Rascianus) i stric mu Plavša. Ivan je sa svojih 49 konjanika nastanio se oko Ludbrega, po nekim selima današnjih srpskih parohija Bolfana i V. Poganca, te je dao i ime selu Ivanac; a Plavša sa svoja 53 pešaka naselio se blizu Koprivnice, gde se i po njemu prozva jedno selo; — to je Plavšinac, glavno srpsko selo u onome kraju i sedište parohije.
Kada je međutim, početkom druge polovine 16. veka. Križevačka Županija od učestalih turskih provala gotovo sasvim opustela, — pri čemu su nema sumnje i novonaseljeni Srbi mnogo postradali, — tada se javila potreba za još većim brojem plaćenih krajišnika. I 1555. g. primljeno je u službu šest novih uskočkih vojvoda iz Kranjske i Žumberka, sa preko 200 uskoka, te se i broj srpskih duša ponovo umnožio u ovoj oblasti.
Iste godine došla je iz donje Slavonije i jedna porodica od 40 duša trojice odličnih srpskih vojvoda, braće: Alekse, Dojčina i Vukmira; dok je 1556. g. u broj nemačkih plaćenika uzet i Vojvoda Ratko Pribeg sa 43 pešaka, koji se nastaniše oko Topolovca, blizu Križevaca. 1562. g. naselilo se u Podravinu nekoliko desetina srpskih porodica od senjskih uskoka sa 60 oružanih ljudi, te su posle godinu dana preseljeni u blizinu manastira Lepavine, između Križevaca i Koprivnice. A 1563. g., uz naročite carske povlastice došli su ovamo iz primorja severne Dalmacije. tzv. Morlačke mnogi Srbi —Morlaci i nastanili se oko Glogovnice pod Kalnikom. Međutim. 13. januara 1568. g. upućene su iz Beča vojničke vlasti na Slovinskoj Krajini, da sve srpske uskoke iz Kranjske ili bar one, koji to budu hteli, nasele u Podravini po obroncima gora Kalničkih i Bila — između Ludbrega, Koprivnice i Đurđevca, a naročito oko Rasinje.
Ova naselja naša pojačavana su redovno i čestim migracijama pojedinih porodica iz raznih krajeva; a ove migracije učestale su osobito posle Bručke Libele od 1578. g., kojom je određeno da se plaćenička vojska na Slovinskoj Krajini znatno poveća. — No od većih seoba našega naroda u ovu oblast, posle ovoga u periodu ovom, poznata nam je još samo ona, koja se zbila između 1583.-1586. g. Nju je izveo vojvoda Petar Hasanović, kada je posle neuspelog pokušaja da se oslobodi Klis od Turaka (1583.) uskočilo iz srednje Dalmacije u senjsku okolicu, a odatle i dalje, preko 800 porodica. Hasanović je sa svojima prešao na Slovinsku Krajinu i nastanio se isprva oko Ivanić Kloštra. Tu je on 1586. god. odlično se istakao svojim junaštvom u boju protiv Ali bega, te je primljen u krajišku službu i sa svojima poslat na najizloženiju Krajinu kod grada Đurđevca u Podravini. Ovde se oni naseliše po selima današnje srpske parohije u M. Trešnjevici, gde im potomci većinom i danas kao pravoslavni Srbi žive; i ako su tamo samo malena oaza od 750 duša.
Osim ovih dobrovoljnih seoba naših u gornju Slavoniju, bilo je u isto vreme po nešto i prisilnih preseljavanja. — Tako je, između ostalih, januara 1572. g. Đorđe grof zrinjski porobio četiri sela oko Brezovice kod Virovitice i doveo iz njih roblje u gornju Slavoniju. A januara 1586. god. Mihajlo baron Sekelj i kapetan Globicer popalili su nekoliko naših sela oko Sirača u t. zv. Maloj Vlaškoj, u zapadnom delu donje Slavonije, i doveli kao roba odličnoga srpskog kneza iz toga kraja Ivana Pejašinovića, sa preko 100 žena i dece, Pejašinović je za tim povratio se u donju Slavoniju, s dozvolom austrijske vlasti, i 1587. g. izveo je odande još 13 zadružnih porodica, sa jednim svećenikom i mnogo blaga. Te porodice naetanjene su oko Koprivnice i u Križevcima. — Posle ove seobe punih 10 godina nezna se ni za jednu veću seobu; a za tim (od 1597. g.) počinje nov sistematski rad austrijskih vojenih vlasti na preseljavanju našega naroda u ovu oblast, mahom iz turske Slavonije…
I ako je možda većina onih prvih krajišnika naših, poput ruskih Kozaka, neženjena bila, ipak je s njima prešao priličan broj naših porodica. A radi opasnosti od Turaka one prve porodice naše nastanile su se isprva mahom oko tadašnjih glavnih Krajiških gradova: Koprivnice, Ludbrega, Križevca, Ivanića i Đurđevca, gde se mnogima i danas potomci nalaze. Nu jedan deo narodnih vojvoda, radi još veće sigurnosti, sklonio je porodice svoje u istočnu štajersku, oko Ptuja i Marburga, gde im je car Ferdinand I. darovao dvorove i zemlje.
Tako je u drugoj polovini 16. veka, počevši od 1552. g. u mestima Wernsee Aichof, Skok Rogeis, Schörschowitz i Kötsh, stanovalo osim običnih uskoka i dvadesetak srpskih vojvodskih porodica, čije su starešine služile po pomenutim i drugim gradovima pa Slovinskoj Krajini. Docnije, a naročito pod kraj 16. veka, kada je Krajina postala sigurnija, većina tih porodica preseljena je među ostale porodice naše oko krajšikih gradova, te im tamo i danas žive potomci kao pravoslavni Srbi.
Ali je znatan broj naših porodica i stalno ostao u štajerskoj, pa njihovi odrođeni potomci i danas žive tamo. Tako na pr. u okružju Petave oko 150 osoba nose prezime Lah (Vlah, u značenju nekadašnji pravoslavni Srbin), oko 40 Skok (Uskok), oko 100 Milošić, 80 Kristović i Kristianović, po 20 Domiter i Marković, a oko 10 Radotić i Radanović. U okružju Fridau prezime Lah naročito je rašireno, te ima i selo Lahonec sa preko 20 Vajda (Vojvoda); za tim ima tu Purića, Ćirića, Lazića, Nikolića, Milošića, Škorića, Tučića i Vukovića. A u okružju Rojčime Demetrovića, Musića, Serbaka, Jurkovića, Vlašića i Obranovića; dok je pređe bilo još i Dijakovića, Cikovića, Gajdića, Ružića i dr.
Do sada se kod nas držalo, da su Srbi počeli stalno naseljavati ovu oblast tek krajem 16. veka, ali to je kao što se iz gore izloženoga vidi pogrešno bilo. Bilo je to i stoga, što su mnogi istorici prelazili ćutke preko Rasciana, Uskoka i Prebega iz 15. i 16. veka u ovoj oblasti, ili su ih tek spominjali kao neznatne seobe pojedinih porodica, koje su za Srpstvo brzo izgubljene. Međutim, već u drugoj polovini 16. veka, bilo je na Slovinskoj Krajini nekoliko tisuća naših duša, čiji potomci velikim delom i danas tamo žive kao pravoslavni Srbi. šta više, ti Srbi imali su već onda i vrlo vidnu ulogu na toj Krajini, kada je nadvojvoda Karlo juna 1576. g. upozorio zemaljsku štajersku Upravu, da većina vojvoda na Slovinskoj Krajini nije rimokatoličke nego pravoslavne vere (nit Christen, sondern Usskokhen).
A što je ova grupa srpskih naselja održala se u Pravoslavlju i Srpstvu najviše zasluga ima manastir Lepavina koji je od prvih dana postao centar njihova crkveno-narodnog života. Njega su, po svoj prilici, osnovali kaluđeri naši iz Srbije i Hercegovine, koji s narodom uskočiše oko 1530. i 1538.—9. g. prvo u Žumberak i Kranjsku, a nešto docnije spustiše se i u ovu oblast, da narodu svome budu svećenici i učitelji. Hronika manastirska beleži početak manastira ovog u 1555. g., a već dve godine docnije (avgusta 1557.) napali su ga i porobili Turci, isekavši na komadiće četvoricu od šest kaluđera…
– Kaluđerima pritekli su docnije u pomoć i mirski svećenici, koji su s novim migracijama naroda našeg ovamo prelazili; a krajem 1595. g. prešao je k njima i sam vladika Vasilije iz manastira Remete (Orahovice) u donjoj Slavoniji. Tako su ona naselja naša dobila još jači oslonac, da se i u ovoj, dotle isključivo rimokatoličkoj, oblasti održe stalno kao pravoslavni Srbi. Bivalo je istina i sada, kao i posle, otpadanja od Pravoslavlja i prelaženja u rimsku veru, ali su to činili mahom retki pojedinci, koji su imali ambiciju da se dodvore svojim gospodarima i uživaju plemićska prava, koja oni ili preci njihovi za krvave zasluge dobiše.
Međutim, bivalo je u isto doba mnogo slučajeva, da su pojedinci i sva junačkim delima krvavo stečena plemićska prava i prerogativa radije napuštali nego što bi se Pravoslavlja odrekli. Pored ostalih takovi behu znamenite vojvode srpske: Hrgovići, Pejašinovići, Vukovići, Nanići i dr. Za to su njihovi potomci i danas seljaci s pergamentskim plemićskim diplomama, na kojima je županijska vlast ondašnjeg vremena pribeležila klauzulu, da će ta prava tek onda vredeti, kada vlasnici diploma dokažu, da su se sjedinili s Rimskom Crkvom; dok u isto vreme jedna grana porimokatoličenih Draškovića, Kukuljevića, Ožegovića, Sladojevića i dr. uvrštuje se postepeno u grofove, barone i drugu vlastelu hrvatsku…
Poreklo porodica
Samo za nekoliko desetina većinom starih vojvodskih porodica može se, na osnovu istorijskih dokumenata, pouzdano odrediti datum pojave njihove u ovoj oblasti; a za ostale mnogobrojne porodice postoje tek manje ili više verovatne pretpostavke. Još slabije stojimo s određenjem porekla pojedinih porodica naših, — jer izveštaji istorijskih dokumenata za ovaj period mahom samo sumarno označuju: Tursku, Srbiju ili Maćedoniju, kao prvobitne oblasti doseljenika; ili, što je još češće, spominju samo glavnu i poslednju prelaznu oblast migracija.
A tradicija o tome skoro sasvim izbledela je u naroda ovog, čiji su preci gotovo 400 godina ratovali po raznim evropsknm bojištima, te preživeli vrlo mnogo burnih događaja, koji su iz svesti potomaka potisli i izbrisali daleka vremena seobe sa Balkanskog Poluostrva. Zato samo neke porodice navode: Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, kao svoju staru domovinu, pa i to ne svagda pouzdano.
A većina ne seća se ni imena prve postojbine svoje, nego tek koje prelazne oblasti, te vele da su poreklom Mutlaci (Morlaci iz severne Dalmacije i okoline), Čabrajci (iz zapadne Bosne), Kranjci, Žumberčani i dr. Nu najviše ih ima koji ni to neznaju, te na pitanje odkuda i kada su im stari doselili, prosto odgovaraju da su ovde: „od zamana (!), od stare punte (bune), od kako se selenje zapodjelo, nezna se tome pametara” ili „nikada niko čuo nije da smo odkuda doselili”; dok opet drugi vele, da su tu: „starodobni, starovjerci, starunci, domorodci” it. d. Vrlo su retki koji znaju bar nešto više reći, kao na pr. osamdesetgodišnji starac Savo Dlaka iz zaseoka Lipovčana u brdima kod Podgorca.
On mi je između ostaloga rekao, da su njegovi stari kazivali mu, da su njihovi preci i većina srpskih podgoračkih porodica doselili ovamo „iz Srbije za turskoga rata, kada je Turčin zemlju našu zarobio i Turci napajali konje iz naših putijera….”
Zbog tako oskudnih neposrednih podataka o poreklu naših najstarijih porodica u ovome kraju, morao sam s naročitom pažnjom obratiti se i svima posrednim podacima, te brižljivo ispitivati ne samo antropogeografske i etnografske osobine njihove, nego i mnoge druge okolnosti. — Takovim radom došao sam do znatnoga broja vrlo pouzdanih indikacija za poreklo većine porodica; a rezultate toga istraživanja mogu ovde izneti samo u nekoliko kratkih crtica.
*Glavne prelazne oblasti ovih najstarijih do danas očuvanih naselja naših behu u prvom redu Kranjska i Žumberak, te Senjska i Bihićka Krajina, a za tim Morlačka ili severna Dalmacija s okolinom, te zapadna Bosna, Slavonija, Ugarska i štajerska. Prvih pet oblasti dale su gotovo dve trećine celoga našega stanovništva u ovome kraju.
Osim istorijskih dokumenata i tradicije, potvrđuje nam to još i veliki broj istih porodičnih prezimena ovde i onde, kao i imena mnogih sela i zaselaka, koja su postala od starih porodičnih prezimena, te gotovo iste fizičke, dijalektičke i druge etničke osobine. Bosna, Slavonija i Ugarska dadoše nam tada samo mali broj porodica; jer zapadni delovi njihovi nisu u ovo doba tako gusto naseljeni bili pravoslavnim Srbima, kao što je to bilo na svršetku ovoga perioda, krajem 16. veka, — kada upravo iz tih oblasti otpočinju glavne migracije i čine novi period u naseljavanju Srba po ovoj oblasti…
A Štajerska poslužila je u ovo doba, samo nekoliko decenija, kao privremeno sklonište većinom odličnih vojvodskih porodica srpskih.
Isto tako dosta pouzdano možemo utvrditi, za veliki broj ovih najstarijih porodica naših, i staru balkansku postojbinu njihovu. Veći deo, naime, vodi poreklo svoje iz Stare Srbije i Hercegovine te današnje Srbije i Crne Gore, a manji deo iz Bosne, Maćedonije i Srema. — I to nam, u prvom redu, potvrđuju istorijski podaci i tradicija, a za tim i mnoge druge okolnosti.
Kada su se Turci početkom 1527. počeli spremati da osvoje Liku i Krbavu, tada su oni počeli dovoditi i mnoge srpske porodice iz istočnih i južnih krajeva naših na Krajinu Hrvatsku i Dalmatinsku, da osvojene zemlje čuvaju i pomažu nove osvajati. To su oni tzv. Martolozi, turski Krajišnici, za koje putnik Kuripešić veli, da su 1530. g. dolazili u Zapadnu Bosnu od Beograda i Smedereva. Njih je, po svoj prilici, prvi poveo ovamo turski zapovednik tih gradova Muhamed Jahioglija, kada je, u društvu sa Ahmetom Šibeničaninom i Usrefom Vrhbosanskim, pošao da osvaja Udbinu i druge gradove Hrvatske.
Slično je bivalo, gotovo u isto vreme, i na Slovinskoj Krajini, gde su 1540. zarobili nekoliko martoloza i njihovog vođu, harambašu Vuka Velimirovića, za koga se veli da je član jedne od najodličnijih porodica iz Srbije (ex regno Rasciae); a 1546. g. premestili su Turci u Voćin dotadašnjeg zapovednika požeškog Vukašinovića sa naročitom zadaćom, da pomiče Krajinu sve više na zapad i po njoj naseljuje Srbe…
Ali, mnogi od ovih Srba, nezadovoljni s Turcima, počeše ubrzo napuštati tursku krajinu i prelaziti u pomoć Hrišćanima. — Prva takova znatnija migracija bila je već u septembru 1530. g. Nju su izveli oni Srbijanci, što ih je Muhamed počeo dovoditi. Uskočili su prvo u Bihać, a onda odmah u Kranjsku i Žumberak, da se nešto docnije mnogi od njih spuste i na Slovinsku Krajinu naše oblasti. A da su to zaista bili Srbi iz današnje Srbije uverava nas, pored ostaloga, i to, što se na pr. selo Badovinci [Ovo je ime po svoj prilici francuskoga porekla – U 12. v, nosili su ime Balduin petoro jerusalimskih kraljeva, a u 13. veku dva latinska cara u Carigradu: te je to ime moralo biti popularno i među našim precima, kada se u više listina naših i nekoliko Srba od 13.—14. v. naziva tim imenom.
Lako je moguće, da su naši stari doba toga davali deci svojoj ime čuvenoga osvajača Carigrada Balduina grofa Flandrijskoga, kao što su i u naše dane neki naši očevi u Bačkoj davali svojoj deci ime Štesl, onda slavnog branioca Port-Artura. Docnije je ime Balduin pretrpelo kod nas promenu u Baldovin i Badovin, što se takođe iz listina vidi, te se u preznmenu Badovinac i imenima pomenutih sela do danas sačuvalo.] nalazi samo u starom Žumberačkom okružju i u okružju šabačkom, a u našoj oblasti nekoliko porodica nosi to ime kao prezime; isto tako u Žumberku i kod nas ima mnogo porodica s prezimenom Ranjilović ili Hranilović, a u Beogradskom okrugu nalazi se selo Ranilovići; dok nas porodično prezime i ime zaseoka Balabani podseća na zemljište Balabanovac kod sela Slanaca blizu Beograda itd.
Nu, i iz drugih krajeva Srbije ima u ovoj oblasti znatan broj porodica. Tako su na pr. Bubanovići, Grubači, Grubačevići i dr. od Temnića; Beljaci, Bogavci, Gvozdenovići, Bogojevići i dr, od Ibra; Selakovići, Štrbci, Čavići i dr. od Staroga Vlaha; Vitanovići, Klisurići, Keserići, Keserini i dr. od Poljanice, gde se i danas, pored gorske kose Vitanovice, nalaze i oranice Vitanovac i Klisura, kao i selo sa najstarijim tamošnjim plemenom Keserci. — A to nam donekle potvrđuju i neke stare rukopisne i štampane knjige iz manastira Sarandapora (Osogova) i sela Petnice (niže Čačka, pisana 1488. g.), te manastira: Čokešine, Bogovađe i Radovakščice, koje se nalaze u manastiru Lepavini i drugim crkvama ove oblasti.
Na sličan način saznali smo za poreklo mnogih porodica i iz drugih oblasti naših Balkanskoga Poluostrva, proveravajući resultate i somatološkim osobinama tih porodica.
Tako su na pr. iz Stare Srbije poreklom: Šiljci, Crljenice, Brnjice, Grbe, Grbići, Žile, Dlake, Šarci, Rončevići, Strainići, Dragaši, Dragaševići i dr. od Novopazarskog Sandžaka: Kuštrići, Mirići, Kodići i dr. sa Kosova: Korše, Goranovići, Rajnići, Nedići i dr. od Metohije, šara i Podrimlja.
Iz Maćedonije su: Smoljanci i Smoljanovići, za koje tradicija veli da su iz Grčke; pa Sedramci, Kirovići, Dimići, Zake, Avirovići (po tradiciji iz Kazanluka), Pandovići, šovići, Komlenci, Komlenovići, Šešići (od Velesa) i dr.
Iz Hercegovine su: Ljubišići, Komadine, Odžići, Radmilovići, Raići, Rađe, Ćaćuge i dr. od Bilećkih Rudina; Vrankovići, Ratkovići, Počuče, Inići i dr. od šume, Površa, Zubaca itd., te: Božovići, Vujičići, Kukići, Mandići, Nježići, Radoševići, Dobrenići, Kovačevići, Vujanovići, Sabolovići, Stojnići, Vukmirići, Domazeti i dr. koji ovde slave Sv. Savu kao Krsno Ime svoje. — zato sam u ovoj oblasti našao, pored nekoliko rukopisnih knjiga, i tri knjige goraždskih i dvanaest mileševskih izdanja.
Iz Crne Gore su: Bajčete, Ždrale, Obradovići, Banjani, i dr. od Banjana; Balote, Zorići, Raketići, Drobnjaci i dr. od Drobnjaka; Bastašići, Devići, Murgaši i dr. od Vasojevića; Koruge, Purići i dr. od Kolašina; Brdari, Proje, Kljajići i dr. od Bjelopavlića; Heraci, Herakovići i dr. od Njeguša; te Martinovići, Radičevići, Đuraševići, Hasanovići (od Rovaca), Dodoši i dr. A iz tih jugozapadnih krajeva naših jesu i Bani, Kobasice, Oluje, Karari i dr., kojih i danas još ima po Boci i Dalmaciji; kao i: Jagodići, Danilovići, Dukići, Čavčići, Đuričići i dr., koji slave Sv. Stefana Dečanskog (Mratin-dan), te Bakići i Utješenovići, koji slave Sv. Srđa kao Krsno Ime svoje. — Stoga sam i našao po ovome kraju, pored rukopisnih knjiga (iz Slatine od Bjelopavlića jedna) i sedam komada skadarskog, a jednu cetinjskog izdanja bogoslužbenih knjiga….
Ponešto porodica vodi svoje poreklo i iz Arbanije, kao na pr.: Lemići, Lekići, Magoši, Magovci, Peleši, Đinđići, Dobrići (pređe Dobre iz Muskopolja) i dr.
Iz Bosne su: Sirovice od Dervente, Hrgovići od Maglaja, Kokiri od Prnjavora, Godeči, Dobrinići, Slavujevići i dr. od Sarajeva, te Šamići, Sokolovići, Kozarci, Zmijanci, Usorci, Prusci, Kuprešani i dr.
Najposle ima nešto porodica iz Srema, kao na pr. Sakulji (Sakule, staro pusto selo kod Zemuna i Sakulje selo kod Smedereva), Tandare, Tandarići i dr. — Oni su osnovali i selo Srem blizu manastira Lepavine, gde je još u početku 18. v. živela jedna porodica s prezimenom Sremac….
Tako smo u glavnim potezima izneli preglednu sliku najstarijih naselja naših u današnjoj severnoj Hrvatskoj. — I kao što smo videli ta su naselja završena u glavnom već krajem 16. veka, ali je bivalo znatnih priliva novih migracija i u početku 17. veka, dok su docnije pridolazile samo pojedine porodice i to mahom preko Turopolja i Zagorja iz Dalmacije, Like, Krbave i Banije. Pa i danas neprestano traju te male migracije. Nu pored Ličana, kojih svake godine doseli se po nekoliko porodica, od novijega vremena dolaze ovamo i Bugari i Maćedonci. Prvi su većinom od Vidina i bave se baštovanstvom, a drugi od Ohrida, te su mahom lebari i alvadžije. Maćedonci ovi uvek vele da su Srbi; a jedni i drugi žene se ovde Srpkinjama, te su već osnovali i nekoliko novih srpskih porodica.
Belovar je središte trgovine za ovaj kraj, pa se u novije doba naselilo u njega i nekoliko mladih trgovaca, većinom iz Banata (od Vršca); a od poslednjih nekoliko godina internirani su u njemu i neki vojni begunci iz Srbije, od kojih su neki i sa porodicama došli, ili se ovde poženili i stalno nastanili u ovome kraju.
IZVOR: Radoslav M. Grujić, GLASNIK SRPSKOG GEOGRAFSKOG DRUŠTVA, Godina 1. (septembar 1912.), Sveska 2.
8. jun 2018. u 10:42
Vojislav Ananić
VOJNA KRAJINA
Obzirom da je Vojna krajina bila žumberačkim uskocima »sudbina« celih 350 godina, smatram da bi trebalo reći u najkraćem o njezinom nastanku, razvoju i ukidanju.
Zbog stalnih turskih upada i teške situacije u Hrvatskoj, vojnici Habsburške Monarhije prvi put su privremeno raspoređeni na teritoriji Kraljevine Hrvatske 1522. godine. Međutim, taj dolazak nije bio zvaničan pa bi se početkom Vojne krajine (austrijski zvaničan naziv »Militaergrenze« – Vojna granica) mogao smatrati dolazak habsburške vojske u Hrvatsku 1526. godine, zbog nasledne krize u Kraljevini Ugarskoj.
Kad je nadvojvoda Ferdinand 1527. izabran za hrvatskog kralja, obećao je da će na granici držati 1.000 konjanika i 200 pešaka i snabdevati gradove. To je bilo »provizorno« obećanje, jer nije bilo zasnovano na državno-pravnom odnosu Austrije i Hrvatske, još manje je bilo rezultat saglasnosti i plana o načinu organizovanja odbrane: centralizovano iz Graca ili bi za odbranu pojedinih delova granice bili odgovorni hrvatski feudalci, a nije bilo ni dovoljno snaga.
Hrvatski istoričar Ferdinand Šišić kaže da je »pohlepno plemstvo išlo samo za tim da zadovolji sebe, ne mareći nimalo za opće interese«. Da dogovora i bitnijeg napretka u narednom periodu nije bilo pokazuje i činjenica da je 1537. na hrvatskoj krajini bilo svega 400 vojnika, a na dal- matinskoj 250. U Bihaću, tada najznačajnijem vojnom uporištu, bila su svega 154 vojnika. Prema prezimenima (Vuk i Novak Popović, Heraković, Živković, Vučinić, Vučković, Keserić) vidi se da je među njima već bilo podosta Žumberčana (Radeka, str. 25/26).
Snage za uspostavljanje i odbranu Vojne krajine sporo su narastale, bez pravog plana i strategijske zamisli. Turska je imala punu inicijativu. Prvu potpuniju procenu stanja (mesta i gradova-utvrđenja) na granici sačinio je 1553. general Ivan Lenković. Utvrdio je da na pograničnom području prema Turskoj ima oko 70 gradova (utvrđenja) i predložio da se 26 napusti i razori, a 45 utvrdi i da se u njima drži posada.
O njegovom izveštaju u Beču se raspravljalo tek na saboru 1577. Odlučeno je da se hrvatsko-slavonski deo granice odvoji od ugarskog, da se na slavonskom delu drži 3.085, a na hrvatskom 3.698 vojnika razli- čitih profila, što bi godišnje koštalo oko 240.000 forinti. Procenjeno je da Turska prema slavonskoj granici drži 2.863, a prema hrvatskoj 3.700 profesionalnih (plaćenih) vojnika, ali su te snage raspoređene u samo 11 utvrđenih gradova (garnizona) pa je i njihova udarna moć mnogo veća i efektivnija. Pored redovnih snaga, Turska je mogla brzo da angažuje veliki broj neredovnih snaga, tako da bi mogla da angažuje i do 45.000 vojnika (V. Klaić, str. 410).
Komandu nad Vojnom krajinom imalo je Dvorsko ratno veće, formirano u Gracu 1556. (od 1705. sa sedištem u Beču), a troškove su snosile unutrašnje austrijske pokrajine pa je u Dvorskom ratnom veću Štajerska imala tri, a Kranjska i Koruška po dva predstavnika. Potpunu brigu o Vojnoj krajini (uređenje, finansiranje i komandovanje) trebalo je da preuzme nadvojvoda Karlo. Njemu je u vojnom pogledu bio potčinjen i hrvatski ban. Zbog teške unutrašnje situacije, neposredna realizacija je odložena, međutim novi su turski napadi i osvajanja uslovili da se na saboru u Bruku (Bruck) 1578. godine hitno preciziraju potrebne snage i način finansiranja. Došlo se u situaciju da ako se sad nešto učini, nešto će se i odbraniti, u protivnom neće imati šta da se brani.
Vojna krajina je sve do 1881. godine bila »odbrambena zona« prema turskom carstvu, kao specifična organizacija i teritorija na kojoj je civilna vlast i uprava bila potčinjena vojnoj, pa je stanovništvo, koje je obavljalo vojne dužnosti, imalo poseban društveni status. Vojna krajina odnosila se u 16. i 17. veku na delove teritorije Hrvatske i Slavonije. Odbrambeni pojas na teritoriji Ugarske, iako je imao istu funkciju, nije imao odgovarajuću strukturu i snage pa se još nije smatrao Vojnom krajinom u potpunom smislu. Izgradnjom Karlovca (1579) stvoreni su uslovi za podelu Vojne krajine na Varaždinski i Karlovački generalat, s komandama u Varaždinu (teritorijalno nije bio deo Vojne krajine) i Karlovcu. Komandante i druge visoke oficire davale su Kranjska, Koruška i Štajerska. Komandanti gene- ralata bili su potčinjeni vrhovnom komandantu kojeg je imenovao car, a koji je bio potčinjen nadvojvodi Karlu, odnosno Dvorskom ratnom veću u Gracu.
Prema Klaiću, Vojnu krajinu je 1577. branilo nešto manje vojnika od planiranog broja, na slavonskom delu 1.972, a na hrvatskom delu 2.757, ukupno 4.729 vojnika, što je godišnje koštalo 253.000 forinti. Te snage nisu bile dovoljne pa je zaključeno da se broj krajišnika poveća do 9.900. Krajiška vojska se već tada sastojala skoro podjednako od starosedelaca i uskoka pa Klaić zaključuje da u to vreme još nije bio narušen odnos stanovništva u nacionalnom i verskom smislu (str. 646). Međutim, austrijski izvori ocenjuju »da su relativno male snage ipak uspešno branile Vojnu granicu zavaljujući angažovanju izbeglica iz zemalja koje su Turci već pokorili« (Austrijska vojnagranica, str. 10). Ni Turska nije bila u mogućnosti da stalno drži brojniju profesionalnu vojsku prema granici s Hrvatskom i Slavonijom. Osnovni razlog je bio da te teritorije nisu predstavljale strategijski cilj turskih osvajanja jer su glavne snage bile usmerene prema teritoriji Ugarske. Prednost Turske bile su brojne janjičarske i druge neregularne čete, sastavljene od milom i silom preseljenog hrišćanskog stanovništva, s ciljem da se granica stabilizuje i posluži kao osnova za nova osvajanja i prodore na severozapad.
Međutim, to je bio »dvosekli mač«. Takva vojska nije bila pouzdana pa nema podatka o angažovanju veće skupine hrišćanskog stanovništva u sastavu turske vojske. To se ne odnosi na hrišćane koji su primivši islam imali drugačiji položaj u turskoj carevini. Hrišćansko stanovništvo sve više je prelazilo na drugu stranu i ubrzo postalo ne samo osnova nego i većina austrijske krajiške vojske. Tako je Turska, u nameri da osigura zauzete teritorije i pojača vojsku, omogućavala naseljavanje teritorije Habsburške Monarhije i jačanje neprijateljske vojske.
Turska je time gubila nepouzdano stanovništvo koje nije moglo da bude deo profesionalne vojske, a Habsburška Monarhija je dobijala stanovništvo koje je čvrsto držalo i branilo teritoriju i predstavljalo izvor najboljih ratnika. Posebno bi se moralo imati u vidu da je time Turska gubila, a Austro-Ugarska dobijala i u moralnom i propagandnom pogledu.
Mal ukazuje »da su hrišćanske seobe iz Turske u drugoj polovini 17. veka bile i ređe i malobrojnije, i da je jedan od glavnih razloga što su Turci uvideli da već ceo vek traje iseljavanje iz Srbije i Bosne, koje Austro-Ugarska sistematično i dosledno podstiče, pa su počeli blaže upravljati rajom i nastojali da pridobiju domaće srpske uglednije ljude« (str. 75).
I pored preduzetih mera, general Turn stanje u Vojnoj krajini 1586. nije ocenjivao pozitivno. Ukazao je na ozbiljne probleme: neredovno plaćanje i snabdevanje vojnika i posada, sukobe ličnih i opštih interesa, a posebno sukobe među hrvatskim feudalcima.
Protezanje Vojne krajine i njezine razmere menjale su se skoro dva veka, zavisno od ishoda sukoba i ratova. U Velikom ratu protiv Turske 1683-1699. Vojnoj krajini su pripojena područja Like i Krbave. S obzirom da je u oslobađanju područja od Petrinje do Une znatnu ulogu imala hrvatska banska vojska, taj kraj je nazvan Banska granica ili Banija. Imala je dvojni status: civilnu vlast je imao hrvatski ban, ali je u vojnom pogledu pripadala Vojnoj krajini. Žumberak, s okolinom, iako teritorijalno izdvojen, od početka je pripadao Vojnoj krajini (AVG, str. 13)
Uskoci su naseljavanji s ciljem oživljavanja ispražnjenih i opustošenih područja te da se obezbede vojnici za odbranu i izgradi čvrsta i efikasna Vojna granica. Ta tri strategijska cilja ostvarivana su stolećima s bezbroj problema i teškoća. Izbegli hrvatski pa i kranjski staleži nisu pokazivali interes za napuštena i opustošena zemljišta sve dok ih novi doseljenici nisu oteli od Turaka, zaštitili i ponovo učinili upotrebljivim. Raniji posednici počeli su se javljati s »pristojne udaljenosti«. Izbegli staleži i crkva hteli su opet da budu posednici, ali pod uslovima koje su postavljali i obnavljali uporno, skoro stotinu godina, »proširujući ih na opšte pravo uprave hrvatske civilne vlasti i nad Vojnom granicom u celini«. Razume se, oni su podrazumevali da bi troškove odbrane i nadalje obezbeđivale »unutrašnje austrijske pokrajine«.
Takvi pokušaji dolazili su prvo od strane pojedinaca, zatim od strane hrvatskog sabora, a ubrzo i od strane ugarskog parlamenta. Kakav je bio odnos Ugarske prema uskocima najbolje ilustruje sledeća frapantna istorijska činjenica: »Između 1604. i 1681. godine samo za vreme jednog saziva ugarskog parlamenta (radi se o nekoliko godina, prim. autora) nije donet neki zaključak (zakon, propis ili odluka, prim. autora) na štetu uskočkog (srpskog, pravoslavnog) naroda« (AVG, str. 17).
Manojlo Grbić ostavio je podatak da je u vreme odlaska vladike Simeona Vratanje u Rim (1611.), na području Hrvatske, Slavonije i Kranjske bilo oko 100.000 doseljenog pravoslavnog, u ogromnoj većini srpskog stanovništva, a Janko Šimrak smatra da ih je bilo oko 60.000. Mogli bismo se saglasiti da je istina u sredini, što znači da ih je bilo oko 80.000.
S obzirom da su se uskoci odlučno suprotstavljali svakom narušavanju njihovih stečenih prava, Beč se držao uzdržano i naizgled kompromisno, ali je u suštini odlučno radio na održavanju i jačanju Vojne krajine i zaštiti posebnih prava njezinog stanovništva. S obzirom da su novonaseljeni uskoci bili velikom većinom Srbi, formirala se u Hrvatskoj značajna srpska manjina, a u nekim krajevima i većina, što je u 20. veku dovelo do neželjenih nacionalnih konflikata. Dugotrajna sporenja prekinuta su aktom iz 1630, tzv. »Statuta Walachorum«, kojim su najpotpunije garantovana prava uskoka, uključujući i pravo na trajno posedovanje dodeljene zemlja, kao i na prodaju kuća, obradivog zemljišta i drugih objekata i dobara.
Privilegije su kao jednostrane bile viđene samo sa stanovišta jednostranih interesa hrvatskih staleža. Sa stanovišta Monarhije, privilegije i prava bila su tek »neizostavna protivusluga radi ostvarivanja najvažnijeg carskog cilja: da se Vojna krajina uredi kao centralizovano vođena i vojnički izgrađena i uređena organizacija« (AVG, str. 19).
Karlovačkim mirom 1699, posle pobede u ratu s Turskom, pripajanje Habsburškoj Monarhiji novih teritorija u zahvatu Dunava i prema Karpatima, imalo je dugoročne posledice i zahtevalo suštinske promene. Vojna krajina se proširila i produžila pa su u narednih pedesetak godina ustanovljeni novi sektori, u prvi mah kao samostalni: »Slavonska granica«, »Banatska granica«, »Seklerška« i »Rumunsko-vlaška granica«. Unutrašnje uređenje novih delova Vojne krajine zavisilo je od konkretnih vojno-političkih uslova, pre svega od mogućnosti angažovanja novih graničara i formiranja adekvatnih jedinica (AVG, str. 22).
Celovita reforma Vojne krajine sprovedena je za vreme vladavine carice Marije Terezije. Zasnivala se na dve strategijske činjenice i ocene. Prva, da je opasnost od osmanlijske agresije i osvajanja smanjena, čime su stvoreni uslovi za političku u vojnu ekspanziju Monarhije ne samo na jugoistok nego i u drugim pravcima, te druga, da raste opasnost od unutrašnjih političkih pa i vojnih sukoba, pre svega zbog stalnih suprotnosti Beča i Budimpešte. Reforme su bile usmerene na centralizaciju upravljanja i komandovanja, radi stvaranja stabilne osnove za apsolutističku vladavinu; smanjivanje samoupravne autonomije i sudstva, radi jačanja i proširivanja prava i nadležnosti vojnih komandi i komandanta, i izjednačavanje »pogranične milicije« (krajiške vojske, prim. autora) s redovnom, stajaćom vojskom.
Značajne mere bile su i ukidanje Dvorskog ratnog veća (1743) kao dotadašnje komande nadležne za Vojnu krajinu te finasiranje od strane unutrašnjih austrijskih pokrajina (1748). Od tada se Vojnom krajinom upravljalo direktno iz Beča, i to u okviru redovne civilne vlasti i vojnih komandi stajaće vojske. Dotadašnja vojna organizacija je preuređena u redovnu pukovsku organizaciju.
Na području ranije karlovačko-varaždinske Vojne granice, uključujući i Baniju, formirani su sledeći pukovi: Lički (Gospić), Otočki, Ogulinski, Slunjski, Prvi (Glina) i Drugi (Petrinja) banijski i dva puka u Bjelovaru (Krstaški i Svetog Đorđa). Na području bivše Jugoslavije postojali su još Gradiški, Brodski i Petrovaradinski puk (AVG, str. 22/23).
Manojlo Grbić je ostavio dragocene podatke o mestima, broju kuća i broju stanovnika na području prvih šest pukova i na imanju hrvatskog grofa Draškovića, prema zvaničnom popisu iz 1768. godine (str. 97-105), od čega iznosim samo sumarne podatke:
Lički puk: 51 mesto, 2.079 kuća, 24.972 stanovnika;
Otočki puk: 32 mesta 1.462 kuće, 16.578 stanovnika;
Ogulinski puk: 39 mesta, 1.173 kuće, 15.281 stanovnika;
Slunjski puk: 78 mesta, 1.411 kuća, 18.048 stanovnika;
Prvi banijski puk: 80 mesta, 2.697 kuća, 25.972 stanovnika;
Drugi banijski puk: 100 mesta, 2.739 kuća, 21.170 stanovnika;
Imanje g.Draškovića: 20 mesta, 518 kuća, 3.749 stanovnika.
Ukupno u oko 400 naselja, bilo je 12.079 kuća sa 125.762 stanovnika.
U popisu naseljenih mesta Slunjskog puka spominju se sela Bojanci i Marindol, ali ne i Žumberak. S obzirom da u vezi s time nema nikakvog objašnjenja, pretpostavljam da je to zbog toga što je Žumberak bio formal- no izvan teritorije Vojne krajine, odnosno Karlovačkog generalata, i što je pripadao Kranjskoj, pa nije bilo logično da se njegovo celokupno stanovništvo predstavlja u sastavu slunjskog područja.
Time je Vojna krajina postala »vojna zemlja« ili »velika kasarna«, osnova i izvor vojske koja se mogla upotrebiti na svim ratištima. U ratovima protiv Napoleona (1806) bilo je i do 100.000 vojnika s područja Vojne krajine.
Vojna krajina kao posebna celina, s vremenom je okoštavala, jačala i preživljavala mnoge promene i potrese. Ipak, revolucionarna kretanja u 19. veku postepeno su relativizirala njezin značaj i potrebu. Uvođenjem opšte vojne obaveze prestala je potreba za postojanjem posebne vojne organizacije, kao i spremnost vlasti da graničarima daje posebna prava i prvilegije.
Garantovanje verskih prava i ličnih sloboda te ukidanje srednjovekovnog feudalnog prava na upravljanje životom kmetova uslovljavali su da se utvrdi i pravo vlasništva, odnosno posedovanja i nasleđivanja zemljišta i nepokretnosti. Vojna granica je postepeno ukidana i razgrađivana. Njezina poslednja funkcija bila je »zarazno-higijenski kordon« za kontrolu ljudi i robe u trgovini i odnosima s Turskom. Sam proces razgradnje počeo je 1851, a od 1873. godine do konačnog ukidanja 1881. godine ukinute su glavne institucije i vojne komande (AVG, str. 23).
Brojne su i dugoročne posledice vekovnog postojanja Vojne krajine. Najznačajnija je naseljavanje Srba prema severozapadu i severu, sve do Budimpešte koja je postala i »centar Srpstva«, s obzirom da je u Budimpešti osnovana i Matica srpska, koja je tek kasnije preseljena u Novi Sad. Druga posledica je stvaranja brojne srpske manjine u Hrvatskoj pa je 1978. godine u Pakračkoj eparhiji bilo 125.000 srpskog i pravoslavnog stanovništva, a u Karlovačkoj eparhiji 315.00 pravoslavnih Srba.
Jedna od posledica je i nastanak Grkokatoličke crkve u Hrvatskoj, odnosno Jugoslaviji, pri čemu je najveći broj grkokatolika bio u Žumberku: 1831. godine bilo ih je 5.135; 1838. godine 5.468; 1851. nešto više, 5.781; 1939. godine znatno više, 8.941, s obzirom da je narastao i broj stanovnika, dok ih je 1975. bilo samo 5.608, jer se i broj stanovnika u Žumberku znatno smanjio. S tim u vezi je i tvrdnja »da su unijati u Žumber- ku danas skoro potpuno pohrvaćeni i nisu više katolički Srbi ili unijatski Srbi, s obzirom da bezdušna hrvatsko-srpska suprotnost jednostavno ne dozvoljava postojanje katoličkih Srba u Hrvatskoj«. Ukazuje se i na pokušaj uspostavljanja »Nezavisne Hrvatske pravoslavne crkve u ustaškoj državi 1941-1945, pri čemu su Srbi u toj državi trebali da budu denacionalizovani« (AVG, str. 38).
S cinizmom se ističe »da je posebno Janko Šimrak u svojim delima utvrdio i naglašavao nesalomljivu vernost uniji pounijaćenih u Žumberku« (AVG, str. 37). Radi lakšeg praćenja, ukazujem da su autori imali u vidu Šimrakovo pisanje koje ću navesti u odeljku o nasilnom unijaćenju žumberačkih uskoka.
S obzirom da je u netom navedenom rečeno mnogo suštinskog što se tiče unijaćenje i odnarođivanje, kao i da o tome govore austrijski izvori, trebalo bi ukazati barem na neke činjenice. Austrijski izvori, naime, ne samo da ne negiraju nego čak i naglašavaju srpsko poreklo ogromne većine stanovništva koje je omogućilo uspostavljanje Vojne krajine, među kojima su, po vremenu dolaska, prvi i najčistiji u etničkom pogledu upravo žumberački uskoci. Apsolutističko izjednačavanje hrvatstva s rimokatoličanstvom nije ostavljalo bilo kakvu mogućnost za postojanje i koegzistenciju drugih naroda i crkava, konkretno Srba i pravoslavaca, u državi kakva je bila takozvana NDH. Kasnije će se videti da takve stavove, politiku i praksu i danas sprovode ostaci fašističke ustaške ideologije i vrhovi grkokatoličke crkve.
Iz austrijskih izvora dolazi se do malo poznatih, iznenađujućih podatke, na primer da je u gradu Đakovu, biskupskom sedištu, 1687. godine, u vreme povlačenja Turaka, bilo samo 15 katoličkih, a 1.000 muslimanskih kuća. Kad je car Leopold 1. biskupu Nikoli 3. Ogramiću ponovno potvrdio (povratio) pravo na grad Đakovo i okolicu, moralo se prvo postojeće džamije preobraziti u katoličke crkve, na primer Hadži-Pašinu džamiju, a Ibrahim-Pašina džamija pretvorena je u današnju crkvu »Svih Svetih« (AVG, str. 33).
V. Klaić piše da je početkom 17. veka u Slavoniji bio skoro isti broj katolika koliko i protestanata (kalvinista), da su se u drugoj polovini 17. veka u sastavu nemačkih jedinica u tadašnjoj Hrvatskoj i Slavoniji nalazili i evangelistički svećenici, na veliko nezadovoljstvo hrvatskog katoličkog plemstva i svećenstva. »Na tlu nekadašnje pečujske biskupije širila se protestantska vjera nakon pada Valpova (1542), a pogodovali su joj osvajači turski, koji su više voljeli novovjerce nego katolike. Neki Mihajlo Staranin osnovao je sa svojim drugovima 120 protestantskih crkvi u onom kraju, tako da se na Duhove 1551. u Tordincima održala i sinoda protestantske crkve« (str. 661).
Ako bismo se upitali šta to znači, morali bismo se suočiti s mnogim neprijatnim istinama. Pravu opasnost za hrišćanstvo u celini, pa i ono rimokatoličke konfesije, predstavljali su i agresivni islam i unutrašnje podele, a ne pravoslavni hrišćani koji su Habsburšku Monarhiju posmatrali kao hrišćansku državu. Pravoslavni su sve činili u borbi protiv islama i nisu se mešali u unutrašnje podele unutar zapadnog hrišćanstva, odnosno katoličanstva. Pravoslavni uskoci su ne samo »hrišćanskije razumeli i tumačili hrišćanstvo« nego su to očekivali i od »svoje hrišćanske rimokatoličke braće«. U narednim poglavljima videće se kako su im braća uzvratila i uzvraćaju.
Drago Roksandić kaže »da je vojnokrajiški sistem jedna od najsloženijih tvorevina habsburškog apsolutizma, nerazumljiv bez vjerske legitimacije i da se ne može identifikovati ni s Katoličkom ni s Pravoslavnom crkvom. Krajiški sistem je nerazumljiv izvan kontroverzi ugarske i hrvatske državno-pravne, političke, ekonomske i kulturne povijesti, ali i povijesti verskih zajednica u Ugarskoj i Hrvatskoj« (str. 219/20).
Veoma značajni su podaci o brojnosti stanovništva Vojne krajine i drugog dela, »civilne Hrvatske«. Na kraju 18. veka (1799), Vojna krajina je imala 441.316, a »civilna Hrvatska« 754.722 stanovnika; 1857. godine, u poslednjem stadijumu postojanja, bilo je 620.119, prema 1.008.771 stanovniku, što ukazuje da je jačanje Vojne krajine bilo preduslov i omogućavalo opstanak i »oporavak« i civilnog dela Hrvatske (AVG, str 51).
Zaključak bi mogao da bude da je, civilizacijski posmatrano, postojanje Vojne krajine bilo mnogo više pozitivno, nego što je imalo negativnih posledica. Ona je bila osnova za odbranu i sprečavanje Turaka da ovladaju ne samo Hrvatskom nego i Habsburškom Monarhijom, da prodru u Srednju Evropu i da ugroze Rim, centar zapadnog hrišćanstva.
Vojna krajina je bila značajan činilac ne samo u verskom sukobu i ratu hrišćanstva i islama nego i u unutarhrišćanskim sukobima i kontoverzama u Habsburškoj Monarhiji i šire. Rimokatolička Habsburška Monarhija, a s njom i Rimokatolička crkva ne samo da je morala da prihvati da se na njezinoj teritoriji nastane i pripadnici Pravoslavne crkve nego je bila prisiljena, a i nastojala je da ih naseli što više.
Nije manja uloga Vojne krajine ni u međuetničkim odnosima i sukobima Južnih Slovena. Posmatrajući jednostrano njihove buduće odnose, posebno sukobe Srba i Hrvata, moglo bi se zaključiti da bi bolje bilo da Vojne krajine nije ni bilo. Ali ako se pogleda šire, strategijski i civilizacijski, vidi se da su se, nasuprot svim kontroverzama, u krilu Austro- Ugarske Monarhije rodile klice i razvio pokret ilirstva, odnosno jugoslovenstva, i da je na tim osnovama stvorena Jugoslavija. Bez obzira što su u odnosu prema Jugoslaviji postojale i postoje krupne razlike i bez obzira na njezinu sudbinu, ta činjenica stoji iznad svega drugog. O tome istorija (još) nije dala konačnu reč.
U vojnom, sociološkom i psihološkom pogledu Vojna krajina je omogućila stvaranje posebnih vojnih teritorija, struktura, statusa i navika, u prvo vreme kroz odnos seljak-vojnik, do stvaranja profesionalnog vojnog elementa, značajnog u vremenima i sukobima posle njezinog ukidanja.
Negativne posledice postojanja Vojne krajine ispoljile su se tek po njezinom ukidanju. Vojni karakter i struktura granice, stalni ratovi i sukobi i dominantno vojni poziv njezinog stanovništva uslovili su privredno i ekonomsko zaostajanje tih područja, nedostatak većih gradskih naselja, zadržavanje prevaziđene robnonovčane privrede i trgovine, zaostatak u obrazovnom smislu i drugo. Ilustracije radi, najveći »krajiški« grad Karlovac 1980. godine imao je 11.886 stanovnika, dva industrijska pogona i 44 zaposlena. Da se takvo stanje nije lako menjalo, potvrđuje i podatak da je 30 godina kasnije, dakle 1910, imao samo 4 pogona i 108 zaposlenih (AVG, str. 53).
Nema sumnje da je to bilo na štetu Hrvata i Hrvatske, kako u Jugoslaviji, tako i u današnjoj Republici Hrvatskoj, ali i da su negativne posledice, još direktnije i u većoj meri pogodile srpski narod.
Izvor: ŽUMBERAČKI USKOCI unijaćenje i odnorađavanje – Dragan Vukšić, Zagreb, 2015.
8. jun 2018. u 11:19
Vojislav Ananić
ŽIVOT U ŽUMBERKU POSLE UKIDANJA VOJNE KRAJINE
Ukidanje Vojne krajine uzrokovalo je suštinske promene, i kad je u pitanju Žumberak, a još više njegovi stanovnici. Žumberak je izgubio prvobitni značaj i vratio se na stanje pre doseljavanja uskoka, svojevrsnog »slepog creva«, samo što je sada bio ne samo naseljen nego prenaseljen. Život se »okrenuo naopačke«, sve dotadašnje moralo se preispitati, prilagođavati novim uslovima ili napuštati.
Da bi se promene realno predstavile, trebalo bi se detaljno pozabaviti najmanje sledećim pitanjima materijalne, društveno-političke, socijalno-psihološke i moralne te kulturne prirode: načinom privređivanja i rešavanjem drugih životnih pitanja u novim uslovima; političkim relacijama, odnosima i predstavljanjem; otvaranjem konzervativne sredine, kontaktima i odnosima s drugima; promenama u mentalitetu stanovništva; uticajima na jezik, običaje i navike te kulturnim prožimanjima; iseljavanjem kao procesom bez kraja itd. Na ovom mestu realno je da se iznese samo nekoliko podataka i činjenica koje su u međusobnoj uzročno-posledičnoj vezi, pretežno na osnovu istraživanja slovenačkih institucija i pojedinaca te mojih ličnih saznanja, pošto takvih istraživanja i podataka s hrvatske strane i nema.
Žumberak je sredinom devetnaestog veka (1857) imao 8.099 stanovnika. Apsolutni rekord dostigao je 1890, kad je u njemu živeo 11.971 stanovnik. Zbog iseljavanja i posledica Prvog svetskog rata 1921. bilo je 10.708, da bi 1931. bilo 11.185. stanovnika. Od tada se broj stanovnika stalno smanjivao, tako da je 1948. bilo 9.625; 1961. – 8.131; 1991. – 3.181, a 2001. svega 2.000 stanovnika.
Povoljnija politička i vojna situacija i ređi ratovi u drugoj polovini 19. veka, zbog čega je i ukinuta Vojna krajina, delovali su protivrečno na stanje i odnose u Žumberku. S jedne strane, smanjili su pogibju i omogućili prirast stanovništva, a s druge uslovili promenu egzistencijalnih uslova života i gubitak nekih privilegija. S obzirom da Žumberak nije mogao da prehrani skoro 12.000 ljudi, ostale su tri mogućnosti: (1) još intenzivnije obrađivati ionako nedovoljne, siromašne i neplodne zemlje i gajiti još više stoke, (2) baviti se različitim oblicima trgovine, manje u Žumberku i iz njega, a više u bližim i daljim područjima Austro-Ugarske, (3) iseljavati se tamo gde je moguće, kuda idu i drugi.
Ekstenzivni način obrade siromašnog i neplodnog zemljišta i stočarstvo, u uslovima odvojenosti od tržišta i okolnog sveta uopšte, nisu mogli da daju mnogo novog. Sećanja na taj period i uslove života su sveža, a priče ubedljive. U ranom detinjstvu sam čuo da je na kraju devetnaestog i početkom dvadesetog veka u zaseocima Vukšići i Ratkovići bilo četrnaest pari volova. To znači da je bilo četrnaest relativno imućnijih porodica, uz one koji nisu imali volove. Znao sam temelje svih kuća. Kasnija eventualna pitanja koliko je ljudi tu živelo, od čega i kakav je to bio život, nisu me mučila jer sam dobrim delom i sam slično živeo u porodici s osmero dece. Ta dva zaseoka nisu ni po čemu bila izuzetak osim što su bili bliže centru: školi, prodavnici, crkvi, kafani, opštini.
Što se trgovine tiče, srećna je bila okolnost da su se Žumberčani tradicionalno bavili nekim oblicima trgovine i za vreme Vojne krajine. U novim uslovima jedni su se uglavnom »specijalizirali« za trgovinu stokom i svinjama u neposrednoj okolini, na Gorjancima i na okolnim sajmovima, a drugi, veštiji i srećniji, gonili su veće količine stoke na udaljenije sajmove i tržišta, čak i u druge zemlje, posebno u Italiju. Šuklje navodi da su se Žumberčani iz redova tih trgovaca i naselili za stalno u Savinjskoj dolini i kod Slovenske Bistrice, ali ne navodi neki konkretan podatak.
Drugi oblik trgovine bilo je takozvano pokretno »krošnjarstvo«, odnosno raznošenje tekstilne robe i štofova, prvo pretežno po Kranjskoj i Štajerskoj, a zatim i dalje po Austriji i Bavarskoj, manje po Hrvatskoj.
U takav oblik trgovine odlazilo se i ostajalo zavisno od prilika kod kuće, uspeha, raspoložive robe, zdravlja i izdržljivosti. Šuklje kaže i da je jedne godine u Sloveniji »krošnjarilo« tekstilom 106 Žumberčana iz Radatovića. Sposobniji i srećniji su zarađivali i do 20.000 dinara godišnje (str. 175). Poznato mi je da je nekima to postalo navika pa su odlazili i kad nije bilo »velike vajde«, više da ne bi bili kod kuće.
Na osnovu mojih saznanja, Žumberačni su bili uspešni trgovci, podjednako jer su bili vešti i jer su bili uporniji i izdržljiviji od drugih. Bilo je onoga po sistemu: »Cigo hvali svoga konja«, ali niko nikome nije ništa otimao. Međutim, bitnije je da život i rad bilo gde druge nije mogao da bude teži od života i mukotrpnog rada u samom Žumberku. Moja prva saznanja u vezi s trgovinom stokom i većim količinama druge robe vezana su za neke porodice Car i Smiljanić. Trgovina je donosila neposrednu dobit pa se to vidljivo odražavalo i na poboljšanje uslova života. Iz redova tih trgovaca su »izrasle« i prve imućne žumberačke porodice, koje su se i prve iseljavale.
Trgovina je uticala i na sve druge oblike života u Žumberku. Žumberčani su odlazili i upoznavali »svet«, a Žumberak se polagano »otvarao« za druge. U jeziku Žumberčana bilo je otprije tek malo nemačkih vojničkih izraza, da bi se sve više usvajali »iskvareni nemački nazivi« za robe i predmete za koje se do tada nije ni znalo. Počelo se odevati savremenije i jednostavnije. Narodna nošnja je »gubila mesto i značaj«.
Što se tiče iseljavanja Žumberka, dragocene podatke ostavio je Marko Šuklje, koji se posebno bavio iseljavanjem i doseljavanjem u Žumberak, odnosno područje bivše opštine Radatovići. Iako su Radatovići bili i ostali pomalo specifični, ne bi se moglo reći da nisu reprezentativni za ceo Žumberak pa ću ukazati na neke interesantne podatke.
»Trbuhom za kruhom«, Žumberčani su prvo krenuli u SAD, prvi od svih »neki Reba iz Dragoševaca«, 1883. godine. Njega su sledili drugi muškarci, ali su ubrzo počele da se iseljavaju cele porodice, uglavnom najsiromašnije. Jedni su »povlačili« druge, pre svega svoju porodicu i rodbinu. Do 1918. u Ameriku (USA) se iselilo 1.131 osoba, a posle Prvog svetskog rata, zbog otežanih uslova iseljavanja, svega 52. Do Prvog svetskog rata u Kanadu se iselilo 8, a posle 54 lica, a u Argentinu do 1818. jedna, a posle 9 osoba.
U Evropi su se Žumberčani najviše iseljavali u Francusku, od 1923- 1926. godine, manje u Austriju, Čehoslovačku i Nemačku. Uglavnom, od 1883. do 1931. iz Radatovića (15 sela, uključujući i Drage) iselilo se 1.571 osoba, ili 44% svih stanovnika, od čega 578 ženskog roda, među kojima Šuklje spominje i »stare devojke«, a to su, po njemu, devojke koje se nisu udale do 18. godine.
Ovakvo tumačenje pojma »stare devojke« moglo bi se pogrešno protumači. Naime, tu se, pre svega, radi o devojkama koje, zbog siromaštva, nisu imale miraz (žumberački: »dotu«). Ni u Žumberku nisu uvek odlu- čivali ljubav, lepota i druge kvalitete. Bez miraza teško se počinjao život pa se reklo da »će ljubav da dođe kasnije, s obzirom da ionako dolazi iz stomaka«.
Moja baba po majci je rano ostala sama s četvoro dece. Najstariji, ujak Nikola, kad je poodrastao, otišao je u Ameriku, najstariju sestru Jelu »spremio je k sebi«, a mlađima, Antoniji i Mari, poslao »da se spreme za udaju«. Ni ujak ni tetka niti iko od njihovih nije nikada došao u »stari kraj«. Na slikama smo nagađali ko kome sliči, a po iznošenoj odeći koju su nam ponekad poslali kakvog su »stasa«. Ni na očevoj strani nije bilo bolje. Stric Janko je umro mlad, Ilija ostao na ratištu u Italiji, Tomo je stradao u Americi, a otac i stariji brat Jure (Đuro) imali su mogućnost da jedan od njih ostane kod kuće i zbrine (uda) tri sestre ili da ide, da se negde »priženi«. Stric je odabrao ovo drugo.
Retka je bila kuća iz koje neko nije otišao u inistranstvo. Ti ljudi su po pravilu ostvarili ono zbog čega su otišli, zaradili su i stvorili uslove za bolji život. Međutim, nisu svi napravili najbolji izbor. Najbrže su bez para ostali oni koji su hteli da pokažu da su »sada neko i nešto«. Za muškarce koji su na nespretan i neprimeren način pokušavali da pokažu da su se »izdigli iznad sredine« reklo se da su se »pogospodili«, a za ženske da su se »podrepile«, u smislu digle rep.
Ne sećam se da je neko od tih »američkih iseljenika i nemačkih gastarbajtera« solidnije naučio jezik. Većina se nije time »dičila«, ali se dosta njih »poštapalo«, koristeći samo pojedine reči. Moj stric bi rekao: »vel, bogca ti«, što je trebalo da znači »dobro, boga mu«, s obzirom da well znači dobro. Dve pordice, Buliće i Obradoviće, nazvane su »Šurovi«, jer su kao povratnici iz Amerike, kad je trebalo da kažu: »da, sigurno«, rekli »šur« (sure) itd. Najveći prezir izazivalo je kad bi se takva dva povratnika srela pa bi se pred drugima pozdravljali i razmenjivali još poneku reč na nemačkom ili engleskom.
Šuklje ukazuje da se Žumberčani nisu naseljavali u slovenačkim selima Bušinja vas i Trnovec, iako leže na cesti Metlika-Suhor, a ja dodajem i Bojanju vas, Radovicu, Grabrovec i neka druga sela. Šuklje misli da su belokranjski seljaci bili »tvrdi i da nisu hteli da prodaju »domaćem« strancu, dok u Metlici Žumberčani kupuju sve što je na prodaju«. On nije jasno rekao, jer možda nije ni znao, da je zbog ranijih krvavih sukoba i netrpeljivosti, u okolnim slovenačkim selima važio »prećutni dogovor«: da se »Vlahima« ne prodaje imovina i ne dozvoli dolazak u selo.
Verujem da najpreciznije podatke imamo za iseljavanje Žumberčana u Metliku. Krajem 19. veka naselili su se: Dako Makar iz Liješća (1884), Janko Hranilović iz Sošica (1890), Milan Keserić iz Kesera (1892) i Pavle Rajaković iz Radatovića (1897). Početkom 20. veka, do 1937, doselile su se porodice Jure Vukasovića iz Kunčana (1901), Jove Bračike iz Dragoševaca (1904), Ilije Keserića iz Kesera (1906), Janka Rajakovića iz Radatovića i Nikole Hranilovića (1917), Ilije Bulića iz Bulića (1920), Mile Vranešića iz Dragoševaca (1921), Đuke Smiljanića iz Doljana (1924), Vase Brzovića iz Brašljevice, Mije Rahije i Makse Milčinovića iz Dragoševaca (1927), Pavla Cara iz Pilatovaca i Mile Živkovića iz Dragoševaca (1929), Mile Vranešića iz Dragoševaca (1931) i Nikole Hrnjaka iz Brašljevice (1933). U obližnjem selu Roslanice svoj dom su našle porodice Makse Badovinca iz Malinaca (1900), Gabre Badovinca iz Malinaca (1902 i Marka Milkovića 1910, godine. (M. Predović, ŽK 1966, str. 247/48).
Iseljavanje je duga i tužna žumberačka priča, nezavršena, ali je pri karju. Zbog toga moram da preskočim sve druge pojedinačne i skupne oblike iseljavanja u 20. veku, u inostranstvo i u Jugoslaviji, uključujući i ona organizovana, odnosno »kolonizacije« posle Prvog i Drugog svetskog rata. Međutim, ne bih smeo da ne kažem da je Žumberak, konačno i bespovratno, počeo da se prazni odlaskom na rad u razvijene zapadnoevropske zemlje, pre svega Nemačku.
Taj proces sam doživeo i najbolje poznajem. Ne znam da li su Žumberčani odlazili prvi, ali znam da su bili među prvima i da su odlazili masovno. Znam i uzroke. Masovna pogibija u Drugom svetkom ratu, mere »kolektivizacije« nove komunističke vlasti, Rezolucija Informbiroa, tršćanska kriza… Došlo je i do unutrašnjih komešanja. Žumberčani su imali partizansku vlast, »za koju smo se borili, a nama sve gore«, govorilo se. Počelo se »bežati preko granice«. Uhvaćeni mladići, zatvarani su »reda radi«, tek toliko da ih se nekako kazni. Bila je to teška bruka za čestite porodice, a još teža za vlast. Janko Goleš mi kaže da je u jednom trenutku u Radatovićima partijske knjižice »vratilo« 80 članova KP. Nisu oni tu bili zbog ideologije i politike i što su »razumeli stvari«, nego su u Partiju ušli jer su mislili da je to patriotski i u interesu države.
Otvoriti granice i pustiti ljude da rade i zarade značilo je »nahraniti gladne«. Nažalost, taj proces nije nikada zaustavljen, traje i danas, kad više nema Jugoslavije, sa sve većim posledicama. Počeli su da odlaze nekvalifikovani, zatim sve više školovani. Dugo se to već zove »odliv mozgova i pameti« iz svih delova prethodne Jugoslavije.
Iseljavanje u Radatovićima teklo je, rekao bih, po sistemu »odozdo pa naviše«. Prvo su počeli da odlaze imućniji iz nižih sela. Njihova imanja kupovali su »brđani«, a onda oni nisu imali kome da prodaju kuće i imanja. Oko 1968. ispraznili su se Gaj, Rajakovići, Popovići, Malinci, Cvetiše, Kunčani, Mrke, Jezernice i mnoga druga sela u drugim delovima Žumberka. Prazne kuće i zapuštene oranice i senokosi popuštaju u borbi sa »zubom vremena«. Imamo i podatak da je 2003. godine u Sloveniji živelo 578 Žumberčana uskočkog porekla, rođenih u 66 od ukupno 80 žumberačkih uskočkih naselja.
Promenama uslova života i iseljavanjem otvorio se i obrnuti proces, doseljavanje u Žumberak. U Žumberak su se prvo počeli doseljavati Slovenci, u zapaženijem broju posle Prvog svetskog rata, odnosno stvaranja Jugoslavije, pre svega zanatlije (zidari, moleri, tesari, krovopokrivači). Dolazili su više puta, radili svoje zanatske poslove, upoznavali Žumberčane, prijateljevali, ženili se. Počele su da dolaze i cele porodice, na primer trojica obućara naselili su se u Velikom Liješću, Radatovićima i Pilatovcima. Tridesetih godina dvadesetog veka bila su u opštini Radatovići 83 Slovenca, najviše u Dragoševcima, Doljanima i Pilatovcima, 6-10% od ukupnog broja stanovnika.
Što se tiče doseljavanja Hrvata, u Radatovićima ih je bilo tridesetih godina prošlog veka ukupno 77. Šuklje kaže da su se oni doseljavali uglavnom kao seljaci. S izuzetkom mlinara u Sekulićima (iz Like), tkalca u Keserima (iz Samobora), zidara u Velikom Liješću (iz Senja) i lugara na Malincima (iz Dalmacije), drugi su bili pretežno iz sošičke i kaljske opštine i već su uglavnom bili pomešani sa Žumberčanima.
Šuklje kaže i da su se i Slovenci i Hrvati i njihovi potomci bez problema »uklapali« u žumberačku sredinu i mentalitet, iako su ih Žumberčani i dalje zvali Kranjcima i Hrvatima. On kaže i da se deca tih doseljenika nisu snalazila kao rođeni Žumberčani pa su neke od tih porodica i osiromašile.
Sa svoje strane dodajem da sam uglavnom dobro poznavao te doseljenike i pripadnike njihovih porodica, a moja tetka po ocu se i udala za Slovenca, kolara iz Podzemlja. Potvrđujem i da osim teških uslova života koje su delili sa Žumberčanima nisu imali nikakvih verskih i nacionalnih problema. Brzo su se srodili s nama. Neki od Slovenaca i Hrvata su govorili svojim iskvarenim dijalektom, »obogaćenim« žumberačkim, a drugi su više prihvatali žumberački dijalekt. Sećam se da je jedan stariji čovek rekao: »Sam bog da su došli – ne treba im veće kazne od života u ovoj vukojebini i među ovim našim lopovima«.
Moj tetak je bio dobar primer u svakom pogledu. Nije prihvatao žumberački dijalekt, bio je suviše radan i nije imao vremena za prazne kafanske razgovore. Na vreme je dobio i jednu težu »lekciju«. Pripremio je građu za gradnju kuće na zemljištu koje je tetka nasledila u selu Kuljajima. Niko mu ništa nije govorio, ali kad je gradnja mogla da počne, građa je preko noći nestala. To je značilo da u Kuljajima nije poželjan. Svi su sve znali i ko je i zašto to uradio, ali se ništa nije moglo dokazati.
Izvor: ŽUMBERAČKI USKOCI unijaćenje i odnorađavanje – Dragan Vukšić, Zagreb, 2015.
13. jul 2018. u 05:26
Vojislav Ananić
Seoba Žumberačkih uskoka u Križevačku kapetaniju (1540-1542.)
Kalnik- utvrda iz uskočkih vremena
Ova seoba do sada nije sustavno i temeljito obrađivana u povijesnim radovimaa stoga donosimo kratki uvod u temu koja zaslužuje pažnju i to u godina kada se slavi crkveno zajedništvo. Tijekom tridesetih godina 16.stoljeća u četiri seobe na području Žumberka doseljen je velik broj Uskoka iz Bosne, Hercegovine i Dalmacije. Devetogodišnje sustavno naseljevanje Žumberka uskočkim stanovništvom od strane Bečkog dvora imalo je za cilj u konačnici oformirati stabilni vojni distrikt koji će poslužiti kao čvrsta vojna baza u borbi protiv nadirućih Osmanlija. Nakon što su vojne vlasti 1539.završile proces naseljavanja, u slijedećoj uslijedio je vojni preustroj Žumberka, koji je tada bio utemeljen na feudalnoj osnovi.
Osnivanjem Žumberačke kapetanije 1540. godine provedena je upravna reorganizacija Žumberka iz dotadašnjeg feudalnog u strogo vojni distrikt, što je značilo da sva vlast iz ruku feudalaca prelazi u ruke vojnih vlasti koje su imale sjedište u austrijskom gradiću Bruku na Muri. U vrijeme kada se formirala Kapetanija na širem području Žumberka bilo je prema određenoj procjeni oko dvije tisuće uskoka sa svojim obiteljima. Za tako veliki broj vojnika vojne vlasti u Bruku (i kasnije Gracu) nisu mogle osigurati službu u Žumberku stoga je započeo proces preseljenja dijela Uskoka u druge kapetanije, ali i neke utvrde na sjeverozapadu Hrvatske koje su imale potrebe za vojnim posadama. Prvi Uskoci upućeni su iz Žumberka u Križevačku kapetaniju već u ožujku 1540.god. gdje su ih njemački vojni zapovjednici razmjestili u predviđena naselja. Velika skupina Žumberačkih uskoka (oko 400 vojnika) primljena je u službu Križevačke kapetanije u svibnju 1542.god. nakon što je Dvor u Beču odobrio sredstva za njihov u plaću.Iz Žumberka na područje Križevačke kapetanije doseljenje su uskočke obitelji u ova naselja:
-u naselje Bolfani: Brnčići, Đuraševići, Kovačević, Latković, Rapljenović, Severović, Selaković i Šajatović;
– u naselje Veliki Poganec: Bogdanović, Crljenica, Herak, Kekić, Kovačević, Marinković, Peris, Popović, Štibić i Šajatović;
– u naselje Vojakovac: Klisurić, Marinković i Popović;
– u naselje Plavšinci: Milaković, Grubačević, Vujčić, Sekulić, Štrbac i Šajatović
– u naselje Gornje Sredice: Kovačević, Krajačić, Milaković, Rajnović, Klisurić i Stakić;
– u naselje Trešnjevicu: Bubanović, Vuković, Korsdić, Rašić, Relić, i Stanić;
– u naselje Rovište: Vučinić, Radmanović, Viković, Gvozdanović, Reškovac, Crljenica, Ratković, Dobričić, Bulić i Rajaković;
– u naselje Bolč: Bastašić, Vukić i Vuković;
– u naselju Vlašku Kapelu: Bogdanović, Popović, Pavić, Petković, Vuković i Vidović;
– u naselju Salnik: Bukvić, Rašić, Krajačić, Vukšić, Bastašić, Garapić i Magovac
Od doseljenja Uskoka u Križevačku kapetaniju pa sve do požara koji je uništio grkokatolički manastir u Marči (1739.), tijekom gotova dva stoljeća, ovi su uskoci pripadali pod crkvenu nadležnost marčanskog biskupa a kasnije zbog nedostatka vlastitih svećenika i udaljenosti od žumberačke matice u svih deset naselja podlježu asimilaciji. Osim gubitka uskočke grkokatoličke “carske vjere” uslijedila je i potpuna kulturna asimilacija koja se manifestirala u potpunom nestajanju žumberačke uskočke narodne nošnje sa izvornim dinarskim narodnim vezom. Unatoč svim povijesnim nedaćama u narodu je ipak ostala svjest da su potomci kraljevskih Žumberačkih uskoka o čemu svjedoče još samo slavna pradjedovska prezimena. Ova povijesna tema u budućnosti svakako zaslužuje ozbiljniji histografski pristup u okviru znanosti.
Daniel Vranešić
6. avgust 2018. u 05:46
Vojislav Ananić
Regija Slavonija
Povijesno-geografska regija na istoku Hrvatske, prostire se između rijeka Drave na sjeveru, Save na jugu i Dunava na istoku, gdje graniči sa susjednim zemljama – Mađarskom, Bosnom i Hercegovinom i Srbijom. Sa površinom od 12.556 kv. km, najveća je regija Hrvatske (22% teritorija). Raspolaže sa veoma plodnim zemljištem i razvijenom poljoprivredom, pa je nazivaju „žitnicom Hrvatske“. Osim ratarstva, razvijene su i sve ostale grane poljoprivrede – stočarstvo, vinogradarstvo, voćarstvo, ribnjičarstvo i dr. Također, raspolaže i sa značajnim šumskim bogatstvom u ravničarskom (hrast) i brdsko-planinskim predjelima Psunja, Papuka, Krndije i Požeške gore (prosječna nadmorska visina oko 1.000 m). Ima razvijenu prerađivačku i drugu industriju. U povijesti je bila pod turskom vlašću (XVI stoljeće) i pod Habzburškom Carevinom (XVII stoljeće), a južni dijelovi su bili pod Vojnom krajinom. Veća gradska naselja su Osijek, Slavonski Brod, Vinkovci i Vukovar.
Subregija Zapadna Slavonija
Kretanje ukupnog stanovništva i stanovništva prema nacionalnoj pripadnosti subregije Zapadna Slavonija u periodu 1880-2011. g.
Obuhvaća općine: Požega, Nova Gradiška, Novska, Kutina, Garešnica, Pakrac, Daruvar, Grubišno Polje, Podravska Slatina i Virovitica, prema administrativno-političkoj podjeli 1991.
Gornji prikaz dugoročnog razvoja stanovništva ove subregije pokazuje kontinuirano veoma usporeni porast stanovništva tokom cijelog analiziranog perioda od 131 godine, koji je daleko ispod prosječnog porasta na bazi prirodnog priraštaja. Naime, bilansa na kraju promatranog perioda je povećanje od samo 64.698 stanovnika ili samo 28,70%.
Usporena reprodukcija stanovništva, na granici stagnantnog, praktički bez ikakvog prirodnog priraštaja, u razmatranom dugoročnom periodu od 131 godine, uzrokovana je učestalim mehaničkim zadiranjem u demografski korpus, deficijentnim porodičnim strukturama, te permanentnim migracionim kretanjima u ratnim uvjetima života, naročito za vrijeme turske okupacije ovih prostora i prodora turske vojske ka zapadu sve do Beča. Za srpsko stanovništvo, koje je gotovo isključivo bilo seljačko, dodatni je čimbenik njegova naseljska raspoređenost na brdsko-planinskim područjima, gdje je zemljišni fond oskudniji i uvjeti života teži.
Nacionalni sastav stanovništva (1880-2011) – Zapadna Slavonija
Međutim, gledano prema nacionalnoj pripadnosti, u istom periodu, hrvatsko stanovništvo se povećalo za 106.664 stanovnika ili za 71,31%, što je dva i pol puta više od porasta ukupnog stanovništva; dok se istovremeno srpsko stanovništvo drastično smanjilo za 53.054 stanovnika ili za 74,69% , što čini samo 50% od porasta hrvatskog stanovništva.
Hrvatsko stanovništvo je većinsko u cijelom promatranom razdoblju u rasponu od najnižeg: 46,77% 1900. godine, do najvišeg: 88,30% 2011. godine, dok je srpsko stanovništvo manjinsko, u rasponu od najvišeg udjela od 31,51% u startnoj 1880., do najnižeg od 6,20% u završnoj 2011. godini.
Kretanje stanovništva između dvaju popisa stanovništva indiciraju „krizne“ godine kada dolazi do smanjivanja stanovništva. To su prema verižnim indeksima 1900/1890, 1971/1981, te 2001/1991, kada je dolazilo do fluktuacija stanovništva oba etniciteta, ali znatno jače kod srpskog, posebno u posljednjem navedenom kriznom razdoblju.
Srednjoročni period razvoja stanovništva razmotrit ćemo na temelju izdvojenih šest cenzusa provedenih u okviru državno-pravnog poretka SFRJ tokom 43 godine od 1948. do 1991. godine.
Podaci u prednjoj tablici za srednjoročni period od preko 40 godina, sakupljeni kroz šest državnih cenzusa tokom jednog relativno dužeg mirnodopskog perioda, bez šokantnih penetracija u demografski korpus koji su bili karakteristični za protekli analizirani dugoročni period, indiciraju jedno veoma ozbiljno demografsko krizno stanje u ovoj slavonskoj subregiji u kojoj kao da je razvoj stanovništva potpuno zaustavljen i sveden na razinu ispod proste prirodne reprodukcije stanovništva. To ilustrira podatak da se ukupno stanovništvo, uz manje oscilacije tokom 43 godine, tj. od 1948. (380.947 stanovnika) do 1991. godine (364.987 stanovnika) smanjilo za 15.960 stanovnika ili za oko 5%. Ovo krizno demografsko stanje u cijelosti je pogodilo stanovništvo oba etnikuma, kako većinskog hrvatskog, koje potpuno stagnira, tako i, ali znatno jače, manjinskog srpskog, koje se neznatno smanjuje. Naime, hrvatski se etnikum na kraju ovog razdoblja povećao za 2.666 stanovnika, odnosno za nešto više od 1%, dok se srpski etnikum smanjio za 19.159 stanovnika, odnosno za nešto više od 4%. To je utjecalo i na promjenu njihovog udjela u ukupnom stanovništvu: hrvatski etnikum je povećao svoje učešće za 1,52% (od 65,54 na 67,06%), dok je srpski etnikum smanjio svoje učešće za 4,12% (od 25,72 na 21,60%). Zanimljivo je, da su ostale manjinske etničke skupine u tom razdoblju povećale svoje učešće u ukupnom stanovništvu od 8,74% u 1948. na 11,34% u 1991. godini.
Za detaljnija objašnjenja ovog kriznog stanja u razvoju stanovništva u ovoj slavonskoj subregiji nedostaju istraživanja, ali za neke uzročnike moguće je sa sigurnošću pretpostaviti da su bili od značajnog utjecaja. To se prije svega odnosi na velike ljudske žrtve stanovništva ovog područja, posebno srpskog, zbog genocidne politike tzv. NDH tokom Drugog svjetskog rata, odnosno mehaničko zadiranje u njegov demografski korpus i, s tim u vezi, značajan udio deficijentnih porodica, što se negativno odrazilo na natalitet u poslijeratnom razdoblju. Također, ovo je tradicionalno depopulaciono područje po različitim osnovama (ekonomske, socijalne, migracione i dr.), koje se često podvode pod zajednički nazivnik „bijela kuga“.
Kratkoročni period razvoja stanovništva razmotrit ćemo na temelju popisa stanovništva provedenih u samostalnoj državi, odnosno Republici Hrvatskoj u razdoblju 1991-2011. (posljednji popis 1991, u bivšoj zajedničkoj državi, kao startni ili bazni i dva popisa 2001. i 2011. u RH).
Prema podacima posljednja dva cenzusa, stanje stanovništva subregije Zapadna Slavonija, u odnosu na stanje 1991. godine, bilo je:
– ukupno stanovništvo se smanjilo za 41.697 stanovnika ili za 11,4% (2001), odnosno za 74.745 stanovnika ili za 20,48% (2011. g.);
– hrvatsko se stanovništvo povećalo za 34.283 stanovnika ili za 14,01% (2001), odnosno za 11.521 stanovnika ili za 4,71% (2011); time se udio hrvatskog u ukupnom stanovništvu povećao sa 67,06% (1991) na 86,31% (2001), odnosno na 88,30% (2011);
– srpsko se stanovništvo u odnosu na stanje 1991. g. smanjilo za 56.240 stanovnika ili za 71,37% (2001), odnosno za 60.825 stanovnika ili za 77,18% (2011); time se udio srpskog u ukupnom stanovništvu smanjilo od 21,60% (1991) na 6,98% (2001), odnosno na 6,20% (2011). Ovaj manjak srpskog stanovništva 2001. godine označava ujedno broj prognanih Srba, kada se od tog broja odbiju poginuli i nestali, a takvih je bilo prema evidenciji Veritasa 640 poginulih i 508 nestalih Srba. Dakle broj prognanih Srba u ovoj subregiji iznosi 55.092.
Ovakva demografska slika ove subregije počela se stvarati 1991. godine, da bi ovaj degresivni trend smanjivanja srpskog stanovništva kulminirao 1995. i kasnije sve do današnjih dana (ne ulazeći šire u povijest nastajanja ovog trenda), i bio egzaktno snimljen i registriran popisima stanovništva 2001. i 2011. godine. Nažalost, ova se konstatacija, manje-više, u cijelosti odnosi na sve do sada analizirane regije Hrvatske.
Ova subregija je poznata i po tome što je u njoj provedeno prvo veće etničko čišćenje srpskog stanovništva u Hrvatskoj. Ono je provedeno u 26 sela (Crljenci, Čečavac, Vučjak Čečavački, Jemonovac, Koprivna, Kujnik, Oblakovac, Orljavac, Pasikovci, Podsreće, Rasna, Ruševac, Sloboština, Snjegavić, Vranić, Gornji Vrhovci, Kantrovci, Klisa/Velika, Lučinci, Markovac, Milivojevci, Nježić, Oljasi, Ozdakovci, Poljanska i Smoljanovci) u zapadnom brdsko-planinskom predjelu općine Slavonska Požega u periodu od 29. listopada 1991. do početka 1992. godine. Izvršioci ovog brutalnog čina bili su Krizni štab općine Slavonska Požega i Zapovjedništvo obrambenih snaga istočne Slavonije i Baranje, odnosno 123. brigade Hrvatske vojske.
Prema Naredbi Kriznog štaba i Zapovjedi zapovjednika 123. brigade HV izvršena je evakuacija svih stanovnika, njihove osobne imovine i stoke u području navedenih 26 sela i stanovništvo iseljeno u druga naselja na području općine „prema slobodnom izboru“. Dalje se u zapovjedi kaže, „da u slučaju kršenja ove zapovjedi, HV i policija mogu otvoriti vatru bez prethodnog upozorenja“. Motivi ove evakuacije prema navedenim dokumentima su „zaštita stanovništva“ i „uspješna obrana od borbenog djelovanja četničko-terorističkih snaga i jedinica“. Zapovjed nosi oznaku „vojna tajna – strogo povjerljivo“.
Rezultati odnosno ishod ove navodno humane, dobrovoljne i zaštitničke akcije iseljavanja srpskog stanovništva iz svojih domova bio je tragičan. U većini tih naselja živjeli su isključivo Srbi. U nekima tek poneki Hrvat, u malom broju značajniji broj Hrvata, a samo u dva naselja većinsko stanovništvo je bilo hrvatsko sa značajnim brojem Srba. Pritiscima, zastrašivanjima i na koncu vojnom akcijom ta naselja su etnički očišćena od srpskog stanovništva. Rezultat tih brutalnih aktivnosti bio je da prema popisu iz 2001. godine u 14 naselja nema više stanovnika. Zapaljeno je 616 kuća, 590 gospodarskih zgrada, jedan sakralni objekat, 1.462 stanovnika ostalo je bez svojih domova i ubijene su 44 osobe. Od prijeratnih 1.645 stanovnika srpske narodnosne pripadnosti koji su živjeli u tim naseljima nakon rata ostalo ih je samo 173, a od prijeratnih 356 Hrvata, 2001. godine u tim naseljima živi njih 407.
Subregija Istočna Slavonija
Kretanje ukupnog stanovništva i stanovništva prema nacionalnoj pripadnosti subregije Istočna Slavonija u periodu 1880-2011. godine
Obuhvaća općine: Osijek, Vukovar i Vinkovci, prema administrativno-političkoj podjeli 1991. godine
Za razliku od prethodne „sestrinske“ subregije, ukupno stanovništvo se u prethodnom dugoročnom promatranom periodu kontinuirano povećavalo, te se više nego udvostručilo (bazni indeks 1991. = 228,58), iako je i to relativno spori rast za ovako dugo razdoblje od više od 130 godina. Ovakvom relativno povoljnom razvoju stanovništva doprinijela je i sama činjenica da se radi o urbaniziranom području, odnosno o tri veća gradska centra sa svojim okolnim gravitacionim seoskim naseljima, sa relativno povoljnim uvjetima života, podjednakim za sve žitelje i etničke zajednice koje ih naseljavaju.
Ukupno hrvatsko stanovništvo je, sa relativno značajnijim oscilacijama samo u razdoblju 1900/1910, raslo znatno brže od ukupnog stanovništva i skoro se utrostručilo (bazni indeks 1991. = 283,49, a 2001. = 294,31), što približno odgovara srednje očekivanom rastu za ovako dugoročan period.
Međutim, ukupno srpsko stanovništvo, uz kontinuirani rast sve do 1971. godine do kada se ono povećalo za nešto više od dva i pol puta (bazni indeks 1971. = 264,03), bilježi značajne fluktuacije u razdobljima 1971-1981, 1991- 2001. i 2001-2011. godine, kada dolazi do njegovog značajnog smanjenja, odnosno ono se brojčano gotovo prepolovilo, to jest od 78.520 stanovnika 1971. na 40.356 stanovnika 2011. ili za 38.164 stanovnika odnosno za 48,60%.
Učešće dva većinska naroda, hrvatskog i srpskog, u ukupnom stanovništvu ove slavonske subregije (ostale manjinske etničke skupine zastupljene su sa svega oko 10%), bio je relativno uravnotežen sve do 1991. godine (3/4 : 1/4), odnosno kretao se između 35,64% (1900) i 65,01% (1991) hrvatskog stanovništva, i 19,83% (1981) i 25,75% (1961) srpskog stanovništva. Međutim, nakon ovog perioda, tj. 2011. godine, taj odnos se sveo na 80,53% hrvatskog i 14,66% srpskog stanovništva.
Manjak srpskog stanovništva 2011. u odnosu na stanje 1991. godine predstavlja ustvari broj prognanih stanovnika, s tim da se od tog broja oduzme broj poginulih i nestalih osoba. Prema Veritasu, broj poginulih u ovoj subregiji iznosi 1.000, a broj nestalih 135. Prema popisu od 1991. broj srpskih stanovnika ove subregije iznosio je 77.761, dok je popis 2011. registrirao 40.356 stanovnika, dakle manje 37.405 stanovnika; kada se od toga broja oduzme 1.135 poginulih i nestalih, dobije se broj prognanih, dakle 36.270 prognanika. Naravno ova je računica orijentaciona, jer polazi od pretpostavke da se broj stanovnika nije mijenjao u međupopisnom razdoblju, odnosno da je ostao isti kao i 1991. godine.
Ovakva demografska slika ove slavonske subregije rezultat je progona srpskog stanovništva iz ovog područja, što je i bio glavni cilj Vojnoredarstvene akcije „Bljesak“, kao i tada vladajuće državne nacional-šovinističke i revanšističke politike. Očigledno je da i dalje traje trend smanjivanja srpskog stanovništva u ovoj slavonskoj subregiji, na što ukazuju podaci posljednja dva popisa stanovništva, prema kojima se broj srpskih stanovnika u razdoblju od 2001. do 2011. godine smanjio za daljnjih 6.694 stanovnika ili za 14,2%, iako je ovo područje proglašeno od strane državne vlasti i u medijima kao „jedinstven primjer mirne reintegracije u hrvatski korpus“. Međutim, projekat suživota dvaju većinskih naroda na ovom području – hrvatskog i srpskog – i dalje ostaje otvoren i neriješen, opterećen nizom vitalnih problema, od privređivanja i zapošljavanja, normalnog održavanja cjelokupnog načina i kulture življenja, do biološke reprodukcije, zbog tenzija i iskrenja integralnog nacionalizma, koji očito dolaze od strane jednog i drugog etniciteta. Ovakvo stanje izvor je životne nesigurnosti i neizvjesnosti, kao i nevjerice u mogućnost suživota, što prisiljava mlađe naraštaje da potraže mjesta i uvjete školovanja i zapošljavanja izvan ovih prostora. Osim toga, njih se danas stigmatizira i talibanski progoni zabranom i sramoćenjem ćiriličnog pisma, zajedničkog kulturnog naslijeđa svih slavenskih naroda, posebno hrvatskog, čija je povijest u svojoj polovini ispisana ćiriličnim pismom – bosančicom.
Događaji i tenzije izazvani nacionalističkom netrpeljivošću u ovoj slavonskoj subregiji dalje potiču i zazivaju otvoreno pitanje pregrupacije i homogenizacije etniciteta, jer se na ovim našim prostorima još uvijek „pozivamo i odzivamo“ ne civilizacijski kao čovjek građanin, odnosno ljudi-građani, nego po etničkom kodu.
Izvor: Dr Svetozar Livada i suradnici – BIOLOŠKI SLOM I NESTAJANJE SRBA U HRVATSKOJ (1880-2011) /od višegeneracijskog i starosjedilačkog, autohtonog i konstitutivnog do manjinskog statusa/, Beograd – Novi Sad, 2018.
7. avgust 2018. u 07:25
Vojislav Ananić
HISTORIJSKI KONTEKST NASELJAVANJA SRPSKOG STANOVNIŠTVA U HRVATSKOJ
Za potrebe ovog izvještaja ovdje navodimo u obliku skice, odnosno svojevrsnog sažetka, samo neke, po našem mišljenju značajnije aspekte historijskog konteksta naseljavanja srpskog stanovništva u Hrvatskoj. Pri tome, treba napomenuti da nam nije namjera da proučavamo i istražujemo historiju Srba na ovim prostorima, nego nas zanimaju samo uzroci i posljedice pojave i tokova njihovog doseljavanja, dinamika njihovog rasta i dinamika njihove minorizacije, i, konačno, njihovo stacioniranje i sedentarno zasnivanje naselja.
Naseljavanje srpskog stanovništva počelo je davno prije nego što datira popisna građa koju analiziramo u ovom našem izvještaju, ne samo prije prve godine kojom počinjemo našu analizu (1880), nego i prije prvog popisa, koji nije uzet u obzir zbog nekih njegovih manjkavosti (1785).
Brojnije naseljavanje Srba na prostorima današnje Hrvatske najuže je povezano, odnosno uzrokovano, ekspanzijom Turske Carevine na evropske prostore, posebno na Balkanskom poluotoku, koje je dobrim dijelom uspjela pokoriti i njima stoljećima vladati. Time je bilo predodređeno da se srpsko stanovništvo masovnije naseljava na ovim prostorima nakon njihove razorene i pokorene prethodne postojbine.
Turci su imali stalnu, dobro organiziranu vojsku, razvijenu strategiju i taktiku ratovanja, odnosno za ono vrijeme specifičnu vojnu doktrinu, potpuno suprotnu feudalnoj razjedinjenoj organizaciji malih državica sa utvrdama i teško pokretljivim oklopnicima. Odlikovala ih je masovna uporaba konjice. Turci bi zaobilazili utvrde, poharali okolinu, odnosili dobra i uzimali „danak u krvi“ – roblje, djevojke za hareme i dječake za janjičare. Imali su posebne jedinice za brze prepade na konjima, a kasnije i posebne jedinice janjičara, fanatizirane „carske sinove“, koji su u ime cara i Alaha bili spremni na svaku žrtvu. Otuda narodna sintagma za ove silnike-zulumčare: „Poturica gori od Turčina“. Uhodama, prepadima, prijetnjama, vazalstvom, sistemom latentnog ratovanja zauzimali su lakše osvojive prostore „komad po komad“, a velikim bitkama satirali su i veće neobjedinjene kršćanske feudalne državice. Pohode sa do 5.000 vojnika Turci nisu smatrali ratom, nego prostim iznenadnim napadom sa neizvjesnim ishodom (svojevrsni „blickrig“).
Turske pobjede i osvajanja imale su raznolike i veoma kompleksne povijesne posljedice na stanovništvo i konfiguraciju njegove naseljenosti na prostorima Hrvatske, posebno srpskog. Poslije poznate bitke na Marici 1371. g. započeo je nezaustavljivi prodor Turaka na Balkan. Nepunih 20 godina kasnije 1389. g. uslijedio je Boj na Kosovu, koji je prejudicirao sudbinu tadašnje srpske države, kao plijen Turske Carevine. Najtragičniji ratni događaj u borbi protiv Turaka na hrvatskom tlu zbio se na Krbavskom polju 1493. g. Tada izgibe gotovo cijelo hrvatsko plemstvo, među njima i sin bana Derenčina, a neki plemići padoše u zarobljeništvo. Procjenjuje se da je u toj bitki izginulo oko 13.000 ljudi i 70 sveštenih osoba. Turci su kasnije sa lakoćom prodirali do Štajerske i došli pod zidine Ljubljane.
Kretanja, odnosno premještanja i seobe stanovništva, ili, demografskim jezikom rečeno, migracije stanovništva, u ovom slučaju manje-više prisilne, postupno su se sve više i jače zahuktavala, poprimajući relativno goleme razmjere za ono vrijeme. Svi istraživači ovog fenomena ističu da su Srbi dolazili preko planinskih prevoja, i kako je to naš najveći balkanolog Jovan Cvijić nazvao, bilo je to „metanastazičko prodiranje od Grdeličke klisure do Zagrebačke gore“. Srbi su bili još u rodovsko-plemenskim zajednicama. Dugim i mukotrpnim, praktično, bijegom ispred turske ekspanzije, rodovi i plemena su se raspadala: gubili su staništa, pokretna dobra, mnoge svoje članove, stočna stada, i dr. Bili su izloženi svim nevoljama i „neverama“, uključujući i posljedice prisilne prirodne selekcije. Jedino što su sa sobom nosili su navike, običaji, kršćanska vjera i obredi i načeta plemenska organizacija, temeljena na mnogoljudnoj porodičnoj zadruzi, koja će se održavati stoljećima. Nerijetko, njihovi sveštenici bili su njihovi duhovni vođe, učitelji pismenosti, vidari, a često i četovođe. Kasnije, kada su se stacionirali na turske zauzete prostore, pretvarali su se u takozvane prebjege, uz nova žrtvovanja za novostvorenu obrambenu regiju – Krajinu. Tada je Austrijska Carevina odlučila da organizira i formira Vojnu krajinu sa stalnom vojskom (sa kulama i karaulama), i da tako stvori efikasnu preventivu, odnosno svojevrsnu „signalizaciju“ eventualnih turskih pohoda, da bi zatvorila prolaz tih prodora. Međutim, tada je i Turska osnovala svoju Tursku krajinu.
U tim uvjetima nije bilo lako odlučiti se na prebjegavanje, naime, taj čin je bio teže ostvarljiv. Pa ipak su to neki pojedinci i neke porodične grupe uspijevale.
Kako su Turci živjeli po gradovima i utvrdama vojnih logora, Srbi-graničari su vazda bili izloženi pljačkama, haraču, neizvjesnosti neprestanih turskih otimačina i razno-raznim drugim nevoljama i nedaćama. Življahu, kako su kroničari zabilježili „nikad danka za odmora“.
Poznati pisac historije Srba Konstantin Jiriček ističe da su ratovi i stradanja prosto prisiljavali narode na veoma rizične migracije i to uslijed straha, oskudice, skupoće, bolesti, gladi, silnih zastrašivanja – tražili su u nemogućem spas. Naime, turski neprestalni pritisci, zulumi i upadi izazivali su „stalna kreševa“. Nagonili su ljude u bespuća, da preko prijevoja, šuma, ispod Šare, Skopske crne gore dođu preko Hercegovine u Dalmaciju i Hrvatsku. Ove seobe trajale su stoljećima, da bi popunjavale ispražnjene prostore u Hrvatskoj. Cijelo XVI stoljeće bilo je vrijeme golemog stradanja u tada nedovoljno naseljenoj Hrvatskoj, koje neki po tome nazivaju „krvavo stoljeće“.
Kronologija ovih kretanja, odnosno premještanja i seoba srpskog stanovništva, kako smo to na početku ovog sažetka nazvali, duga je, rekli bismo stoljetna. Evo skice kratke i sažete kronologije seoba i naseljavanja srpskog stanovništva na prostorima današnje Hrvatske.
• Prvi historiografski spomeni i zapisi o naseljavanju Srba u sjevernoj Dalmaciji (Dalmatinska zagora) datiraju još iz XIV stoljeća za vrijeme vladavine Šubića, kao najdugovječnijih vlastodržaca od 12 hrvatskih plemena.
• Kasnije, ova doseljavanja bivaju snažnija i brojnija. Masovnije naseljavanje srpskog stanovništva počelo je kada „Bosna šaptom pade“ 1463. godine, napose, u XVI i XVII stoljeću. Tako nakon što je Hrvatska „opustošena“ i „raskomodana“ sa gubicima od preko 400.000 žitelja, dvojbe oko obrane vlastitog prostora od najezdi Turaka bile su: popunjavanje prostora sa novim žiteljima, dobivanje novih kmetova ili novačenje vojnika iz svojih postojećih naselja. U takvim okolnostima procesi naseljavanja Srba, posebno prekodunavskih, se uvećavaju. Neki istraživači te doseljenike nazivaju „Rašani“, neki „Vlasi“, a neki „Pravoslavni Dalmatinci“. U Slavoniji oko Kalnika takve srpske naseobine zvali su „Mala Vlaška“ ili „Terra Valachorum“.
• Za vladavine hrvatsko-ugarskog kralja Matije Korvina (1458-1490) ojačana je obrana od Turaka brojnim reformama, uključujući i „regule“ i štatute Srba, što ga je uvrstilo u „dobrog vladara“.
• Za vladavine kralja Sigismunda (Žigmunda) (1387-1437) Srbi se spominju u Lici i oko Senja.
• Postoje brojni dokumenti o dolasku „Rašana“ u Žumberak. Mažuranić ih naziva „ljutim vlasima“. Na primjer, Lopašić opisuje naseljavanje Žumberka – 1533. zatim 1538. i 1541. godine – pripadnicima „istočne crkve“ iz Primorja. Sa ovog područja regrutirani su Uskoci kao najamnici za obranu Bihaća i zaštite od aspiracija Venecije. Ovo naseljavanje imalo je strateški značaj, da se onemogući Turcima da prodiru preko Bele Krajine u Sloveniju, a istovremeno nemoguće je bilo obraniti područje Korduna, jer se na ovom području nalaze otvoreni prostori za turske prodore.
• Naseljavanje Srba na području Gorskog kotara počelo je 1609. godine uz pomoć kaluđera iz manastira Krke. Naseljavaju se prostori oko rijeke Dobre i oko naselja Modruša, Oštarija, Ogulina i „Pusti Plaški“. Naseobine nastaju direktnom kupovinom zemljišta a ne prostim zaposjedanjem praznih prostora, kao u većini drugih područja Hrvatske.
• Koncem XVI i početkom XVII stoljeća dolazi do masovnijih naseljavanja u Gornjoj Krajini, o kojima mnogi istraživači imaju točne opise broja porodica, imena voditelja selilačkih skupina i mjesta zasnivanja naselja – u početku „naselja za dati trenutak“, zbog veoma čestih turskih provala i napada. Time se stvorila kakva-takva podloga da se novonaseljenim stanovnicima nametnu regule o dužnostima i obavezama u „obrani predziđa kršćanstva“, poznate kao: vlaške privilegije (u vezi posjedovanja zemlje, stoke, posebno konja, stjecanja privilegija uz titulu „junaka“, i dr.), statuti i drugi razni oblici sporazuma i dogovora. Ovaj proces regulacije međusobnih odnosa novonaseljenog srpskog stanovništva sa domicilnim vlastima bio je pun unutarnjih proturječnosti i teškoća, ali iz nužde se dolazilo do spoznaje da je to jedini način preživljavanja u datom trenutku i prostoru obitavanja.
• Kasnije, tokom sredine XVII i XVIII stoljeća, dolazi do stabilnijih naseljavanja i zasnivanja stacioniranih naselja, odnosno toponima trajne naravi, koji su se održali sve do današnjih dana. U radovima Grkovića i Lopašića, a i nekih drugih istraživača, iznose se podaci za gotovo svaki toponim: kada je naseljen i sa kolikim brojem porodica i naseljenika, iz kojeg kraja su došli, sastav „domova“, prezimena kućedomaćina, raspoloživa dobra i ostalo.
• Poslije Austro-turskog rata 1788-1791. g. naseljavanja srpskog stanovništva po Krajini na pojedinim područjima današnje Hrvatske, samo kao ilustracija, izgledala je kako slijedi:
U Cetinskom kraju naseljeno je 230 porodica/kućanstava ili toliko zasnovano domova, u selima Radovica (46), Maljevac (37), Kekić Selo (37), Cetinska Varoš (60), Begovac (16) i Kruškovac (34). a U Drežničkom kraju naseljeno je 275 porodica/kućanstava ili domova u selima Ljeskovac (50), Grabovac (60), Sadilovac i Gavranov Kamen (33), Vaganac (66) i Drežnik (66). U području Otočke regimente naseljeno je 156 porodica/kućanstava ili domova u selima Petrovo Selo i Baljevac (104), Međudražje, Meljinovac, Kruzi i Nebljusi (zajedno 52). p U području Ličke regimente naseljeno je 320 porodica/kućanstava ili domova u selima Dnopolje (27), Donji Lapac (60), Orahovac (35), Gornji Lapac (18), Borićevac (15), Dobroselo (64), Doljani (37), Brotnja (19), Zaklopac (17), Kaldrma (8), Tiškovac (7), Vagan (7) i Drenovac (6).
Na područje Banije na početku rata (1788. g.) naseljava se 428, a poslije rata 818, odnosno ukupno 1246 porodica ili domova u selima Topusko, Perna, Blatuša, Čemernica, Vrginmost, Bović, Stipan i dr.
Cilj ovih naseljavanja je stvaranje baze za regrutiranje vojnika za obranu Austro-Ugarske Carevine od napada Turaka. Snaga te baze je u brojnosti regruta na ukupan broj doseljenika. Tako npr. u samo 4 regimentna područja (ličko, otočko, ogulinsko i slunjsko) sa oko 7.300 duša, moglo se regrutirati i do 2.000 vojnika.
Iako se na ovaj način granica stabilizirala, prodori Turaka nisu prestajali, posebno oni iznenadni pljačkaški prepadi. Istovremeno, nisu prestajali niti pojedinačna, porodična i grupna prebjegavanja ispred turskog zuluma, pa se tako nastavljalo i doseljavanje srpskog stanovništva u već utemeljenim i novim naseobinama. Sve je to pojačavalo potrebu daljnjeg razvijanja državne regulative u pogledu prava, posebno privilegija, kao i dužnosti doseljenih stanovnika; jačanja obrambene sposobnosti naselja; ekonomskih resursa, posebno zemljišta i stočnog fonda, infrastrukture, i dr.
Odnosi između državnih organa Austro-Ugarske Carevine i doseljenog srpskog stanovništva, odnosno glava/kućedomaćina, te između doseljenika različitog domicilnog porijekla bili su prilično složeni i često proturječni i konfliktni. Tako na primjer, na svim naseljenim područjima Gornje Krajine manje je bilo prijepora između doseljenih i starosjedilaca, jer su tu bila dominantna takozvana slobodna naseljavanja, u odnosu na područje Varaždinskog generalata, gdje je nerijetko dolazilo do konflikata koji su ličili na prave pobune i sukobe. Dolazilo je do sukoba i na ekonomskoj osnovi, jer su ti krajevi bili već naseljeni i manje je bilo nezauzetih posjeda. Bilo je također i sukoba na vjerskoj osnovi.
Položaj doseljenika i obrana graničnih prostora bili su najuže uzajamno povezani i uvjetovani, te su useljenici uz pomoć organa vlasti Austrougarske Monarhije morali sklapati odgovarajuće sporazume i regule, poznate kao „Vlaški statuti“, kojima su regulirana razna životna pitanja, između ostaloga razne privilegije (posjedovanje konja, „titula junaka“), kao i uvlašćivanje doseljenika na poljoprivredna zemljišta koja su obrađivali. Način osvajanja zemljišta u Gornjoj Krajini bio je isključivo krčenjem šumskog i krševitog zemljišta, što je jedinstveni oblik antropogenog pretvaranja nepoljoprivredne zemlje u poljoprivredne arabilne površine. Taj je posao po svojoj prirodi težak, mukotrpan i složen. Tim više što je dobar dio krajinskog područja zapravo kraškog podrijetla, čija ploča završava kod Krnjaka, oskudan vodom i zdravom humusnom zemljom. Zato je život na ovim prostorima bio sveden na životnu oskudicu, jer nikad se sjetva nije spajala sa žetvom. Izvrgnut biološkoj selekciji u podneblju niskih, odnosno minimalnih subvencija prirode, iscrpljenih tala, slabih a ponegdje nikakvih komunikacija za dopremu robe, posebno hrane, iscrpljivalo je ljude do teškog preživljavanja. Uz ovo, svaki upad Turaka sakatio je ljudski faktor. Pa ipak, zahvaljujući nadljudskim naporima doseljenika, ova su područja okrvavljenih prostora bila naseljena i ostala „u funkciji obrane predziđa kršćanstva“.
Ovakav model organizacije stalne obrane od turskog nadiranja ka zapadu Evrope, stabilizirao je Krajinu kao svojevrsni perzistentni bedem, koji je omogućio u militariziranim uvjetima opstojnost kontinuirane i složene organizacije života naselja, ljudi i obrane. U kojoj mjeri je sve to bilo kvalitetno i učinkovito govore i sami toponimi koji su se većinom održali sve do sadašnjih dana.
Naši zaključci na kraju ovog sažetog pregleda historijskog konteksta naseljavanja srpskog stanovništva u raznim područjima današnje Republike Hrvatske su sljedeći:
(1) da je naseljavanje srpskog stanovništva u Hrvatskoj de fakto povijesni čin, odnosno historiografska činjenica;
(2) u tom smislu ono je povijesna datost, odnosno realnost, koja se dogodila davno prije nego što datira popisna građa koju analiziramo u ovom izvještaju;
(3) uz pretpostavku da se generacije smjenjuju svake tridesete godine, srpsko stanovništvo je u Hrvatskoj prisutno više od 21 generacije, odnosno više od šest stoljeća;
(4) ova i sve ostale naprijed iznijete činjenice govore da srpsko stanovništvo predstavlja starosjedilačku, višegeneracijsku, autohtonu etničku skupinu, odnosno zajednicu, koja je golemim naporima došla na ove prostore, branila ih kao „predziđe kršćanstva“, zajedno sa Hrvatima;
(5) doseljeno srpsko stanovništvo humaniziralo je prostore koje su naselili, krčenjem i osvajanjem zemljišta, zasnivajući naseobine i toponime, gradeći putnu mrežu i drugu infrastrukturu i time dalo svoj obol u društveno-ekonomskom razvitku svoje nove domovine Hrvatske.
Izvor: Dr Svetozar Livada i suradnici – BIOLOŠKI SLOM I NESTAJANJE SRBA U HRVATSKOJ (1880-2011) /od višegeneracijskog i starosjedilačkog, autohtonog i konstitutivnog do manjinskog statusa/, Beograd – Novi Sad, 2018.
12. mart 2019. u 04:36
Vojislav Ananić
ISTORIJSKA PRAVA SRPSKOG NARODA NA KRAJEVE DALMACIJU; KRBAVU; LIKU; GORSKI KOTAR;ŽUMBERAK;KORDUN;BANIJU I SLAVONIJU
https://www.zapadnisrbi.com/images/PDF/Istorijska-Prava-Srpskog-Naroda-Na-Krajeve-Dalmaciju-Krbavu-Liku-Gorski-Kotar-Zumberak-Kordun-Baniju-i-Slavoniju-Sindjel-Dimitrije-Dusan-Balac.pdf
15. mart 2019. u 17:56
Vojislav Ananić
ŽUMBERAČKI USKOCI
https://www.zapadnisrbi.com/images/PDF/zumberak_skaric_1924.pdf
9. april 2019. u 17:31
Vojislav Ananić
DALJ
DALJ ce pominje prije turskog osvajanja (Daldža, 1471). Po ostacima sačuvanim u zemlji, u naselju je prije turskog vremena bila i crkva od čijih ostataka su Turci sagradili džamiju. Kako je ovaj kraj pred turskom najezdom opustio, dovodili su Turci sa područja gornje Drine, gornje Neretve, od Lima, Pive i Tare srpsko stanovništvo, naročito poslije Kacijanerove vojne (1537), kada su Turci već učvrstili svoju vlast na ovom području. U Dalju, koji ce u opisu iz 1697. zove gradom (oppidum) stanovali su u tursko vrijeme pored 200 domova Turaka sa oko 1000 čeljadi još nešto kalvinskih Madžara i pravoslavnih Srba. Dok ce u Osijeku nalazila vrhovna turska vlast za ovo područje, u Dalju je bilo sjedište vojvodstva, koje je imalo i tvrđavu u Erdutu.
U opisu varoši Dalja poslije izgona Turaka veli ce da je “za turskoga vremena ova varoš bila na glasu, i najviše Turaka tamo je stanovalo. Bilo je 200 turskih kuća, 6 krstjanskih (katoličkih), 25 hristijanskih (pravoslavnih, srpskih), u kojima su stanovali, a sada (no oslobođenju) ima 7 krstijanskih kuća, a 113 hristijanskih kuća, osim crkve i popovske kuće i škole. A još ce ovdje nalaze neki hristijani koji su sada u vrijeme ove madžarske rebelije (Rakocijev ustanak) došli s one strane Dunava u varoš i od ovih ljudi malo koji da nije išao u tabor kao vojnik. Oni isti nikome ništa neće da plaćaju i zasad su sebi napravili 50 rđavih rackih kućica, jer ako bi ce mir prije s Madžarima učinio, da ce mogu u svoja sela povratiti i tako ce ni pod kakvim uslovima nisu dali popisati.
Prema popisu iz 1697. živjeli su u Dalju sa svojim porodicama samo Srbi (Valachi): Jovan Laćmanin, Radojica Peć, Boroja Trnovčanin, Radojica Sarvašanin, Đuro Grk, Vukom Šmarinovac, Henko Tenjac, Stojan Šlaškovac, Plavša Vukovarac, Dobreša Bačvanin, Pejo Tisinac, Radojica Markuševac, Marko Marinovčanin, Branko Bačvanin, Radivoj Marinovac, Stanko Strpinac, Nanko Strpinac, Relja Leskovčanin, Radivoj Močarac (Mocharech), Ivan Trnovčan, Putnik Močvareć, Radovan Mačvanin, Mihailo Daljac, Vujica Marković, Mrđan Aljmašan, Vuk Bošnjak, Georgije Vrletić, Stojan Bošnjak, Mijat Vojnović, Negovan Pričević, Gvozden Herčegin, Vuk Marinovčanin, Miloš Leskovac, Radivoj Kovačević, Tatomir Tenjac, Vuk Klišanin, Đuro Klajić, Vuk Trpinac, Georgije Vrač, Petar Bačvanin, Pavle Saraš, Nikola Hajmasi, Zaviša Perić, Mileta Sremac, Dobrivoj Bošnjak, Đuro Ivanović, Đuro Dudarović, Vukadin Hercegovac, Vuk Bačvanin.
Ovi su građani, veli zatim potpisivač, sa raznih strana došli, iz Srema, Bačke, Bosne, u ovom nemirnom vremenu, zbog straha od Turaka.
U opisu Dalja sastavljenom 1706. godine, koji je objavio Dimitrije Ruvarac u svojoj knjizi o Karlovačkoj mitropoliji oko polovine XVIII vijeka, kaže ce da je “varoš daljska kraljevski fiskus (državno dobro), jer od kmetova niko ne zna da kaže ko im je bio hriščanski gospodar, a ranije im je bio gospodar osječki Turčin no imenu beg Mehmed Zamihović, kome su ovde stojeći Turci, i kršćani i hrišćani davali desetak od svakog žita i vina, od svakog krmka, ovce i koze davali su no dva novčića, a kuluk su davali samo kršćani i hristijani. Svaka kuća bila je dužna tri dana kulučiti, jer Turci nisu nikom kulučili i turskom caru nije niko drugi platu i harač davao nego hrišćani i kršćani od svake kuće no 4 forinta, i to su u Kanižu nosili”.
Dalj nije dugo ostao državno dobro. Car Josif I je 15. jula 1706. izdao diplomu patrijarhu Arseniju III kojom mu dodeljuje spahiluk Dalj, u koji su pored Dalja ulazili Bijelo Brdo i Borovo. Kako je do toga došlo? Patrijarhu je no dolasku u Ugarsku bilo odobreno da od svojih vernika između Budima i Drave može ubirati desetak, ali kako su to bila nemirna vremena, car Leopold odredi 19. juna 1696. da ce patrijarhu umesto tog desetka isplaćuje iz budimske komore no tri hiljade forinti godišnje. Ta suma nije patrijarhu isplaćivana i dug ce gomilao. Za stanovanje car je patrijarhu darovao 11. avgusta 1695. dvorac Sirač sa 14 sela u Slavoniji umjesto napuštene rezidencije u Peći, dok ce Peć ponovo ne vrati. Ali, patrijarh ce nije dugo skrasio u Siraču.
Pošto, tobože, “zbog bliskosti traže granice nije u njemu mogao bezbedno živeti”, car je umjesto duga od de-setka i umjesto Sirača dao patrijarhu svojim diplomama od 28. aprila 1697. i 27. juna 1698. zauvijek (iure perennali) dobro Sečuj u Ugarskoj. Ali, kako je car uskoro morao da Sečuj ustupi porodici Bezeredi, koja je na njega imala pravo, obeća car 16. maja 1702. da će patrijarhu ustupiti kakvo drugo dobro. Kako je dug u međuvremenu narastao na 38.675 forinti, car je vidio da ce ta suma ne može isplatiti, a imajući u vidu ranije patrijarhove zasluge i zasluge srpskog naroda za vrijeme Rakocijevog ustanka, izda car Josif I 15. juna 1706. diplomu kojom ce patrijarhu Arseniju ustupa i predaje spahiluk Dalj sa onoliko dobara čija vrijednost iznosi 38.000 forinti. To dobro sačinjavali su Dalj, Borovo, Trnovac (Bijelo Brdo) i pusta sela Kečin i Lovas. Kasnije, krajem XVIII vijeka Borovo i Bijelo Brdo su ce otkupili od kmetstva.
Zgrade na daljskom dobru bile su u XVIII vijeku vrlo skromne. Prema opisu iz 1769. nalazila ce tu jedna stara kuća od ćerpiča i pletera sa četiri sobe i kuhinjom. Godine 1754. bila je sagrađena od cigle jedna kuća u kojoj je bila samo jedna sala i jedna soba. Provizor je stanovao u staroj kući od pletera sa tri sobe. Ha dobru ce nalazila još jedna kuća od dvije sobe i kuhinje, jedna stražara i još neke sporedne zgrade.
Pod upravom mitropolita, kao zemljišnog gospodara, razvijao ce u Dalju crkveni život pod vrlo povoljnim uslovima. Već 1715. godine sazidana je nova crkva sv. Dimitrija. Broj pravoslavnih domova ce umnožio. Godine 1732. bilo je u Dalju (prema popisu) 235 domova, jedna crkva i četiri sveštenika. Bili su to: epitrop, zvani jerej Vuja, rodom iz Budima, Arsenije Vuković, rodom iz Baje, Ivan Teodorović, rodom iz Vojke, koji je učio u Beogradu kod ministra Stefana, a kod Maksima Suvorova “desjatos-lovije”, latinsku i slovensku gramatiku. Ima sklonost prema učenju “i glavu dobru za primanje”, kao i četvrti tadašnji daljski paroh Georgije Ninkov, za koga je takođe zapisano da kako ce vidi “za učenje ima dobru glavu”. U sljedećem popisu (1756) upisano je samo 150 domova, ali sa 6 sveštenika i jednim đakonom. Bili su tu protopop Antonije Popov, paroh i namjesnik David Popov, Dimitrije Mihailov, Jefrem Popov, Jevstatije Danilov, Nikola Jovanov i đakon Teodor Vasiljev. Epitrop je bio Stefan Čurubdžija, crkveni sin Luka Sarvaški, a knez Stefan Mijatov.
U jednom izvještaju predstavnika Virovitičke županije o broju i stanju pravoslavnih sveštenika u toj županiji 1756. godine, navedeno je da u Dalju ima pet sveštenika, čija ce prezimena ne slažu sa ovima u crkvenom popisu, iako ce radi o istim ljudima. Tu ce pominje pop Dimitrije, koji tu sjedi već 15 godina, ima kuću s vrtom i 3 jutra oranice: David Jakić (tamo Popov) koji tu sjedi godinu dana i ima kuću, vrt i tri jutra oranice; Jevrem Tjurđev (tamo Popov) sjedi tu 2 godine i ima kuću, vrt i tri jutra oranice; pop Jevstatije (tamo Davidov, ovdje bez prezimena) ovdje je jednu godinu, ima kuću, vrt i tri jutra oranice; Nikolaj (bez prezimena) došao je prije četvrt godine, na i on kao i ostali ima kuću, vrt i tri jutra oranice.
Godine 1791. bila su u Dalju 323 doma sa 1978 duša, ali (zbog opšte provedene redukcije parohijskog sveštenstva) samo prota i dva sveštenika. U parohiju je spadao i Aljmaš sa 16 domova i 133 duše. Bilo je to vrijeme kad je počela gradnja sadašnje crkve sv. Dimitrija, koja je dovršena 1799. godine. Iscrpljena financijski tokom izgradnje ove monumentalne crkve, koja no veličini spada među najmonumentalnije spomenike poznobaroknog graditeljstva kod nas, daljska crkvena opština morala je da za neko vrijeme odloži njeno unutrašnje ukrašavanje i živopis. Pribeglo ce i sakupljanju dobrovoljnih priloga, kako bi ce osigurala sredstva za izradu umetničkog ikonostasa, koji bi odgovarao i ovoj crkvi i sjedištu mitropolijskog spahiluka. Crkvena opština je sklopila najprije ugovor za izradu ikonostasa sa Arsenijem Teodorovićem i Grigorijem Jezdimirovićem, ali on nije odobren. Godine 1822. sklopljen ugovor sa slikarom Pavlom Đurkovićem i Grigorijem Jezdimirovićem, kao lakirerom i pozlatarom. Oni su ce dali na posao koji je 1824. bio gotov. “Pavel Đurković ce obreo u Dalju” – pišu Miodrag Jovanović i Nikola Kusovac – “kao slikar koji je u mnogome raskinuo sa likovnim nasleđem XVIII veka i već izgradio stilski jasno klasicističko slikarstvo. Dodajući već davno otkrivenim i osvedočenim vrednostima Đurkovića kao portretiste i vrednosti njegovog ikonostasa, samo ce još jedanput i još ubedljivije potvrđuje visoko mesto koje kao slikar zauzima u istoriji novije srpske umetnosti”.
Tokom vremena u Dalju ce pored Srba naselilo i Hrvata i Mađara. Početkom ovog vijeka (1905) u Dalju su bila ukupno 1182 doma, a od toga 610 srpskih. Srba je bilo 3452 duše, Hrvata 1116, Nijemaca 734, Mađara 543 i 55 raznih.
U drugom svjetskom ratu grdno su stradali i daljski Srbi i njihova crkva, koju su ustaše rušili na inicijativu rimokatoličkog župnika Josipa Astaloša.
Izvor: Iz knjige D.Kašića: Srpska naselja i crkve u sjevernoj Hrvatskoj i Slavoniji
10. oktobar 2019. u 10:51
Vojislav Ananić
BOLFAN je svoje ime dobio još prije odseljavanja starosjedilačkog stanovništva no crkvi sv. Volfganga, čije je ime naš svijet teško izgovarao, te od Volfganga postane Bolfan. U parohiju bolfansku spadaju i sela Belanovo selo, Ivančec, Segovina, Torčec i Đukovac. Kad je podignuta prva drvena crkva u Bolfanu ne znamo. U šematizmu Pakračke eparhije za 1898. stoji da je crkva podignuta 1761. godine, ali smatramo da se taj podatak može odnositi samo na tada postojeću crkvu, jer se crkva sv. Paraskeve u “Bolvanu” spominje u popisu iz 1755, sa 40 domova parohijana. Ovaj broj domova je postepeno rastao i krajem XVIII vijeka doznajemo da je selo Bolfan imalo 15 srpskih kuća, Torčec 5, Segovina 6, Belanovo selo 6, Ivančec 5, Ludbreg 4, Đukovac 13, svega dakle 54 kuće. Poslije sto godina (1899) taj broj se utrostručio i u parohiji je bila 171 kuća sa 861 dušom. Godine 1932. u bolfanskoj parohiji no zvaničnom popisu bilo je 218 srpskih kuća sa 887 duša.
Krajem XIX vijeka sretamo u ovoj parohiji sljedeća prezimena: Arambašić, Barberić, Brnčić, Vitanović, Vranković, Gapan, Gregurić, Grokanić, Dragosavljević, Đurašinović, Erak, Zoretić, Jagodić, Janković, Kovačević, Lazić, Latković, Magoš, Mandić, Marčinović, Milanović, Milošević, Ožegović, Petrić, Popović, Poturica, Raplinović, Rubešić, Savić, Severović, Selaković, Srbljan, Čavčić i Šajatović.
Prema izvještaju o stanju crkava iz 1786. u Bolfanu je tada postojala drvena crkva sv. Paraskeve. Polovina krova takođe drvenog je nova, a polovina stara. Parohijani su obećali da će i drugu polovinu pokriti. Inače, crkva se drži u redu. Ogradu oko porte treba obnoviti. Paroh je tada bio Avram Talić, koji prema svom znanju drži hrišćansku nauku narodu koji dolazi crkvi. Filijalna crkva sv. Nikole u Đukovcu sagrađena je bila pola od drveta, a pola zidana od novog materijala. Oltar i crkva kamenom je patosana. Krov je star i treba ga pretresti. Crkva se drži u redu. Ni za ovu kao ni za parohijsku crkvu niko ne može doznati kada je i od koga episkopa posvećena.
IZVOR: SRPSKA NASELJA I CRKVE U SJEVERNOJ HRVATSKOJ i Slavoniji, dr Dušan Kašić
9. novembar 2019. u 11:14
Vojislav Ananić
RADOSLAV GRUJIĆ – ZABORAVLJENI UMOVI SRBIJE
https://www.youtube.com/watch?time_continue=33&v=cIQTLy97jsE&feature=emb_logo