Kratka istorija i migracije
Vlasi severoistočne Srbije su doseljeni sa leve obale Dunava u opustele srpske krajeve u XVIII i XIX veku. Pod severoistočnom Srbijom podrazumevamo prostor između Velike Morave na zapadu, Dunava na severu, Timoka na istoku i planine Rtanj na jugu. Još su autori u XIX veku zabeležili da se oni dele na dve velike grupe, a to su: Ungurjani, „što kazuje da su se doselili iz Madžarske; oni govore i danas narečjem njihova jezika, koji se govori u Sibinju“ i Carani, „što znači da su iz zemlje Vlaške, a govore i narečjem koje tamo govori.“ [1]
Prema detaljnijoj klasifikaciji Pauna Durlića [2], koju ćemo ovde koristiti, Vlasi se dele na tri velike grupe: Ungurjani (zapadni Vlasi, čine skoro polovinu, tj. oko 47% [3] Vlaha), Munćani (centralni Vlasi, oko 20% Vlaha) i Carani (istočni Vlasi, oko 33% Vlaha). Pored pomenutih grupa, Bufani su oaza doseljenih rudara Oltenaca (iz Oltenije, tj. Male Vlaške), koji su se naselili u rudarski grad Majdanpek. Takođe, u selo Brodica su se doselili Bajaši, Romi koji govore vlaškim jezikom.
Ungurjani, se tako nazivaju, jer su im se preci najvećim delom doselili iz krajeva pod vlašću Ungura (Mađara), naročito s područja Almaša (u prvo vreme kolonizacijom za vreme austrijske uprave 1718 -1739), a kasnije prebegavanjem preko Dunava. Oni su tradicionalno brđani – stočari, doseljeni u XVIII i XIX veku u Zvižd, Homolje, Pomoravlje i druge zapadne delove severoistočne Srbije. [4]
Munćani, ponekad nazvani i „Padureni“, su podgrupa Ungurjana, takođe banatski planinci – stočari. Oni su doseljeni sa tromeđe Male Vlaške, Erdelja i Banata na Miročki plato, Poreč i Crnu Reku. [5] Njihov govor je neka vrsta prelazne zone između banatskog dijalekta Ungurjana i oltenskog dijalekta Carana, ali mnogo bliži govoru Ungurjana. [6]
Carani, su tradicionalno ravničari – zemljoradnici, doseljeni iz Vlaške u srpski deo Vlaške nizije – Ključ, (Negotinsku) Krajinu i Timok. [7]
Prostor severoistočne Srbije je pored Vlaha, naseljen i srpskim stanovništvom kosovsko-metohijske, južnomoravsko-vardarske, timočko-braničevske, dinarske i šopske migracione struje. Po naseljavanju, pošto su iste pravoslavne vere, dolazi do međusobne asimilacije Vlaha i Srba. U većinski vlaškim seoskim sredinama dolazi do povlašivanja malobrojnijih Srba, a u većinski srpskim sredinama, seoskim i gradskim, dolazi do posrbljavanja Vlaha. Ima i malobrojnih Cincara, iz južnih krajeva, koji se stapaju sa Srbima ili Vlasima, u zavisnosti od sredine. Gotovo svako veće vlaško selo u istočnoj Srbiji ima po neku staru familiju cincarskog porekla. [8]
Od XIX veka, obnovom i širenjem srpske države i jačanjem njenih institucija, činjenicom da je u Srbiji izvršena agrarna reforma i da je seosko stanovništvo postalo vlasnikom zemlje koje obrađuje, širenjem obrazovanja (Vlasi postaju bilingvalni), i kasnije napuštanjem tradicionalnog oblika poljoprivrede, prolaskom kroz zajedničke ratove i nedaće, migracijom iz sela u gradove i konačno industrijalizacijom – svi pobrojani faktori su doprineli da većina Vlaha prihvati srpski nacionalni identitet kao svoj, dok se manji deo danas izjašnjava kao Vlasi u nacionalnom smislu. Slična je situacija i sa testiranima.
Y-DNK rezultati
Analizom baze Y-DNK podataka (po pravoj muškoj liniji predaka) Srpskog DNK projekta (javnih i nejavnih rezultata testiranih), kao i drugih dostupnih podataka (23andMe), pomoću klasifikacije naseljenih mesta koju je napravio etnolog Paun Durlić, kao i korišćenjem dostupne literature za mešovita srpsko-vlaška naselja, izdvojeno je 46 rezultata testiranih, što je mali uzorak, ali ipak pokazuje okvirnu genetičku sliku vlaškog (romanofonog) stanovništva.
Ovu analizu treba tumačiti kao preliminarnu genetičku sliku romanofonog stanovništva severoistočne Srbije na prelazu iz XIX u XX vek, tj. ova slika uključuje i povlašene srpske rodove, koji su živeli u većinski vlaškim selima. Obuhvaćeni su svi testirani iz naseljenih mesta koje je Paun Durlić označio kao “Vlasi” i “Vlasi i povlašeni Srbi” [9], a za mešovita srpsko-vlaška naselja je korišćena literatura o poreklu stanovništva, kao i podaci dobijeni od testiranih. Obuhvaćen je i jedan testirani verovatnog cincarskog porekla koji je doseljen u većinsko vlaško selo, pa je prema navedenoj metodologiji uključen u uzorak.
S obzirom da dobijeni uzorak testiranih nije rezultat posebnog projekta, čiji bi cilj bio ravnomerni geografski obuhvat testirane populacije, uzorak nije u potpunosti reprezentativan (što će detaljnije biti objašnjeno u nastavku), ali se ipak može prikazati kao preliminarna genetička slika.
Tabela 1: Statistika osnovnih haplogrupa po oblastima [10]
| br. testiranih / haplogrupa | Oblast | Ukupno | učešće | |
| Braničevo | Timočka Krajina | |||
| E | 2 | 4 | 6 | 13% |
| G | 1 | 1 | 2% | |
| I2 | 4 | 4 | 8 | 17% |
| J1 | 1 | 1 | 2% | |
| J2 | 4 | 9 | 13 | 28% |
| R1a | 3 | 7 | 10 | 22% |
| R1b | 3 | 4 | 7 | 15% |
| Ukupno | 16 | 30 | 46 | 100% |
Izvori: Srpski DNK projekat, 23andMe
U narednom pregledu su navedena prezimena testiranih, grupisana po halogrupama, uz navođenje njihovih slava, kao i mesta porekla [11] i današnje opštine.
Tabela 2: Rezultati testiranih sa slavom i mestom porekla
| Prezime | Slava | Mesto |
| Haplogrupa E | ||
| E-V13>Z1057 | ||
| Bećar | Petkovdan | Viteževo/Žabari |
| Mladenović | Mitrovdan | Klokočevac/Majdanpek |
| Petrović | Petkovdan | Bobovo/Svilajnac |
| Radulović | Aranđelovdan | Krivelj/Bor |
| Nejavni | Jovanjdan | Tanda/Bor |
| Nejavni | Petkovdan | Šipikovo/Zaječar |
| Haplogrupa G | ||
| G2a-M406 | ||
| Nikolić | Nikoljdan | Korbovo/Kladovo |
| Haplogrupa I2 | ||
| I2-Y3120 | ||
| Anđelković | Jovanjdan | Viteževo/Žabari |
| Jović | Jovanjdan | Porodin/Žabari |
| Jović | Aranđelovdan | Laznica/Žagubica |
| Mitrović | Petkovdan | Lješnica/Kučevo |
| Stojkečić | Todorova subota | Kobišnica/Negotin |
| Funtunjerović | Stevanjdan | Manastirica/Kladovo |
| Nejavni | Nikoljdan | Podgorac/Boljevac |
| Nejavni | Petkovdan | Mihajlovac/Negotin |
| Haplogrupa J1 | ||
| J1-L136 | ||
| Stanojević | Petkovdan | okolina Kladova |
| Haplogrupa J2a | ||
| J2a-L26 | ||
| Dragić | Aranđelovdan | Vitovnica/Petrovac na Mlavi |
| Jovanović | Petkovdan | Leskovac/Petrovac na Mlavi |
| Pantić | Mitrovdan | Rašanac/Petrovac na Mlavi |
| Petrović | Nikoljdan | Šipikovo/Zaječar |
| Tanikić | Aranđelovdan | Šarbanovac/Bor |
| Šejnjanović | Mitrovdan | Podvrška/Kladovo |
| Nejavni | Nikoljdan | Prlita/Zaječar |
| Nejavni | Nikoljdan | Veliki Jasenovac/Zaječar |
| Haplogrupa J2b | ||
| J2b-M205 | ||
| Rnjavić | Jovanjdan | Osanica/Žagubica |
| J2b-M241 | ||
| Kuzmanović | Aranđelovdan | Manastirica/Kladovo |
| Nejavni | Petkovdan | Negotin ili okolina |
| Nejavni | Nepoznato | Ljubičevac/Kladovo |
| Nejavni | Nepoznato | Zaječar ili okolina |
| Haplogrupa R1a | ||
| R1a | ||
| Nestorović | Nikoljdan | Podgorac/Boljevac |
| Nejavni | Petkovdan | Kupuzište/Kladovo |
| R1a-M458 | ||
| Dabesković | Đurđic | Grabovica/Kladovo |
| Zarić | Petkovdan | Kaona/Kučevo |
| Petrović | Nikoljdan | Kaona/Kučevo |
| R1a-Z280 | ||
| Aranđelović | Nikoljdan | Kudreš/Golubac |
| Jovanović | Petkovdan | Mokranje/Negotin |
| Nejavni | Stevanjdan | Metovnica/Bor |
| Nejavni | Petkovdan | Bačevica/Boljevac |
| Nejavni | Sv. Vrači | Bačevica/Boljevac |
| Haplogrupa R1b | ||
| R1b-PF7562 | ||
| Konstantinović | Nikoljdan | Petrovac na Mlavi ili okolina |
| Milovanović | Aranđelovdan | Mosna/Majdanpek |
| Nejavni | Nikoljdan | Šipikovo/Zaječar |
| R-U106 | ||
| Todosijević | Petkovdan | Jabukovac/Negotin |
| Nejavni | Aranđelovdan | Veliki Jasenovac/Zaječar |
| R1b-U152>L2 | ||
| Đorđević | Nikoljdan | Resavica/Despotovac |
| Nejavni | Nepoznato | Ćuprija ili okolina |
Izvori: Srpski DNK projekat, 23andMe
Slika 1. Geografski raspored 46 testiranih po haplogrupama
Izvori: Srpski DNK projekat, 23andMe; osnova karte www.openstreetmap.org (CC BY-SA 2.0)
Narodi i stanovništvo antike i srednjeg veka
U antici i srednjem veku je posebno stanovništvo nekadašnjeg Rimskog carstva bilo vrlo izmešano, dok su nešto prepoznatljivije populacije iz severnijih delova Evrope (Germani, Sloveni, Balti i dr). Ipak, možemo okvirno reći da haplogrupe E-V13, G2a, J, R1b i L (ova poslednja nije prisutna u uzorku) predstavljaju genetički trag romanizovanog i poluromanizovanog balkanskog stanovništva antičkog perioda, dok haplogrupe R1a-Z280, R1a-M458 i I2-Y3120 predstavljaju genetički trag slovenskih plemena. [12] Haplogrupe E-V13, G2a, J i R1b čine oko 61% uzorka, dok haplogrupe R1a-Z280, R1a-M458 i I2-Y3120 čine oko 35% ovog nevelikog uzorka. Ostatak od 4% testiranih čine dva R1a rezultata kojima se ne može odrediti dublja grana kojoj pripadaju.
Analiza reprezentativnosti uzorka
Uzorak od 46 testiranih je mali, tj. jedan testirani predstavlja 2,17%. Pored toga, usled već navedenih razloga, uzorak nije potpuno reprezantivan, pa ga tako i treba tumačiti, kao okvirnu, preliminarnu sliku.
U cilju procene reprezentativnosti uzorka, pomoću tabela koje je Paun Durlić obradio [13], sabrao sam broj Vlaha u vlaškim selima popisanih 1866. godine po današnjim opštinama i uporedio sa brojem testiranih u uzorku.
Tabela 3: Reprezentativnost uzorka po današnjim opštinama u odnosu na br. Vlaha po popisu 1866. godine
br. Vlaha po popisu; br. testiranih
| Opština | Br. Vlaha: popis 1866 | % (popis 1866, br. Vl.) | Br. testiranih | Učešće test. | Odstupanje |
| Braničevo | 48,543 | 41.8% | 16 | 34.8% | -7.0% |
| V. Gradište | 2,825 | 2.4% | – | 0.0% | -2.4% |
| Golubac | 1,656 | 1.4% | 1 | 2.2% | 0.7% |
| Despotovac | 2,355 | 2.0% | 1 | 2.2% | 0.1% |
| Žabari | 4,496 | 3.9% | 3 | 6.5% | 2.7% |
| Žagubica | 5,243 | 4.5% | 2 | 4.3% | -0.2% |
| Jagodina | 299 | 0.3% | – | 0.0% | -0.3% |
| Kučevo | 9,868 | 8.5% | 3 | 6.5% | -2.0% |
| Malo Crniće | 2,084 | 1.8% | – | 0.0% | -1.8% |
| Petrovac na Mlavi | 13,229 | 11.4% | 4 | 8.7% | -2.7% |
| Požarevac | 561 | 0.5% | – | 0.0% | -0.5% |
| Svilajnac | 2,927 | 2.5% | 1 | 2.2% | -0.3% |
| Ćuprija | 3,000 | 2.6% | 1 | 2.2% | -0.4% |
| Timočka Krajina | 67,626 | 58.2% | 30 | 65.2% | 7.0% |
| Boljevac | 8,371 | 7.2% | 4 | 8.7% | 1.5% |
| Bor | 14,391 | 12.4% | 4 | 8.7% | -3.7% |
| Zaječar | 8,822 | 7.6% | 7 | 15.2% | 7.6% |
| Kladovo | 10,192 | 8.8% | 8 | 17.4% | 8.6% |
| Majdanpek | 5,277 | 4.5% | 2 | 4.3% | -0.2% |
| Negotin | 20,573 | 17.7% | 5 | 10.9% | -6.8% |
| Ukupno | 116,169 | 100.0% | 46 | 100.0% |
Izvori: Srpski DNK projekat i 23andMe; Paun Es Durlić, Statistika 1850, 1866, 1921, 2011 (Izvodi iz popisa), https://paundurlic.com/vlaski.recnik/sela_popisi.php.
Tabela 4: Zastupljenost zapadnih, centralnih i istočnih Vlaha u uzorku
| Br. test. | učešće test. | procena (P. Durlić) [3] | odstupanje | |
| Ungurjani (zapadni Vlasi) | 16 | 35% | 47% | -12% |
| Munćani (centralni Vlasi) | 10 | 22% | 20% | 2% |
| Carani (istočni Vlasi) | 19 | 41% | 33% | 8% |
| Carani/Munćani* | 1 | 2% | ||
| Ukupno | 46 | 100% | 100% | – |
Izvori: Srpski DNK projekat, 23andMe; Durlić 2010
* testirani iz okoline Zaječara može pripadati ili Munćanima ili Caranima
Slava kod vlaškog stanovništva
Iako je slava (vl. „praznjik“, „sыmt“, „ыnkinat“) kod Vlaha imala htonski karakter, tj. bila je vezana za zemlju domaćina [14], a ne patrilinearni rod kao kod Srba, smatramo važnim podatak da je Sv. Petka, tj. Petkovica/Petkovdan najčešća slava kod Vlaha, za kojom sledi Nikoljdan.
| Br. testiranih / Slava | Oblast | Ukupno | učešće | |
| Braničevo | Timočka Krajina | |||
| Petkovdan | 5 | 8 | 13 | 28% |
| Nikoljdan | 4 | 7 | 11 | 24% |
| Aranđelovdan | 2 | 5 | 7 | 15% |
| Jovanjdan | 3 | 1 | 4 | 9% |
| Mitrovdan | 1 | 2 | 3 | 7% |
| Stevanjdan | 2 | 2 | 4% | |
| Đurđic | 1 | 1 | 2% | |
| Sv. Vrači | 1 | 1 | 2% | |
| Todorova subota | 1 | 1 | 2% | |
| Nepoznato | 1 | 2 | 3 | 7% |
| Ukupno | 16 | 30 | 46 | 100% |
Izvori: Srpski DNK projekat, 23andMe
NAPOMENE:
[1] Karić, Vladimir: Srbija, opis zemlje, naroda i države, Kraljevsko-srpska državna štamparija, Beograd, 1887, str 91-96 [2] Durlić, Paun Es:Vorbar – Frazeološki vlaško-srpski rečnik tradicionalne kulture Vlaha istočne Srbije, Udruženje građana „Pekus“, Majdanpek – Pančevo, 2023, [Durlić 2023], str. 723 [3] Durlić, Paun Es: Sveti jezik vlaškog hleba – Slikovnica sa rečnikom u 40 slika, Balkankult Fondacija, Beograd, 2010, str 9 [4] Durlić 2023, 735 [5] Isto [6] Isto [7] Durlić, Paun Es: “Duoj frac” – vlaška verzija mitološke priče o Usudu, Razvitak br. 194-195, Zaječar, 1995, str 113-119 [8] Durlić 2023, 16 [9] Isto, 723-733 (karte iz priloga); Durlić, Etnička slika istočne Srbije – karta na srpskom jeziku, https://paundurlic.com/vlaski.recnik/mapa-etnicka-slika.php [10] Oblast Braničevo ovde obuhvata opštine Veliko Gradište, Golubac, Žabari, Žagubica, Kučevo, Malo Crniće, Petrovac na Mlavi, Despotovac, Paraćin, Ćuprija, Svilajnac i Grad Požarevac. Oblast Timočka Krajina ovde obuhvata opštine Kladovo, Majdanpek, Negotin, Boljevac, Knjaževac i gradove Bor i Zaječar. [11] za slavu i mesto porekla se kao referentna godina uzima stanje na prelazu iz XIX u XX vek. [12] Vukićević, Ivan i dr. (grupa autora), Genetičko poreklo Srba Stare Hercegovine, Društvo srpskih rodoslovaca Poreklo / Zadužbina Poreklo, Beograd, 2021, str 1030 [13] Paun Es Durlić, Statistika 1850, 1866, 1921, 2011 (Izvodi iz popisa), https://paundurlic.com/vlaski.recnik/sela_popisi.php. Popisom 1866. godine u Srbiji je popisano 127.326 Vlaha. U tabeli P. Durlića je obuhvaćeno 91.2% Vlaha, tj. nije obuhvaćeno 8,8% ili 11.157 popisanih Vlaha. [14] Durlić 2023, 29-30
IZVORI:
Y-DNK rezultati:
▪ Srpski DNK projekat (dnk.poreklo.rs/DNK-projekat/)
▪ 23andMe
Literatura:
▪ Vukićević, Ivan i dr. (grupa autora), Genetičko poreklo Srba Stare Hercegovine, Društvo srpskih rodoslovaca Poreklo / Zadužbina Poreklo, Beograd, 2021
▪ Durlić, Paun Es:Vorbar – Frazeološki vlaško-srpski rečnik tradicionalne kulture Vlaha istočne Srbije, Udruženje građana „Pekus“, Majdanpek – Pančevo, 2023
▪ Durlić, Paun Es: “Duoj frac” – vlaška verzija mitološke priče o Usudu, Razvitak br. 194-195, Zaječar, 1995, str 113-119
▪ Durlić, Paun Es: Sveti jezik vlaškog hleba – Slikovnica sa rečnikom u 40 slika, Balkankult Fondacija, Beograd, 2010, http://www.paundurlic.com/pdf/Sveti-jezik-vlaskog-hleba.zip, pristupljeno 28.01.2024.
▪ Jovanović, Kosta: Negotinska krajina i Ključ, Beograd, 1940
▪ Karić, Vladimir: Srbija, opis zemlje, naroda i države, Kraljevsko-srpska državna štamparija, Beograd, 1887
▪ Mijatović, Stanoje M: Resava, Naselja i poreklo stanovništva, knjiga 26, Srpska kraljevska akademija, Beograd, 1930
Članci, građa i karte sa interneta:
▪ Paun Es Durlić, Lista sela, https://paundurlic.com/vlaski.recnik/sela_lista.php,
pristupljeno 28.01.2024.
▪ Paun Es Durlić, Etnička slika istočne Srbije – karta na srpskom jeziku, https://paundurlic.com/vlaski.recnik/mapa-etnicka-slika.php, pristupljeno 28.01.2024.
▪ Paun Es Durlić, Statistika 1850, 1866, 1921, 2011 (Izvodi iz popisa), https://paundurlic.com/vlaski.recnik/sela_popisi.php, pristupljeno 28.01.2024.
Autor: Žarko Milovanović ([email protected])
Ukoliko ste zainteresovani za Y-DNK testiranje, pošaljite mejl na [email protected]
Komentari (0)