Društvo, politika i ekonomija u jugoistočnom Sremu sredinom HH veka – deo VII

PIŠE: Saradnik portala Poreklo Snežana Aleksić

Kao i prinudni otkup i porez je razrezivan shodno percepciji odgovornih drugova, a plan naplate poreza postavljan je od strane SNO-a. U vremenima kakva su bila poratna nije bilo mogućnosti za poresku evaziju pošto je ona smatrana delom „privredne sabotaže“ koja je bila definisana Krivičnim zakonom. Pri razrezu poreza u obzir je trebala biti uzeta poljoprivredna površina i broj članova porodice koji se od nje izdržavaju. Međutim, komisije su, očito, pri razrezu poreza u obzir prvenstveno uzimale „karakteristike“ koje jasno upućuju da je poreska obaveza razrezivana ne prema imovinskoj moći domaćinstva, već prema političkom opredeljenju. Primer iz Ugrinovaca jasno svedoči da se zaduženje poreza (i zaduženje kukuruza) nije razrezivalo prema površini zemlje u vlasništvu. Porez po 1 jutru u Ugrinovcima 1949. u kućama sa jednakim brojem članova domaćinstva iznosio je: za Stojković Branislava 10.092,62 din, za Stojković Živana 3.388,42 din, za Nikolić Stevana 1.942,85 dinara.

Tabela 17: Pregled poreske obaveze i obaveze zaduženja kukuruza u Ugrinovcima 1949. god.

Izvor: IAB–34 – 9: dokument pisan rukom, bez zaglavlja, sa naslovom: Spisak lica zaduženih sa obavezom kukuruza i porez i potpisom: „sekretar I. Popović“, bez datuma, uz Dokumenta 95–98.

Naplata poreza kod poreskih dužnika koji nisu podmirili svoju obavezu vršena je nasilno, konfiskacijom imovine. Na Zboru birača u Batajnici januara 1951. po pitanju naplate poreza zaključeno je: „Pojedini ljudi daju otpor naplati poreza izgovarajući se da nemaju novaca da plate svoj porez, dok su isti ljudi u mogućnosti da plate svoj porez.“ U Progaru januara 1951. na Zboru birača izneto je da će se naplati poreza pristupiti najenergičnije, a u Surčinu marta iste godine zaključeno je da se „naplata poreza mora ostvariti tačno po dobijenom planu za naplatu“. Poreske obaveze podmirivane su isključivo u novcu. Pri razrezu poreza nije se vodilo računa o tome da seosko domaćinstvo nije raspolagalo gotovinom, pošto je od SRZ umesto novcem isplaćivano bonovima za snabdevanje. Kako su seoska domaćinstva „dobrovoljno“ udružila svoj rad i svoju zemlju u SRZ, prinosima od useva sa udružene zemlje domaćinstva nisu raspolagala. Kuće i okućnice ostale su izvan kolhoznih organizacija, tako da su seoska domaćinstva na svojim okućnicama – baštama proizvodila određene poljoprivredne proizvode koji su bili namenjeni potrebama ishrane samog domaćinstva. U Progaru je kao mera za „olakšanje namirenja poreskih obaveza“ tražena dozvola od SNO da zadrugari, kojima inače SRZ nije isplaćivala novac za ostvareni dohodak, mogu prodavati svoje proizvode sa okućnice kako bi od tog novca plaćali porez. Ova „mera olakšanja“ naplate poreza direktno je značila da su domaćinstva bila prinuđena da prodaju određeni deo agrarnih proizvoda koji nije bio tržišni višak, već je bio proizveden u svrhu sopstvene ishrane. U Jakovu je maja 1951. zaključeno da se porez „slabo plaća pošto narod nema pare jer nije još dobio iz SRZ“, kao i da je „kod pojedinih domaćinstava kritično stanje pošto nemaju hleba“.

U Boljevcima, ukupna poreska obaveza stanovnika sela za decembar 1950. iznosila je tadašnjih 1.435.199 din, što je po glavi stanovnika ovog sela bilo 427,65 dinara poreske obaveze. U ukupnoj poreskoj obavezi Boljevčana, najveću stavku zaprema porez od zemljoradnika. Isti je zapravo bio porez na dohodak, u njegov razrez ulazilo je sve ono što je domaćinstvo proizvodilo, od jaja preko svih ostalih proizvoda.

***

Uporedo sa merama prinudnog otkupa, poreskim obavezama, SRZ-ima, stanovništvo Sreza Zemun „dobrovoljno“ finansira i realizuje poslove u vezi sa posleratnom obnovom, tekućim održavanjem i kapitalnim investicijama u selima. Radovi se sprovode prema nerealnim i preambicioznim planovima piramidalne strukture upravljanja, koji su kao „komunalna politika“ povereni MNO-ima na realizaciju. U periodu 1945–1953. godine izvedeni su razni radovi na popravci i izgradnji bunara, ćuprija, puteva, ulične rasvete i druge infrastrukture. Finansijeri i izvođači radova bili su sami stanovnici, tako da se ovi radovi ne mogu smatrati javnim radovima koji se prema ekonomskoj teoriji Džona Kejnsa (kejnsijanizam) javljaju kao određeni zamajac ekonomskog razvoja prostora na kome se realizuju.

Planovi posleratne obnove i izgradnje imali su opseg od realnih potreba stanovništva sela do predloga izgradnje parkovske površine u Progaru, do koga u to vreme nije postojao čestiti put, a najbliži javni prevoz koje je stanovništvo Progara koristilo nalazio se u Boljevcima. U Surčinu je na redovnoj sednici MNO-a 15. 12. 1949. doneta odluka da se preko „komisije za ulepšavanje sela“ sprovede: krečenje svih kuća u selu, da svako ispred svoje kuće popravi trotoar i ćupriju, da očisti jendek, itd. Rok za završetak navedenog posla bio je 26. 12. iste godine, dakle, svega 10 dana u sred decembra kada se inače, ovakvi poslovi ne rade. U vezi sa gradnjom trotoara po sporednim ulicama Boljevaca, na sednici MNO-a 1950. doneta je odluka da se novac za izgradnju prikupi od vlasnika kuća ispred kojih će se trotoar graditi, što jasno ukazuje da prema izvoru finansiranja ovi radovi ne pripadaju kategoriji „javnih radova“. Ovu i druge odluke u vezi sa uređenjem sela Boljevaca pratila je naredba da oni koji se ne odazovu na razne „dobrovoljne“ poslove, imaju se kazniti sa 500 dinara novčane kazne, što jasno govori o tome kako je stanovništvo na ove navodno dobrovoljne poslove, zapravo, bilo naterano. Stanovništvo Sreza Zemun angažovano je na kapitalnim investicijama kakva je bila popravka i izgradnja puteva ali i na gradnji kapitalnih objekata. U Boljevcima su tako podignuti Dom zdravlja, škola, Zadružni dom koji je, od 1953. nakon gašenja SRZ, pretvaran u Dom kulture.

Posleratna obnova i izgradnja u selima Sreza Zemun, koja je sprovođena u najvećoj meri prinudnim radom i materijalnim sredstvima stanovništva, u ekonomskom smislu bila je preraspodela, odnosno, ulaganje iz privatnog oblika imovine u društvenu. Ljudi su svojim radom i svojim sredstvima gradili javne objekte u interesu društva, sa klasifikacijom „društvena imovina“. Sa ukidanjem ove kategorije imovine ona nije vraćena pojedincima ili zajednici koji su vrednost stvorili.

U periodu 1945–1953. godine dohodak koji je ostvaren od agrara, merama prinudnog otkupa i poreskom politikom, Država usmerava u razvoj industrije. Po ukidanju SRZ višak agrarne radne snage iz Sreza Zemun regrutuje se u novoustrojene fabrike. Stanovništvo Sreza Zemun tako doživljava podelu u kategorije agrarnih proizvođača – seljaka i industrijskih radnika, koji su uhlebljenje mahom pronašli u gigantima beogradske industrije. Od 60-tih godina HH veka u kategoriji radništva, sa decom predratne sirotinje našla su se i deca „kulaka“. Odvođenjem seoske mladosti u tvorničke hale KPJ je ostvarila apsolutnu pobedu nad očevima regrutovane omladine, koji su još decenijama nakon završetka rata tretirani kao „zaostalo seljaštvo, reakcija, kulaci, narodni neprijatelji, pristalice prošlosti“ itd. Ujedno, sasvim se zaboravilo na činjenicu da su baš ovi ljudi, terorisani privrednim i političkim merama koje je sprovodila KPJ po oslobođenju, stvorili kapital kojim je industrija komunističke Jugoslavije pokretana.

Odlomak iz knjige: Aleksić S, Jugoistočni Srem sredinom HH veka u dokumentima Istorijskog arhiva Beograda, Dobrovoljno silom naterano, IK Prometej, Arhiv Vojvodine, 2020.