Zadruga za isušenje jugoistočnog Srema

PIŠE: Saradnik portala Poreklo Snežana Aleksić

Kapitalnom investicijom izgradnje savskog odbrambenog nasipa zaštićena je od izlivanja reke Save značajna površina zemljišta u jugoistočnom Sremu. Uporedo sa izgradnjom kanalske mreže, brojna močvarna i ritska područja iz kategorije neplodnog pretvorena su u zirantno zemljište. Osim u reljefu Srema, u periodu 1902-1912. nastupile su transformacije i u vlasničkim odnosima. Zbog izgradnje Savskog nasipa i kanalske mreže, zemljište iz privatnih i privatno – pravnih oblika svojine prelazi u vlasništvo Zadruge za isušenje jugoistočnog Srema. Od sredine XX veka, shodno tadašnjem zakonodavstvu, ova imovina postaje ”opštenarodna” da bi u savremenom dobu ista bila podržavljena, negde čak i privatizovana, bez prava stvarnih vlasnika na pravično obeštećenje – restituciju.

Okolnosti koje su uslovile osnivanje Zadruge za isušenje jugoistočnog Srema

Izgradnju odbrambenog savskog nasipa u jugoistočnom Sremu uslovila je železnica, koja se nakon razvojačenja Vojne granice u Sremu  intenzivno gradi. Železnička pruga Zemun – Beograd sa mostom na reci Savi, sa sremske strane trasirana je kroz Bežanijsko polje – danas Novi Beograd. U rad je puštena 1884. godine. Bez obzira na ekonomsku opravdanost u širem smislu, ova pruga je na lokalnom nivou uslovila značajnu materijalnu štetu. Železnički nasip podignut kroz ravničarski predeo koji je svojom geografskom konfiguracijom bio delta Save u Dunav, nenadano se obreo u ulozi ustave koja je pri prvom povišenom vodostaju reke Save značajno usporila njen vodotok, što je dovelo do toga da se naselja u neposrednoj blizini železničke pruge nađu pod vodom. U martu 1888. godine od poplave su tragično stradali Bežanija i Jakovo. Kako je železnički nasip tokom narednih godina svojom konstrukcijom doprinosio čestim poplavama,  na inicijativu narodnog poslanika Stevana V. Popovića  1898. pokrenuta je inicijativa za odbranu jugoistočnog Srema od poplava.  Nastupile su godine u kojima je traženo najpovoljnije rešenje kako u tehničkom  tako i u finansijskom smislu, te je  1902. osnovana  Zadruga za isušenje jugoistočnog Srema.

Realizacija projekta isušenja jugoistočnog Srema 1902-1912.

Projekat isušenja jugoistočnog Srema bio je složen u tehničkom, praktičnom i ekonomskom smislu. U ulozi investitora projekta obreli su se članovi Zadruge, koji su bili i direktni interesenti kao vlasnici zemljišta koje je ovom kapitalnom investicijom transformisano iz neobradivog u zirantno zemljište. Ujedno, direktni interesenti se javljaju i u ulozi izvođača radova – zemljani radovi u vezi iskopa kanala i gradnje samog nasipa. Osim uloženog sopstvenog rada, zadrugari su iz svog ličnog vlasništva, besteretno, ustupili Zadruzi značajne zemljišne površine.

Transformacije vlasništva nad zemljištem koje su  nastale u periodu 1902-1912, ali i u potonjim godinama, najcelovitije se mogu pratiti kroz  Zemljišne knjige. Ono što se razlikuje između  katastarskih opština istočnog Srema su zemljišne površine koje su iz privatnog vlasništva besteretno prešle u vlasništvo Zadruge.

Radi izgradnje savskog nasipa i kanalske mreže, Zadruzi   je na prostoru katastarske opštine  Boljevci u korist, besplatno, data površina zemljišta u ukupnom iznosu od 523 jutra. Na površini od  66 jutara  prokopani su kanali, a odbrambeni nasip je izgrađen na površini od 453 jutara.

Tokom 1907. godine porodične zadruge iz Boljevaca su sa svojih ličnih vlasništava ustupile Zadruzi značajnu površinu zemlje u iznosu od 175 jutara.

Tabela: Boljevčani čija zemlja je besteretno data Zadruzi za isušenje jugoistočnog Srema tokom 1907. godine

Izvor: IAB–2140,  Zemljišne knjige, Boljevci, ZKUL 1-200.

Značajne površine zemljišta iz privatnog vlasništva ustupljene su besteretno u korist Zadruge i u katastarskim opštinama Jakovo i Surčin. Metodologija besteretnog stinjaca vlasništva u korist Zadruge primenjena je i na zemljišnim površinama na kojima su trasirani kanali, a osim zemljišta, zadrugari su u zadružnu imovinu investirali i značajne novčane svote. Ovim kapitalom  Zadruga je 1908. godine u Zemunu   sazidala  upravnu zgradu. Ista postoji i danas.

Između dva svetska rata

Neposredno nakon završetka izgradnje koju je realizovala Zadruga, usledio je Veliki rat, koji je apsolutno devastirao sve segmente života i rada, te tako i poljoprivrednu proizvodnju. Po okončanju rata, dobrobit od savskog nasipa i kanalske mreže bila je ta što je zahvaljujući ovoj kapitalnoj investiciji u jugoistočnom Sremu došlo do uvećanja obradivih površina. To se direktno odrazilo na uvećanje prinosa, te na stvaranje tržišnog viška  zahvaljujući kome su obezbeđena neophodna sredstva za posleratnu obnovu. Agrarna reforma koju je sprovodila Kraljevina Jugoslavija nije uticala na imovinu i rad same Zadruge, koja  između dva Svetska rata uredno posluje.

Osnovni prihodi kojima se Zadruga izdržavala poticali su od vodnog doprinosa koji su plaćali stanovnici istočnog Srema. Zemljišna zajednica Surčina koja sa 3.301  jutara bila najveća Zemljišna zajednica u Sremu, godine 1933. platila je Zadruzi vodni doprinos u iznosu od 357.502 dinara  što je u navedenoj godini bila značajna suma.

Prihodom ostvarenim od  vodnog doprinosa Zadruga je podmirivala tekuće troškove poslovanja kao i troškove investicionog održavanja. Značajnu popravku nasipa Zadruga je realizovala 1941-1942. godine, nakon poplava koje su tokom proleća 1941. devastirale deo nasipa i  nanele  štetu selima jugoistočnog Srema.

Od Drugog svetskog rata do danas

Nakon Drugog svetskog rata sa agrarnom reformom i transformacijom vlasništva nad kapitalom, sva imovina Zadruge preimenovana je u ”opštenarodnu imovinu”, bez legitimno sprovedenog postupka oduzimanja vlasništva zadrugarima, kao stvarnim vlasnicima kapitala. Nakon ove transformacije vlasništva nad kapitalom, koji je sproveden  preimenovanjem, imovinom Zadruge prvo je gazdovala Donjosremska vodna uprava potom Zemunska vodna zajednica Zemun, kasnije Vodoprivredno preduzeće ”Galovica”. Danas, ingerenciju nad savskim nasipom, kanalskom mrežom i objektima  ima JP ”Srbija Vode”.

Godine 2013. upravnu zgradu Zadruge za isušenje jugoistočnog Srema koju su podigli zadrugari 1908, Republika Srbija proglasila je spomenikom kulture, pod imenom ”Zgrada vodne zajednice” (Sl. glasnik RS, br.51/2013),  iako je Vodna zajednica osnovana tek 1952. godine, kada joj je faktički, prema tadašnjem zakonodavstvu SFRJ, upravna zgrada Zadruge poverena na korišćenje, ne i u vlasništvo.

Nažalost, bolji odnos nije ni prema ostaloj imovini Zadruge osnovane 1902. po načelima zadrugarskog poslovanja, gde su zadrugari svojim privatnim kapitalom i radom, u svoju korist, stvorili vrednost.

Po pitanju stvarnog vlasništva nad imovinom Zadruge, mora se u obzir uzeti činjenica da su zadrugari u periodu 1902-1912. kao direktni interesenti dali maksimalni doprinos u realizaciji kapitalne investicije po više osnova: kao osnivači i članovi Zadruge, kao finansijeri (u novcu i u zemljištu) i direktni izvođači radova. Otuda proizilazi zaključak da su zadrugari bili stvarni vlasnici Zadruge.

Vrednost kapitala koji je posle Drugog sv. rata proglašen opštenarodnom imovinom stvoren je tokom poslovanja Zadruge u periodu 1902-1912. godine. Posle 1945. svi titulari koji su ovom imovinom upravljali bili su isključivo korisnici tuđe imovine, ne i njeni vlasnici.

Imovini Zadruge, dok se nalazila u statusu ”opštenarodne imovine”, nakon puštanja u rad  hidrocentrale ”Đerdap” tokom 80-ih godina XX veka, povećana je vrednost realizacijom radova dodatnog obezbeđenja nasipa. Nakon toga, Beogradski vodovod je u priobalju reke Save od ušća do Kupinova, u nebranjenom području – poplavištu,  izgradio niz reni-bunara koji danas snabdevaju Beograd vodom.

Po ukidanju opštenarodne imovine kao oblika vlasništva nad kapitalom, imovina Zadruge nije vraćena potomcima onih koji su Zadrugu osnovali i bili njeni stvarni  vlasnici. Ista je preimenovana u državnu svojinu.

Poslednjih godina u priobalju reke Save izgrađena su divlja ”vikend – naselja” u kojima su podignuti nelegalni građevinski objekti. Da li je i pod kojim uslovima država dala svoju saglasnost za privatizaciju savskog nasipa i savskog  priobalja, a da prethodno ista ova imovina nije obuhvaćena postupkom restitucije, ostaje otvoreno pitanje. Uz njega, otvoreno je i pitanje zašto upravna zgrada Zadruge za isušenje jugoistočnog Srema nije proglašena kulturnim dobrom pod svojim imenom? Verovatno da je odgovor na postavljena pitanja u poznatoj izreci ”da se Vlasi ne dosete”, s tim što su ovog puta umesto Vlaha u pitanju Sremci, potomci onih Sremaca koji su do 1945. bili vlasnici Zadruge za isušenje jugoistočnog Srema.

Literatura:

Aleksić S, Zadruga za isušenje jugoistočnog Srema – prilog za razumevanje imovinskih odnosa, Zbornik radova II naučno-stručnog skupa ”Nauka, ekonomija i društvo”, 11. jun 2021,  Beograd,  str. 75-82.