Srpsko pravoslavno groblje u Šidu

Do danas nerešena problematika nastanka Šida u tesnoj vezi je sa srpskim pravoslavnim grobljem. Najverovatnije je da je Šid kao naselje, a oko čega se slaže većina autora, nastao negde u vreme Velike seobe Srba krajem 17. veka. Logika nalaže da je groblje formirano istovremeno ili neposredno nakon osnivanja samog naselja. Međutim, pojedini spomenici na groblju su stariji od ovog vremena i ukazuju na njegovo ranije formiranje, pa i na raniji nastanak samog Šida. Na žalost, nebriga celog Šida i rukovođenje grobljem na način koji nije u skladu sa Zakonom o kulturnim dobrima, doveli su do ogromne devastacije grobnih parcela.

Šidsko srpsko pravoslavno groblje kao celina od izuzetnog značaja za istoriju Šida, danas se nalazi u velikoj opasnosti. Ne postoje precizni podaci o broju uništenih grobnih parcela i izmeštenih (bačenih) spomenika. Samo u zadnjih 25 godina taj broj se meri na desetine. Poništavanjem poslednjeg prebivališta jedne osobe, i uništavanjem njegovog spomenika (sa podacima i često fotografijom) uništava se deo istorije našeg grada, pa ako ćemo – i narušavaju se nacionalni interesi srpskog naroda. Takvo stanje groblja govori o našoj etici i našoj svesti o očuvanju sopstvene baštine i porodične istorije. Zanimljiv je jedan slučaj iz 1928. godine kada je tadašnja grobarka Ljuba Laketić oštetila veći broj spomenika, razbila slike na njima i iskidala krstove. Zbog toga je odlukom Crkvenog odbora otpuštena. Danas se ne otpuštaju radnici JP Standarda koji oštete ili uklone stari spomenik! Zaostajemo za našim precima od pre 80 godina! Sa druge strane, u pogledu zaštite groblja u potpunosti je podbacio i nadležni Zavod za zaštitu spomenika u Sremskoj Mitrovici.

Srpsko pravoslavno groblje se nalazi na najvišoj tački u Šidu. Smešteno je uz magistralni put (ulica Cara Dušana) ka graničnom prelazu Šid-Tovarnik, na severo-zapadnoj periferiji naselja. Zauzima prostor nepravilnog četvorouganog oblika, dimenzija približno 220 h 200 m, odnosno površinu od oko 400 ari. Groblje je danas ispresecano sa šest staza koje su po pravcu i smeru nepravilno raspoređene. Na osnovu rasporeda starih spomenika može se zaključiti da je samo dve postojeće staze zadržalo prvobitan položaj. Jedna od njih preseca dijagonalno groblje u pravcu jug-sever, i ona se oduvek smatrala glavnom grobljanskom stazom. Duž te staze nalaze se porodične grobnice najuglednijih starih šidskih porodica.

Groblje je bilo ograđeno plotom već sredinom 18. veka o čemu govori i prvi crkveni inventar. Grobljanska ograda je popravljana dosta često. Na primer, 1846. godine popravljena je celom dužinom. Februara 1870. godine plot do glavnog puta je zamenjen tarabom. Verovatno poslednja velika popravka ograde pred zidanje bedema oko groblja bilo je 1958. godine kada je to urađeno za 50.000 dinara. Kako su se već tada na groblju počeli sahranjivati i pripadnici drugih veroispovesti, Skupština Srpske pravoslavne crkvene opštine šidske zatražila je da i te verske zajednice učestvuju u finansiranju izgradnje ograde.

Skupština crkvene opštine šidske dozvolila je parohu Stefanu Novakoviću da 1864. godine nad grobom svoje supruge Ekaterine podigne kapelu za spomen svih pokojnika, da je opremi iznutra za službu i kupi dva zvona. Srpsko zanatlijsko udruženje u Šidu je sa dozvolom Skupštine srpske pravoslavne crkvene opštine šidske, 1939. godine na groblju sagradilo jednu malu kuću za stan grobaru i za smeštaj alata.

Na osnovu starih katastarskih planova zaključuje se da se grobljanska parcela do danas nije mnogo proširila uprkos razvoju samog naselja i povećanju broja stanovnika. Krajem 19. veka groblje se proširilo na parcelu (tada broj 718) do puta. Takve gabarite groblje je zadržalo do druge polovine 20. veka kada je došlo do novog proširenja na prostor okolnih privatnih parcela. Dotadašnja granica groblja i privatnih parcela postala je nova staza. Odlukom Skupštine 1932. godine za proširenje groblja su otkupljene bašte od Nikole Stojšića i Mije Stepančevića. Do tog proširenja groblje je zauzimalo površinu od 4 jutra i 359 kvadrata.

Danas je veoma teško ustanoviti gde se nalazi „srce“ groblja. Najstariji sačuvani spomenici su rašireni po celoj teritoriji i zbog toga, a pogotovo zbog činjenice da to nisu najstariji od početka nego najstariji danas očuvani, oni ne mogu biti reper. Prema postojećoj situaciji, odnosno originalnoj lokaciji najstarijeg poznatog spomenika možemo samo pretpostaviti da je to začetak groblja. U pitanju je nadgrobni spomenik tipa stećak – usadnik. Isklesan je od punog kamena, pravougaonog je preseka i trapezasto se širi prema vrhu koji je dvoslivno rešen. Na prednjoj strani spomenika nalazi se reljefna predstava dok su ostale strane neukrašene. Predstavom dominira stilizovana antropomorfna figura. Glava figure je izvedena u obliku kruga i nalazi se pri vrhu spomenika. U donjem delu spomenika trup figure se oslanja na predstavu prazne kosturnice koja je prikazana u obliku polukružnog postolja sa stepenastim spoljnim ivicama, i koja verovatno simbolizuje jerusalimsku Golgotu. Na Golgoti su predstavljena tri krsta. Centralni krst je ustvari stilizovani mač, a sa obe strane njegovih oštrica na nižim postoljima je po jedan tzv. latinski krst. Na kružnoj jabuci drške mača nalazi se jedan tzv. grčki krst, a sa obe strane drške, na nakrsnicama po jedan tzv. latinski krst. Takođe, na samom maču je urezan još jedan latinski krst čiji se obrisi danas tek naziru. Ovaj šidski stećak je usamljen nalaz u Sremu i zahteva dalja istraživanja bez koji sve ostaje u domenu pretpostavke. Po formi koju ima ovaj spomenik, on se datira između druge polovine 15. i kraja 16. veka.

            Najstariji sačuvani spomenici sa imenom i godinom smrti pokojnika potiču iz prve polovine 18. veka. U pitanju su obelisci i stele grube izrade, najčešće sa uklesanim malteškim krstom u gornjem delu i kratkim tekstom na crkvenoslovenskom jeziku u formuli „Ovde počiva rab/a Božiji/a __________ preminuo/la _____________ poživeo/la ________“. Mora se napomenuti da su se spomenici slični po materijalu i formi kao i upotrebi crkvenoslovenskog jezika zadržali sve do prve polovine 19. veka, mada se na njima već uočavaju određene promene poput dvoslivno modelovanog vrha itd. Zbog sličnosti ove vrste spomenika iz 18. i 19. veka, njihove karakteristike se ne mogu prihvatiti kao pouzdani kriterijumi za datiranje. Ali svakako da ovi spomenici pripadaju najstarijem horizontu sahranjivanja na groblju.

Krajem 18. veka pojavljuju se spomenici srcolike forme sa masivnim krstom u gornjem delu. Ovi spomenici su izrađeni od kvalitetnog mermera, najčešće rozikaste boje. Spomenici su rad izuzetno veštih majstora što se vidi po idealnoj formi spomenika, umeću klesanja slova kao i dekorativnih delova (najčešće volute). Moguće je da se pojava ovih spomenika može dovesti u vezu sa doseljavanjem nemačkih majstora u Šid. Ovi spomenici su se zadržali do sredine 19. veka. Jedinstven primer predstavlja spomenik nad grobom Jovana Mirkovića (1852-1917) za koji se možda može pretpostaviti da je u sekundarnoj upotrebi. Mlađu fazu ove srcolike forme predstavljaju spomenici istog oblika ali užeg dela i sitnijeg krsta. Pojedini primeri imaju plastično izvedeno polje za tekst u obliku srca.

Najskupoceniji spomenici se javljaju krajem 19. veka i naročito tokom prve polovine 20. veka. Izrađeni su od najkvalitetnijeg granita crne ili sive, retko zelenkaste boje. Ovi spomenici su uvek obeležavali poslednja prebivališta najimućnijih Šiđana.

Već sredinom 19. veka javljaju se pojedini spomenici koji se sa svojom formom ne mogu uvrstiti ni u jednu od ovih grupa. To su visoki zidani ili isklesani od granita stubovi sa krstom na vrhu, ležeće pravougaone ploče velikih dimenzija sa reljefno prikazanom ljudskom lobanjom, spomenici forme karakteristične jevrejskom narodu, zatim metalne ornamentisane krstače, spomenici sa istočnjačkom ornamentikom itd. Danas je na groblju sačuvana samo jedna stara kapela i to od porodice Đorđević.