Unijati u Dalmaciji (1832 – 1942)

Iz knjige “Unijati u Dalmaciji (1832-1942)”, Slobodan Zrnić, 2021.

Unijati ili grkokatolici u Dalmaciji bili su mala vjerska zajednica na području Drniške i Vrličke Krajine, formirana 1830-ih godina, tokom austrijske vladavine. Unijaćenje Srba, tj. njihovo prelaženje sa pravoslavne na katoličku vjeru, uzrokovano je željama i potporom dominantno katoličke države, te ličnim interesima trojice sveštenika iz okoline Drniša i Vrlike, koji su zbog nedoličnog ponašanja ostali bez svojih parohija ili su se sukobili sa drugim popovima. Austrijsko carstvo je iskoristilo siromašan narod i odbačene popove za sprovođenje unije u Dalmaciji. Ljudi su postajali grkokatolici uglavnom radi prevazilaženja teškog ekonomskog stanja u kojem su se nalazili, jer je dobijana pomoć u hrani i pomoć pri zapošljavanju. Poznati srpski pisac Simo Matavulj je ova dešavanja slikovito opisao u svom čuvenom djelu „Pilipenda“ iz 1901. godine, čija se radnja dešava u Kričkama, inače sjedištu grkokatoličke crkve u Dalmaciji. Grkokatolička zajednica se smanjivala decenijama, da bi potpuno nestala u Drugom svjetskom ratu. Većina grkokatolika se vratila pravoslavlju. Rijetki su prešli na rimokatoličku vjeru latinskog obreda i postali Hrvati. Unijati su sasvim sigurno jedan bitan dio istorije srpskog naroda u Dalmaciji, mada po brojnosti nikad nisu imali naročit značaj.

Crkva u Kričkama (Pokrov Presvete Bogorodice) početkom 20. vijeka

Pokušaji unijaćenja Srba dešavali su se još pod mletačkom vlašću, kao što je to bio slučaj u Viru kod Zadra 1648. godine (episkop Stefanović), te u vrijeme rukopoloženja Nikodima Busovića 1693. Prelaskom Dalmacije u ruke Austrijskog carstva, javljaju se novi pokušaji unijaćenja između 1816. i 1821. godine, preko episkopa Venedikta Kraljevića koji je sklopio dogovor sa carem. Kada su sveštenici i narod shvatili da je u planu unija, došlo je do zavjere u Šibeniku u kojoj je pucano na Kraljevićeve kočije, ali je umjesto episkopa stradao unijatski učitelj iz Galicije. Unija nije realizovana ovom prilikom, već desetak godina kasnije, pomoću popova iz Drniške Krajine koji su odgovarali zbog nemoralnog života i neispunjavanja obaveza, a to su bili Petar Krička iz Kričaka i Marko Busović iz Baljaka. Dominantna ličnost je bio pop Petar iz stare svešteničke porodice Krička. On je nakon smrti supruge doveo u kuću lokalnu djevojku (Stana Popac) i dobio dijete s njom, dok je Busović isto tako održavao vezu sa jednom udovicom (Manda Gligorić). Tužbu drniškom sudu za nemoral i neispunjavanje svešteničkih obaveza, kao što su podučavanje djece i često neodržavanje liturgija, poslao je februara 1831. glavar sela Kričke, Nikola Jerković-Ćamin, inače rimokatolik. Protiv Kričke je stalno prigovarao i Jakov Miović, pravoslavac i najbogatiji  Drnišanin toga vremena, koji je bio jedno vrijeme i načelnik.  U julu 1831. godine, episkop Rajačić je Kričku i Busovića razriješio službe i dodijelio privremenu administraciju kričanske i baljačke parohije drugim parosima, što je dovelo do začetka unije početkom sljedeće godine, kada su ova dvojica u Splitu kod biskupa Miošića sklopili dogovor o prelasku u okrilje katoličke crkve. Upravo u to vrijeme je za dalmatinskog guvernera postavljen grof Lilijenberg, vatreni katolik i pokrovitelj unije, čijim je zalaganjem i stvorena grkokatolička zajednica. Unijatski popovi su ubijedili neke svoje parohijane da potpišu za uniju, tako da ih je početkom marta 1832. bilo 46, ali se broj tokom naredne tri godine postepeno povećavao, dostižući polovinu od ukupnog broja pravoslavnih vjernika parohija Kričke i Baljci. Popovima Krički i Marku Busoviću se pridružio kaluđer Pahomije Busović koji se u Vrlici sukobio sa lokalnim sveštenicima, pa se unija proširila i na Vrličku Krajinu. Pahomije se kasnije vratio na pravoslavlje zalaganjem vladike Rajačića i premješten je iz Dalmacije, ali je unija zaživjela u vrličkim selima i u samoj varoši. Početkom marta 1834. došlo je do atentata na popa Petra Kričku, kada je jahao iz Kričaka prema Drnišu, a ubio ga je iz zasjede mladić Jovan Kašić-Kerić. Iako se vjerovatno radilo o ličnoj osveti, vlasti su smatrale da je u pitanju šira zavjera, pa su uhapšeni Jakov Miović sa sinovcem Petrom, te više sveštenika. Pritisci u cilju unijaćenja su postali još veći, a početkom 1835. su otvorene ogromne grkokatoličke crkve u Kričkama i Baljcima, čiju je gradnju finansirao lično car Franc I. Imale su dva velika zvonika, zbog čega ih je narod prozvao “Roge”. U Vrlici je u početku bila samo kapela, a crkva je podignuta 1844. godine.

Formirane su tri unijatske parohije/župe na području Dalmacije 1830-ih godina. Najveća je bila parohija Kričke koja je obuhvatala bivše pravoslavce parohija Kričke, Drniš, Kanjane i još nekih sela izvan područja Drniške Krajine (ukupno 13 naselja). Parohija Baljke se poklapala sa pravoslavnom istoimenom parohijom (3 sela), dok je unijatska parohija Vrlika obuhvatala 8 naselja koja su takođe bila u istoimenoj pravoslavnoj parohiji. Ogromna većina unijata dobijena je između 1832. i 1835. godine, a kasnije se to dešavalo rijetko, uz konstantno osipanje, tj. vraćanje unijata na pravoslavlje. Broj unijata u Dalmaciji nikada nije dostigao jednu hiljadu, a najviše ih je evidentirano 1846. godine (878 osoba).

Grkokatoličke parohije u Dalmaciji 19. vijeku

Unijati 1830-ih i 1840-ih po selima (u knjizi je dat potpun spisak porodica i osoba, sa godinom pristupanja uniji):

Kričke: Krička, Popac, Zrnić, Ćakić, Vukšić, Milikić, Kunac, Galić, Kričkić, Perišić, Duljina

Ružić: Lunić

Moseć: Milaković, Pavić, Vukašin

Sedramić: Triva, Milaković

Žitnić: Sirovica, Baljak-Džigo

Konjevrate/Gradina: Poduriljko

Drniš: Vežić, Šuša-Vranković, Dereta, Perlić-Svrdlin, Subota, Njeguš, Andrić, Jović, Kolundžić

Kanjane: Gračanin, Manojlović, Kojević

Miočić; Malešević, Vuković

Siverić: Todorović, Trtica

Tepljuh: Lukavac, Čolović

Razvođe: Pantelić, Mitrović, Cvijetić

Uzdolje: Mašić, Borjan

Polača: Crnogorac

Baljci: Bešević, Bibić, Tetek, Puđaš, Maksić, Sinčević, Borojević, Bašić, Tarlać, Obradović, Jošić, Klisurić, Gligorić, Knez, Janković, Milanković, Džaleta, Baić, Gegić, Mudrić, Romac

MirlovićPolje: Janjić, Bibić, Bogdan, Davidović, Trzin, Sekula, Šarac

Gradac: Lalić

Vrlika: Đukić-Kostur, Vujinović, Begović

Kukar: Paspalj, Bačković, Savić

Podosoje: Kovačević, Racić, Bačković

Garjak: Škrbić, Rolj

Maovice: Petković, Primetica, Đurić

Civljane: Šarac, Šmanja, Novoselac

Koljane: Bodrožić, Cicvara, Škrbić

Napomena: Samo kod nekoliko navedenih prezimena su svi bili unijati, dok su kod ostalih prezimena većinom ili djelimično prezimenjaci zadržali pravoslavlje.

Prelazak na grkokatoličku vjeru se odvijao u mnogim slučajevima pod prisilom. Pismo vladike Pantelejmona Živkovića, koji je naslijedio Rajačića, napisano 11. februara 1835. godine, i upućeno guverneru Lilijenbergu, pruža svjedočanstva o načinima prelaska pravoslavaca u grkokatolike. U tom pismu se navode pojedinačni slučajevi unijaćenja ili pokušaja unijaćenja tokom 1834. i početkom 1835. godine. Između ostalih se navodi Krste Kričkić iz Kričaka koji je molio da mu zbog siromaštva bude dodijeljeno malo žita, ali je odbijen jer ne želi da se pounijati; slijepi starac Todor Milaković sa Moseća, koji je mislio da se ispovijedio pravoslavnom popu, a ne unijatskom Bubanoviću; Petar Perišić iz Kričaka koga su optužili da je ukrao vola, iako ga je kupio na sajmu i uslovljavali ga da pređe u unijatsvo kako bi zadržao vola; Đuro Popac-Gardelin iz Kričaka kome je uslov da bude postavljen za seoskog poljara bio da pređe na uniju; Petar Sirovica iz Žitnića koji je doveden u tamnicu zbog manjeg prekršaja, ali mu je obećano da će biti oslobođen ako primi uniju; Spiridon Školopija i Spiridon Pavlić iz Miočića, te Aleksa Vukašin sa Moseća, koji su morali da potpišu za uniju, jer ih ne bi primili na posao u tek otvorenom rudniku u Siveriću ili na nekom drugom javnom poslu. Osnovni razlozi prelaska na uniju bili su ekonomske prirode, radi dobijanja pomoći u hrani tokom gladnih godina ili zaposlenje. Najmoćniji i najvatreniji unijat bio je Jovan Vežić iz Drniša. On je ljudima koji se pounijate osiguravao posao. Takođe su se isticali Jakov Bešević, seoski glavar Baljaka, i Jovan Kostur-Đukić iz Vrlike. Unijaćenje je imalo i potporu lokalne vlasti i katoličkih sveštenika, ali su oni bili svjesni da veliki broj preobraćenika ne čini to iz stvarne želje, već uglavnom iz materijalne koristi i preživljavanja. Unijati se nisu čvrsto vezali za grkokatoličku crkvu i stalno je bilo prisutno kolebanje između pravoslavlja i unije. Neki su izražavali želju da se vrate na pravoslavlje, samo to je teško ostvarivano. Kada bi jednom potpisali za uniju, postojali bi veliki problemi da je napuste. Dešavalo se da ljudi krste svoju djecu u pravoslavnim crkvama ili da budu sahranjeni na pravoslavnim grobljima, bez ikakvog znanja grkokatoličkih paroha.

Nakon formiranja grkokatoličke zajednice 1830-ih i u mnogo manjem broju 1840-ih godina, dolazi do postepenog osipanja vraćanjem na pravoslavlje ili u rijetkim slučajevima prelaskom u rimokatolike latinskog obreda, i to po pravilu u većinski rimokatoličkim naseljima. Tako su sa unijatstva na latinski obred prešli Milakovići sa Moseća, mada su neki ostali u pravoslavlju, zatim Trive sa Sedramića, Lalići iz Gradca, jedna porodica Bogdana iz Mirlović Polja, te Šuše-Vranković iz Drniša. Todor Šuša se kao trgovac doselio iz Skradina i bio je zet moćnog Jovana Vežića. Uselio je u kuću drniškog pravoslavca Jovana Vrankovića koji nije imao potomke i preuzeo njegovo prezime. Od ovih Vrankovića je čuveni košarkaš Stojan (Stojko), čiji je stric sahranjen na pravoslavnom drniškom groblju (Sv. Aranđel), dok je grobnica za njegove roditelje na katoličkom groblju. Potomci najvatrenijeg unijata, Jovana Vežića, bili su najuticajniji i neki su postali sveštenici, poput Marka, rimokatoličkog latinskog sveštenika, s kojim se loza ugasila. Mnogo više unijata se vremenom vratilo na pravoslavlje, pa čak i potomci samog popa Petra Kričke koji je začeo uniju. Njegov brat Marko je ostao pravoslavni sveštenik koji se suprostavio uniji i više potomaka je nastavilo tu profesiju. Petrovi potomci su se vratili na pravoslavlje 1920-ih. Takođe, sin Jakova Beševića, glavara Baljaka, vratio se pravoslavlju 1870-ih, dok mu je otac još bio živ. Najveći poraz je unija doživjela u Vrličkoj Krajini, gdje su načelnici bili iz srpske porodice Kulišić i aktivno su radili na vraćanju unijata pravoslavlju. Na tom prostoru su u 20. vijeku ostali samo Đukići iz Vrlike, od kojih se neki postali sveštenici. Između dva svjetska rata na području Drniša još uvijek su unijati bili Kunci i Galići iz Kričaka, pojedini Beševići i Gegići iz Baljaka i jedna porodica Janjić iz Mirlović Polja. Svi oni su se vratili na pravoslavlje pred Drugi svjetski rat ili na njegovom početku. Posljednji grkokatolički paroh u Dalmaciji bio je pop Janko Heraković, inače Žumberčanini. Imao je veliki uticaj u društvu, kao i prethodni unijatski sveštenici, iako je broj njihovih vjernika postao zanemarljiv. Boravio je u Kričkama kao sjedištu Dalmatinskog vikarijata i bio je administrator parohija Baljci i Vrlika, pošto su one ostale upražnjene. Uz njegovo prisustvo je uspostavljenja ustaška vlast u Drnišu, mada se lično nije isticao po neprijateljstvu prema Srbima. Krajem 1942. godine kontrolu nad Kričkama preuzeli su četnici, ali prava opasnost je prijetila od partizana, koji su u novembru mjesecu upali u selo da bi oteli oružje četnicima i uhvatili popa Janka, kao saradnika ustaša, međutim, on je već pobjegao i od tada je parohija praktično ugašena. Pustošenje parohijalne kuće i imanja popa Janka predvodili su bivši unijati iz jedne porodice Kunaca, koji su napustili uniju nekoliko godina ranije, dok su se preostali vratili na pravoslavlje u ratu. Sama crkva “Roga” (Pokrov Presvete Bogorodice) u Kričkama nije zapaljena i srušena tokom rata, već je spaljena udarom groma 1947. godine, dok je parohijska kuća bila četnički štab, a kasnije je preuređena u školu. Od 2009. godine pristupilo se obnovi crkve, a krajem 2021. taj posao je već ušao u završnu fazu. Iako je planirana njena rekonstrukcija u izvornom obliku, krovovi zvonika su potpuno drugačije urađeni. Crkva u Baljcima (Uspenje Presvete Boborodice) je i dalje u ruiniranom stanju, dok ona u Vrlici (Sveta Trojica) više ne postoji.

Ovaj članak predstavlja samo sažetak istoimene knjige, u najkraćem obliku.

Obnovljena crkva 2021.