Poreklo američkog ratnog obaveštajca Nikole Nika Lalića (1916-2001)

PIŠE: Miloš Timotijević

Američki obaveštajac Nikola Nik A. Lalić (Nikola „Nick” A. Lalich 8. maj 1916 —11. maj 2001) rođen je u Lorejnu u saveznoj državi Ohajo (SAD), u porodici srpskih emigranata. Odrastao je u Klivlendu, a osnovne studije je završio na Državnom univerzitetu Ohajo i 1938. stekao diplomu iz industrijskog dizajna. Master rad odbranio je na Univerzitetu Kolumbija grada Njujorka.
Aktivno se bavio košarkom još tokom studija. Od 1936. do 1938. igrao je za Ohajo, a od 1938. do 1942. za Klivlend. Upravo u Klivlendu je upoznao i Džesija Ovensa, čuvenog američkog atletičara afro-američkog porekla poznatog po medaljama koje je dobio na Olimpijadi u Berlinu 1936. godine, sa kojim je ostao dugogodišnji prijatelj.

U vojsku SAD regrutovan je već decembra 1941, da bi sledeće godine obukao uniformu. Regrutovan je u službu veze (Signal Corps) gde je stekao čin poručnika, ali je 1943. zbog obrazovanja, poznavanja srpsko-hrvatskog jezika i sportske kondicije prekomandovan u Kancelariju za strateške usluge (Office of Strategic Services – OSS), američku obaveštajnu agenciju. Rat je završio sa činom kapetana.

Nik Lalić je 1943. bio u Bariju gde je imao obaveštajne zadatke u vezi uništavanja naftnih polja i postrojanja za vađenje i preradu nafte u Rumuniji. Nemačka privreda i vojska posebno su bile zavisne od uvoza nafte i njenih derivata iz Rumunije, koja je 1939. u Nemačku izvezla 1,7 miliona tona različitih proizvoda svoje naftne industrije. Taj izvoz se 1941. povećao na 2,9 miliona tona, da bi sledeće godine opao na 2,2 miliona. Tokom 1943. isporučeno je 2,4 miliona, a 1944. nešto više od jednog miliona tona nafte Sistematsko bombardovanje u periodu od 5. aprila do 19. avgusta 1944. godine (pred rumunsku promenu ratujuće strane) uslovilo je gubitak od 1.139.000 tona sirove nafte i 640.000 tona izgubljenih usled rekonstrukcije oštećenih postrojenja, ukupno 1.779.000 tona. Iz tih razloga bombardovanja Rumunije bila su značajna, iznad koje izgubljen najveći broj aviona (74,5%) koji je leteo iznad Balkana. Mnoge letelice pale su na prostor Srbije čiju je unutrašnjost najvećim delom kontrolisala Jugoslovenska vojska u Otadžbini (JVuO) generala Mihailovića.

Tako je Nik Lalić i određen da bude deo operacije „Halijard”, misije koja je trebalo da iz Srbije u južnu Italiju prebaci avijatičare koje je spasavala JVuO. U Pranjane je sleteo u zoru 10. avgusta 1944. sa jednim od četiri transportna aviona C-47 kojim su Amerikanci dovezli medicinsko osoblje, sanitetski materijal, opremu i hranu za svoje avijatičare koje je spasila i čuvala do evakuacije JVuO. Vojsci generala Mihailovića i Srbima seljacima koji su se iskreno žrtvovali za svoje saveznike nije dopremljena bila kakva pomoć. U to vreme zapadni Saveznici maksimalno su pomagali partizane kojima su dopremali desetine hiljada tona oružja, municije, vojnog i sanitetskog materijala, a zatim prebacivali hiljade ranjenika u bolnice stacionirane u južnu Italiju.

Pošto je zbog protesta Britanaca američka komanda u Bariju povukla Džordža Musulina, koji je dopustio da upravo 10. avgusta 1944. Mihailović u Italiju pošalje svoju političku delagaciju, kapetan Nik Lalić je od 26. avgusta rukovodio evakuacijom američki avijatičara sa improvizovanih aerodroma pod kontrolom JVuO. Zadnja evakuacija iz Pranjana izvedena je u noći 5/6. septembra 1944. godine.

U isto vreme odvijao se veliki prodor partizanskih jedinica na prostor zapadne Srbije, kada su Titove snage na Jelovoj gori 8. i 9. septembra 1944. potisnule glavninu JVuO. Jedna partizanska trojka je u noći 10. septembra 1944. napala kuću u Pranjanima u kojoj je bila smeštena američka radio-stanica. Iste večeri general Mihailović se sa svojom Vrhovnom komandom i američkom misijom povukao iz Pranjana i krenuo ka Mionici. Sa njima je bio i kapetan Lalić. Zajedno sa partizanskim jedinicama koje su prodirale na Maljen i Suvobor bile su i britanske vojne misije zadužene za snabdevanje Titovih snaga i prikupljanje obaveštajnih podataka. Malo je nedostajalo da partizani između Mionice i Divaca zarobe generala Mihailovića i američku misiju koja je bila sa njima.

Novu poletnu stazu za evakuaciju američkih avijatičara JVuO je pripremila između 15. i 17. septembra na livadi Relje Markovića u selu Svileuvi kod Koceljeve. Radovima je rukovodio kapetan Lalić. Amerikanci su 18. septembra sa dva aviona evakuisali ukupno 27 ljudi sa ovog aerodroma, od toga tačno 22 avijatičara.

Ubrzo su snage JVuO morale da se povuku i sa ovog prostora i prebace u istočnu Bosnu. Sa njima se povlačila i američka vojna misija sa avijatičarima i kapetan Lalić. Nova pista izgrađena je u selu Boljanićima kod Doboja između 22. oktobra i 1. novembra 1944. godine. Sa ovog aerodroma poslednji avijatičari su evakuisani 27. decembra 1944. godine. Operaciju je do poslednjeg dana organizovao kapetan Lalić. Pred poslednje poletanje pozvao je generala Mihailovića da sa njim krene u Italiju, koji je ponudu odlučno odbio. Neki drugi oficiri JVuO nisu bili spremni za žrtvovanje, pa je Lalić morao da iz aviona izbaci potpukovnika Petra Baćovića koji se ukrcao kao „slepi putnik”.

Posle povratka u Italiju američki pukovnik Džordž Krajger je kapetanu Laliću pretio disciplinskim merama, jer se navodno oglasio na Radio Balkanu zajedno sa generalom Mihailovićem, što je izazvalo proteste Titove agencije Tanjug i Vladimira Ribnikara. Lalić je demantovao takve napade. Inače, operativci OSS-a iz Barija razmatrali su mogućnost da evakuišu generala Mihailovića, ali su na kraju zaključili da SAD ne mogu utilitarno da donesu takvu odluku. Preovladao je stav da ne treba preuzimati punu odgovornost za Mihailovićevu sudbinu (to je očekivano od Britanije), osim da takva naredba ne dođe direktno iz Vašingtona.

Kapetan Nik Lalić je sticajem okolnosti proveo najviše vremena sa generalom Mihailovićem od svih američkih obaveštajaca koji su bili upućeni kod JVuO, od 10. avgusta do 27. decembra 1944. godine, tako da su postali veoma bliski prijatelji. Istovremeno u ovom periodu odvijala se operacija „Halijard” u okviru koje su evakusaina 343 američka i osam britanskih avijatičara, 17 ruskih i devet francuskih vojnika. Pored toga u Italiju su prebačena 24 Italijana, 11 Jugoslovena, dva Poljaka i tri američka civila. Ukupno 417 osoba. Kapetan Lalić je u ovom periodu i komandovao operacijom „Halijard”, tako da su njegove zasluge u misiji spasavanja i prebacivanja avijatičara nesumnjive. Evakuacije su organizovane i pre dolaska Lalić u Srbiju, kao i posle njegovog odlaska u Italiju, tako da je JVuO zaslužna za prebacivanje ukupno 382 saveznička avijatičara, kao i još 130 koje su prihvatili ali nisu uspeli da ih samostalno prebace na teritoriju koju su kontrolisale američke i britanske snage. Ako se ovom broju dodaju i osobe koje su evakuisane, a nisu bili avijatičari, dolazi se do zaključka da su snage JVuO evakuisale sasvim sigurno preko 500 ljudi. Partizani su u isto vreme evakuisali preko 2.000 savezničkih avijatičra, a saveznički avioni prebacili su u Italiju pkreo 15.000 partizanskih ranjenika na lečenje. Ipak, u partizanskoj mitologiji ta činjenica nikada nije isticana, jer su sa zapadnim Saveznicima bili isključivo vojni sveznici, ali istovremeno i veliki ideološko-politički neprijatelji.

Kapetan Nik Lalić je i posle povratka u južnu Italiju 27. decembra 1944. i dalje radio na obaveštajnim poslovima, kao i nakon završetka Drugog svetskog rata. Kada je 1947. godine Kancelarije za strateške usluge (OSS) promenila ime u Centralna obaveštajna agencija (CIA), Lalić je ostao njen oficir. Između 1952. i 1957. godine bio je angažovan na obaveštajnim poslovima u Grčkoj.

Na civilnom planu Lalić je posle završetka rata nastavio da se bavi sportom. U sezoni 1945/1946, takmičio se kao košarkaš tima „Youngstown Bears” u Nacionalnoj košarkaškoj ligi (NBL), koja je kasnije prerasla u NBA ligu. Nikolin mlađi brat Piter Lalić (1920-2008) takođe je bio košarkaš, i nekoliko sezona se takmičio u NBA ligi. Pored brata, Nikola je imao i dve sestre.
Nik Lalić se posle igranja košarke brzo vratio svom zanimanju i zaposlio se u Klivlendu kao profesor industrijskog dizajna. Potom je radio za marketinšku agenciju „Kenyon & Eckhardt“ u Njujorku. Između ostalog bio je zadužen za reklamnu kampanju Pepsi-kole. Početkom šezdesetih godina XX veka preselio se u Baltimor i zaposlio u saveznom Ministarstvu trgovine SAD (United States Department of Commerce).

Nik Lalić se 1952. godine oženio Mirom Vukčević koja preminula 1993. godine. Sa Mirom je dobio kćerku Stefani Lalić Adams, koja mu je rodila unuke Karolin Nikol i Aleksandru Rouz. One su posetile Pranjane 2019. godine. Inače nekadašnja američka kongresmenka Helen Delić Bentli (republikanka iz Merilenda), bila je prijateljica iz detinjstva Lalićeve pokojne supruge. Helen Delić Bentli imala je značajnu ulogu na prvim demokratskim izborima u Srbiji 1990. godine, i odlučujuće je uticala da opozicione partije ipak izađu na izbore uprkos izrazito neravnopravnim uslovima u odnosu na vladajuću partiju.

Nik Lalić je uvek bio aktivan član srpske zajednice u SAD koja je čuvala sećanje na misiju „Halijard”. U Srbiju je ponovo došao 13. maja 1995. kada je sa Ričardom Feldmanom i Čarlsom Dejvisom, američkim avijatičarima veteranima koje je evakusala JVuO, posetio i Pranjane. Bila je to prilika da se ponovo susretne sa meštanima koji su mu pomogli u evakuaciji i evociraju uspomene na prijateljstvo SAD i Srbije, saradnju JVuO i američke vojske. Međutim, pošto se sve odvijalo upravo u vreme kada su snage SAD i NATO bombardovale položaje Vojske Republike Srpske u Bosni, koje su 2. juna 1995. oborile i jedan američki avion F-16, cela poseta ostale u senci novog rata i sukobljavanja Srbije i SAD. Evakuacija pilota (Scott O’Grady) izvedena 8. juna 1995. postala je prvorazredni globalni medijski događaj, jer ga je potom u Beloj kući primio i predsednik Bil Klinton. Kasnije su o tome snimljena dva dokumentarna i jedan igrani film („Behind Enemy Lines”, 2001), napisane dve knjige i mnogo novinskih članaka.
Kampanja bombardovanja 1999. teško je pogodila Nika Lalića, jer iako nije podržavao tadašnji režim u Srbiji smatrao je da će narod teško stradati. Preminuo je 11. maja 2001. godine u Baltimoru (Merilend). Nakon opela u Grčkoj pravoslavnoj crkvi u Baltimoru, posvećenoj prazniku Blagoveštenja, sahranjen je na lokalnom groblju.