O nekim genealoškim izvorima za prostor bivše Austrougarske monarhije

Crkveni protokoli (matične knjige) krštenih/rođenih, venčanih i umrlih

Matične knjige predstavljaju primarni, najvažniji i najvalidniji izvor za genealoška proučavanja. Matice treba da sadrže zvanične proverene podatke ali budući da su ih vodili sveštenici koji često nisu bili dovoljno obrazovani, ažurnost vođenja matica i kvalitet upisanih podataka često variraju. Na teritoriji AP Vojvodine matične knjige pri pravoslavnim parohijama su zavedene, prema poznatim podacima, tokom treće ili četvrte decenije 18. veka (Srem), na teritoriji Bačke i Banata sačuvane su matice iz pete decenije 18. veka, dok je najveći broj parohija zaveo matice tokom 1760-ih godina kada se pojavljuju i prvi štampani obrasci.

Domovni protokoli (domovnici)

Domovni protokoli (domovnici) su crkvene knjige koje daju uvid u rodbinske veze unutar jedne porodice i to često kroz više generacija. Iz njih se izvlačila statistika poput broja parohijana, broja muških i ženskih osoba, broja bračnih parova, smrtnosti itd. Služili su i kao evidencija krsnih slava, ali i za državne potrebe poput dostavljanja broja stanovnika ili spiskova birača. U suštini, domovnik je poimenični popis parohijana u jednoj parohiji. Domovni protokoli predstavljaju posle matičnih knjiga najvažniji izvor za genealoška istraživanja. U nekim slučajevima su čak i važniji od samih matica jer detaljno rasvetljavaju unutarporodične odnose u jednom momentu.

U vezi sa domovnicima treba pomenuti i svojevrsne izvode iz domovnika – izvjestnice. One sadrže podatke o pojedinačnim porodicama izvučene iz samih domovnih protokola i to za razne potrebe: preseljenje porodice, ostavinske rasprave, sudski procesi itd. Izvestnice su uvek overene potpisom i pečatom od strane sveštenika kao potvrda da sadrže tačne podatke.

Popisi stanovništva

U zavisnosti od vrste vlasti na određenom prostoru (vojna, komorska, spahijska, županijska itd) javljaju se različite vrste popisa. Državni popisi stanovništva imaju velik značaj u praćenju nekog prezimena odnosno porodice. Nažalost, društveno-političke prilike u momentu popisivanja dosta utiču na kvalitet i obim popisa. Često su same porodice prikrivale stvarno ekonomsko stanje svog domaćinstva i broj članova porodice. Tokom prve polovine 18. veka srpske porodice na prostoru današnje Vojvodine su imale snažan otpor prema državnim popisima.

Za Šid kao mesto koje je tokom 18. veka bilo pod svim ovde pobrojanim upravama postoje sledeće vrste popisa:

– najopširniji i najvažniji su svakako zvanični državni ili popisi lokalnog karaktera, koji su obuhvatili sve domove u mestu i celokupnu imovinu njegovih stanovnika. Ovoj grupi pripadju popisi iz 1722. godine (vojna vlast), zatim 1745, 1746, 1747, 1750, 1755. godine (komorska vlast) itd. Obuhvatili su celokupnu imovinu Šiđana i daju veoma interesantne podatke o pojedinim porodicama. Na žalost, ne donose imena svih stanovnika nego samo ime porodičnog starešine. Važan podatak u ovim popisima je broj punoletnih ili oženjenih braća i sinova i maloletnih ili neoženjenih braća i sinova.

– drugoj grupi pripadaju popisi koje je zavela lokalna vlast (u slučaju Šida spahijska – vlastelinstvo) u cilju ubiranja poreza. Ti popisi nisu obuhvatili sve domove jer su porezi bili razrezivani prema nacionalnoj i verskoj pripadnosti kao i vrsti privređivanja porodice. U slučaju Šida odnose se samo na Srbe jer su samo njima razrezivani porezi. Tu spadaju popisi iz 1775, 1791, 1796, 1798, 1800, 1809, 1814, 1830, 1833, 1835, 1842, 1864, 1865. itd.

– trećoj grupi pripadaju popisi koje je takođe zavela lokalna vlast ali koji obuhvataju tačno određen deo stanovništva, odnosno zbog njihovog karaktera obuhvatili su samo jedan manji deo stanovništva. To su popisi zanatlija, trgovaca, majstora i vojno sposobnih muškaraca, ali i popisi porodica koje su zbog određenog delovanja morale biti ubeležene. Ova grupa obuhvata popise iz 1763, 1777/8, 1781, 1782/3, 1784, 1817, 1848. godine itd.

– u četvrtu grupu spadaju popisi koje je izvršila Srpska pravoslavna crkva, a to su spiskovi priložnika, ispoveđenih parohijana itd. Za Šid postoje ovakvi popisi iz  1733, 1772. i 1857. godine.

Gruntovnica

Gruntovnice sadrže podatke o vlasnicima nekretnina u određenoj poreznoj opštini. Gruntovnice vode gruntovne ili zemljišno-knjižne (ZK) uloške na taj način da svaki uložak predstavlja jednog vlasnika (porodičnu zadrugu, individuu, pravno lice itd). ZK ulošci sadrže tri dela. Prvi deo označem brojem A je Posjedovnica i u nju se unose katastarske parcele sa brojem, veličinom i legendom o istorijatu parcele. Drugi deo označen slovom B je Vlastovnica u koji se upisuju imena vlasnika odnosno pravni osnov i podaci o svim promenama vlasništva nad parcelama iz prvog dela. U treći deo (C) upisuju se tereti nad nekretninama. Najveći deo gruntovnica u Sremu pripada tzv. novoj gruntovnici, zavedenoj 1878/1880. godine. Pored osnovnih podataka o nekretninama koje je posedovala određena porodica, gruntovnice su odličan izvor podataka o deobi zadruga, članovima porodica itd. Gruntovnice imaju obavezno trajno čuvanje i kupo-prodajnih ugovora na osnovu kojih je izvršena neka promena u vlasništvu parcela u ZK ulošcima i deobna dokumenta koja su nastajala prilikom porodičnih deoba.

Knjiga zavičajnika

Knjiga zavičajnika se vodila za svako mesto i u njoj su podaci o osobama koje imaju prijavljeno (odobreno) prebivalište u tom mestu. Knjiga zavičajnika je u suštini popis svih žitelja jednog mesta sa datumima rođenja, venčanja i smrti, zatim podacima odakle se neko doselio ili gde se odselio. Knjige zavičajnika za pojedina mesta u Hrvatskoj (Ilok, Osijek, Vinkovci) su publikovana i predstavljaju prvoklasni izvor.

Imigracioni podaci SAD-a

Kraj 19. i prve decenije 20. veka okarakterisani su masovnim emigriranjem stanovništva sa prostora Austrougarske u SAD. Najveći broj imigranata je ulazio preko ostrva Elis. Liste putnika sa brodova i imigracioni kartoni često pored ličnih podataka o putniku, sadrže i podatke o najbližem rođaku u mestu stanovanja (suprug-a, roditelj itd). Najveći deo ove dokumentacije je digitalizovan i dostupan preko interneta (besplatno ili uz plaćanje).

Sudska arhiva – ostavine

U suštini nakon smrti svake osobe sproveden je postupak ostavine u cilju utvrđivanja njene imovine i naslednika. Ostavinski predmeti sadrže podatke o pokojniku, zatim podatke o najbližim srodnicima, imovini itd. U ovim predmetima se često sreću iscrtani rodoslovi kako bi se što preciznije utvrdili srodnički odnosi.

Arhive javnih beležnika

Ono što mi danas radimo kod javnih beležnika radilo se i u Austrougarskoj. Dakle, beležnici su pisali i overavali gotovo svaki javni dokument i u svoju arhivu pohranjivali jednu kopiju. Na primer, u arhivi Kraljevskog javnog beležnika iz Šida, dr Dragutina Grčića, nalaze se overeni prepisi sledećih dokumenata: testamenti, kupo-prodajni ugovori, osnivanje i registracija firmi, trgovina i zanatlijskih radnji, zatim razne privatne lične izjave, ugovori svih vrsta, obligacije itd.

Školske arhive

Školske arhive najčešće sadrže spiskove učenika i to spiskove dece sposobne za školu po školskim godinama, spiskove završnih ispita za svaku školsku godinu, spiskove ispisane dece itd. Uz imena dece najčešće stoji i ime roditelja/staratelja. Šidska osnovna škola (srpska veroispovedna) ima sačuvane ove spiskove od 1839. godine.