Y-DNK haplogrupa G2a-L497>Y128028

PIŠE: Jovan Bojanić ([email protected])

Objavljeno: 8.4.2021. | Dopunjeno: 8.4.2021.

Preuzmite besplatno PDF verziju članka.

Kratak opis

Y-DNK haplogrupa G2a-Y128028 predstavlja najčešći balkanski ogranak starije mutacije L497, prisutne u Evropi još od doba neolita. Među srpskim nosiocima haplogrupe G grani L497 pripada oko 65% testiranih, dok podgrani Y128028 pripada gotovo 90% testiranih L497 iz svih etnolingvističkih oblasti srpskog naroda.

Starost

Grana L497 je najčešća i isključivo evropska varijanta haplogrupe G. Nastala je pre oko 10.700 godina, a najskoriji zajednički predak svih današnjih nosilaca živeo je pre oko 7.200 godina, [1] izvesno na području Evrope, jer se ova grana ne sreće van nje, izuzev iseljenika u poslednjih nekoliko vekova. [2]

Podgrana o kojoj će biti reči u ovom tekstu – Y128028, nastala je pre oko 2.800 godina, dok je najskoriji zajednički predak njenih nosilaca po trenutnim procenama živeo pre oko 1.200 godina, u doba ranog srednjeg veka. [3]

Rasprostranjenost

Haplogrupa G je u Evropi najučestalija na području Korzike i Sardinije u okviru grane G2a-L91. [4] Najveća učestalost i raznovrsnost podgrana haplogrupe G2a-L497 je u alpskim zemljama. U velikoj studiji o austrijskom Tirolu na uzorku od 468 rezultata haplogrupe G 77% (362 test.) ih je pripalo grani L497. Prema zbiru svih haplogrupa iz istog istraživanja (3.985 test.), haplogrupi G2a-L497 pripalo je 9% testiranih. [5] U Italiji, najveći deo testiranih haplogrupe G u oblastima gde ona prelazi 10% a koji pripadaju grani L497 je zabeležen u dolini Borbere u Pijemontu i Volteri u Toskani. [6] Među Švajcarcima je haplogrupa G prisutna sa oko 9%, [7] dok najveći deo uz veliku raznovrsnost odlazi na granu L497.

S druge strane, njena podgrana Y128028 ima dosta drugačiji raspored. Izuzev Srba, do sada je na osnovu javno dostupnih i rezultata iz studija populacione genetike Y128028 pronađena u Bugarskoj, Grčkoj, Iraku, Italiji, Severnoj Makedoniji, Rumuniji i Ukrajini.

U velikom istraživanju genetičke slike Bugarske grana L497 je najprisutnija na severoistoku i zapadu zemlje, [8] a dâ se pretpostaviti da najveći deo odlazi na Y128028 zbog nekolicine javnih rezultata Bugara. Jedini poznati grčki Y128028 haplotip je sa Kefalonije. Irački haplotip je lociran u Nadžafu, južno od Bagdada, a najbliže veze pokazuje sa Runčevim sa zapada Bugarske, pa nema sumnje da je relativno skorijeg balkanskog porekla. Y128028 Italijan je poreklom iz okoline Trenta u Tirolu. [9] U studijama iz 2011. i 2019. godine uočljiv je po jedan Y128028 haplotip među pravoslavnim Makedoncima. [10], [11] Na jugoistoku Rumunije u Kalarašiju, pronađen je jedan haplotip koji pripada ovoj podgrani. [12] Dva nejavna haplotipa sa FTDNA iz Ukrajine su locirana na području Černovca u Bukovini. Po vrednostima svojih markera nimalo se ne razlikuju od balkanskih nosilaca Y128028. Takođe, prepoznatljivo je nekoliko Y128028 haplotipova u radu o populaciji Hrvatske, [13] a podgrana je potvrđena i kod jedne muslimanske porodice sa Pešteri. [14]

Y128028 među Srbima

Podgrana Y128028 je prisutna na celokupnom srpskom etničkom prostoru – od Gorskog kotara i Žumberka do Stare planine, Vlasine i Skopske kotline. Samim tim, ona pokriva sve matične krajeve srpskog naroda odakle se stanovništvo vekovima iseljavalo na sever i zapad iz različitih baznih oblasti (dinarska, kosovska, moravsko-vardarska i šopska). Procentualno je najčešća među Srbima na Kordunu (8,22%), u Mačvi (4.72%) i Rasini (4.14%). Na mikro područjima sa ozbiljnim uzorkom, najučestalija je na području opština Aleksandrovac (7,69%) i Nova Varoš (5,88%). Zbirno, pripada joj oko 1,80% testiranih sa Srpskog DNK projekta (javni i nejavni rezultati). Zaključno sa krajem marta 2021. godine, 113 rezultata sa Srpskog DNK projekta je potvrđeno ili na osnovu haplotipova sa velikom verovatnoćom predviđeno da pripada ovoj podgrani. [15] Ovom broju treba dodati i nekoliko desetina rezultata bez STR markera i dublje SNP analize sa 23andMe  (od kojih se manji broj nalazi u tabeli SDNKP), koji zbog pripadnosti uzvodnoj grani L42 izvesno u ogromnoj meri jesu i Y128028+. [16]

Od 113 prethodno pomenutih rezultata, njih 41 (36.28%) se zbog prosečnih ili specifičnih haplotipova koje trenutno ne dele ni sa kim nalaze u kategoriji „bez pripadnosti određenom rodu“.

Najveći deo potvrđenih i predviđenih Y128028 haplotipova sa Srpskog DNK projekta je svrstan u neki od 20 postojećih genetičkih rodova. Statistički, u pitanju je 72 (63.72%) testiranih. Od tog broja, velika većina (17 rodova sa 52 testiranih) odlazi na rodove za koje trenutno nije poznato da li pripadaju nekoj od do sada otkrivenih podgrana ispod Y218028. Važno je naglasiti da se u praksi formiranje i grupisanje pojedinca u genetičke rodove dešava kada više testiranih deli specifične vrednosti STR markera. Pored toga, u osobitosti srpske etnografije i rodova na Srpskom DNK projektu treba dodati i slavljenje iste (često retke) slave, povezanost na osnovu etnografske literature ili predanja, kao i geografsku bliskost i slična metanastazička kretanja (seobe). Neke Y128028 rodove karakterišu svi ili više ovih faktora, dok su neki rodovi „manje sigurni“ i nastali su pre svega na osnovu geografske bliskosti i iste slave (uz prosečne haplotipove).

Jedina tri roda čija je podgrana poznata su matično vezana za srpske dinarske oblasti.

Y128028>BY195513>FT221531

Ovoj podgrani pripadaju Bojanić iz Starog Vlaha (opština Rudo) i Bojanić iz Slavonije (po predanju „sa tromeđe Crne Gore, Bosne i Srbije“), a verovatno i nejavni rezultat iz Pribojske banje. Bojaniće i nejavnog testiranog pored iste slave karakteriše i vrednost 576=16.

Y128028>Y128646>Y60799

Korjenići – Zemunovići su stari razgranati rod srodnih bratstava sa područja nekadašnje župe Vrm kod Trebinja. Testirani iz ovog roda uglavnom imaju prosečne vrednosti haplotipova. Izuzev Janičića iz Broćanca Viluškog kod Nikšića, rezultati testiranih iz matice su još uvek nejavni.

Y128028>Y128646>Y60799

Dobro profilisan rod prisutan u više srpskih krajeva. Testirani koji mu pripadaju slave retku slavu (Ignjatijevdan) i imaju specifičnu vrednost 389=30, a matično područje im je po svemu sudeći Trebinja. Pored pripadnosti istoj podgrani, zbog pomenute vrednosti koju imaju i neki Korjenići moguće je da je mutacija Y60799 nastala u Hercegovini.

Filogenetički niz

Kao u slučaju celokupne L497, tako je najveća raznovrsnost i prisutnost očinskih grana i Y128028 u alpskom području. Trenutno se na nivou Y128028* (*označava negativan ili nepoznat rezultat na nizvodne grane) od inostranih haplotipova nalazi samo Italijan iz Trenta. Filogenetički najbliži našoj Y128028 pripada sestrinskoj podgrani Z39499, a zajednički očinski SNP im je Z39501. Testirani Z39501>Z39499 poreklom je Sudetski Nemac iz plzenjske oblasti u Češkoj Republici. Po trenutnim procenama ova veza potiče iz starijeg gvozdenog doba. [17]

Njihova očinska grana – YSC33, je nešto veće starosti (3400 god. do zajedničkog pretka), [18] ali mnogo veće geografske rasprostranjenosti. Uključujući testirane koji pripadaju nizvodnim podgranama i one na YSC33* nivou, pored Balkana i ranije pomenutih rezultata van njega, prisutna je u Austriji, Engleskoj, Irskoj, Italiji, Nemačkoj, Poljskoj, Finskoj, Francuskoj, Holandiji, Švajcarskoj i Švedskoj. [19]

Od po dva Y128028 Srbina i Bugarina koji su uradili Big Y test (uz pomoć kojeg se otkrivaju nove mutacije) formirane su 2 srpsko-bugarske grane koje sežu u srednji vek. Y128646 Bugarin je poreklom iz Koprivštice, a BY195513 iz Milanova u Sofijskoj oblasti. Samim tim, jasno je da ne postoji isključivo po jedna stara srpska ili bugarska grana već više zajedničkih, pa je pitanje koliko će se ovakvih veza u okviru Y128028 još otkriti.  Unutar svake od ovih i budućih srpsko-bugarskih grana će se sa većim brojem dublje testiranih račvati zasebne srpske odnosno bugarske podgrane. To naravno ne isključuje mogućnost postojanja isključivo srpskih ili bugarskih grana. Ovakve ili slične veze su primetne i kod drugih haplogrupa. [20]

Drevna DNK

Haplogrupa G je prisutna među skeletima brojnih arheoloških nalazišta evroazijskog prostora. Poput najvećeg dela grana haplogrupe G u Evropi, i L497 se vezuje za neolitske zemljoradnike sa područja Anadolije i severne Mesopotamije, koji su počeli naseljavati Evropu početkom 6. milenijuma p.n.e., donoseći sa sobom novi način privređivanja koji se razlikovao od ranijih lovačko-sakupljačkih zajednica. Upravo je haplogrupa G sa svojim granama pojedinačno najzastupljenija među skeletima neolitskih kultura Balkana i srednje Evrope, počevši od najstarije starčevačke, pa sve do kasnije vinčanske. [21]

U kontekstu L497 zanimljiv je uzorak koji pripada očinskoj grani L140, a pronađen je na nalazištu vinčanske kulture u Baranjskoj županiji u Mađarskoj. [22] Našoj Y128028 je trenutno filogenetički najbliži uzorak rimskog vojnika iz Minhena koji pripada grani L42> Z40854>Y64315. [23] Uzorak potiče iz 300 godine n.e., a pokazuje nešto veći udeo mediterana u autosomalnoj (sveukupnoj) genetici u odnosu na druge uzorke iz studije. [24]

U radu u kojem su objavljeni arheogenetički uzorci sa područja Francuske od mezolita do gvozdenog doba, pronađena su tri L497 uzorka (sa analiziranim podgranama), datovana na mlađe gvozdeno doba. Nažalost, autori nisu naveli nalazišta sa kojih oni potiču. U istom radu, jedan G2a uzorak bez navedene grane datovan na poznu halštatsku/ranu latensku kulturu je pronađen na granici Francuske sa Nemačkom.

U tabeli su navedeni svi trenutno poznati arheogenetički L497 uzorci.

Zaključna razmatranja

Definitivan zaključak o poreklu i počecima prisustva Y128028 na Balkanu trenutno nije moguć. Izvorno, kao glavna haplogrupa neolitskih zemljoradnika Evrope i Anadolije u vidu svojih predačkih grana, vremenom se stopila sa indoevropskim osvajačima koji su uticali na brojnost i nestanak kultura neolitskog stanovništva Evrope. Plodno tle za opstanak i širenje je našla među indoevropskim kulturama Alpa i Gornjeg Podunavlja. Prema ranije iznetim podacima iz studija populacione i arheogenetike, jasno je da izvorište ranijih mutacija podgrane Y128028 proizilazi sa prostora središnje Evrope u periodu kada se tamo formiraju i šire kultura polja sa urnama (1300-750 p.n.e), [35] odnosno halštatska kultura (800 – 500 p.n.e). [36] Ove dve arheološke kulture se kao predačko područje naše Y128028 dodatno podupiru kroz lokacije i vreme življenja najskorijeg zajedničkog pretka YSC33 haplotipova.

Kasnije veze tog područja sa Balkanom su najpoznatije prodorom keltskog plemena Skordiska 279. godine n.e., koji u svom ratnom pohodu dolaze i do srednje Grčke. [37] Početkom n.e. potpadaju pod rimsku vlastu cara Tiberija, nakon čega počinje njihova postepena romanizacija. [38] U vezi Y128028 indikativno može biti dokazano prisustvo rimskih vojnika poreklom iz Alpa na Balkanu. U konkretnom slučaju, u pitanju su pripadnici pomoćnih odreda rimske vojske iz kohorta II Alpinorum i III Alpinorum locirani u provincijama Panoniji i Dalmaciji, koji poreklo vode od keltskih alpskih plemena koja su potpala pod vlast Rima 15 godine p.n.e. [39], [40]

Zbog kasnijih prodora sa severa koji kulminiraju slovenskim naseljavanjem, romanofono stanovništvo Balkana se postepeno povlači u dve sigurne zone – ka primorskim gradovima, i u osvajačima nedostupne planinske oblasti u dubini poluostrva. Istoriji najpoznatija i najveća takva oblast koja je dugo odolevala slovenizaciji i predstavljala branu između dve grupe južnih Slovena prostirala se na širokom području Timok-Osigovo-Šara. Upravo tu se zbog ranije iznetih podataka o starosti i grananju  Y128028 možda krije moguća matična oblast Y128028 na Balkanu.

O toj zoni su naširoko pisali pojedini istoričari i lingvisti, [41] a jednu od najboljih definicija tog prostora dao je Tibor Živković: „Od ušća Timoka preko istočnih podnožja planina duž srpskobugarske granice do Osogova, pa dalje do Ovčeg Polja i južno od Tetova, nalazi se jedan snop izoglosa koji bi morao biti star bar hiljadu godina. Mogućno je da su slovenske grupe prodirale duž dva osnovna pravca, preko Panonije i preko današnje Vlaške, pa tako bile međusobno razdvojene planinskim masivom istočne Srbije. Tako se upravo na ovom pravcu, od Timoka do Tetova, zadržalo romejsko stanovništvo čije je viševekovno prisustvo na ovim prostorima uslovilo stvaranje jezičke pukotine između dve slovenske grupe. U tom slučaju starosedelačko stanovništvo se vremenom odseljavalo prema severoistoku, u današnju Rumuniju, dok je jednim delom poslovenjeno docnijim širenjem granica srpske srednjovekovne države. U suštini, pretpostavka o postojanju jednog neslovenskog naroda kao fizičke prepreke između zapadnojužnoslovenske i istočnojužnoslovenske grupe, prihvatamo kao sasvim moguću, tim pre što bi se istočni deo raške oblasti i Niš našli u okviru te zone razdvajanja.“[42]

U kontekstu predslovenskog stanovništva, treba istaći to da Y128028 nije zabeležena kod Cincara i Grka (osim pomenutog haplotipa), već je praktično prisutna samo kod slovenskog stanovništva Balkana (Srbi i Bugari). Takvo stanje stvari  može ići u prilog tome da se Y128028 našla u apsolutnom slovenskom okruženju, bez daljeg kontakta sa romanofonim i grkofonim stanovništvom Vizantije u ostatku Balkana. Istovremeno, postojanje dva Y128028 haplotipa na jugozapadu Ukrajine, kao i dalje veze sa Češkom, mogli bi podupreti tezo o slovenskom poreklu ove grane, u slučaju da se ne dokaže skorašnje poreklo Ukrajinaca sa ovih prostora.

Svojom raširenošću i raznovrsnošću među Srbima jasno je da je Y128028 bila sastavni deo početaka etnogeneze srpskog naroda na ovim prostorima.

Na kraju, najobjektivniji zaključak bi bila narodna izreka da je vreme najbolji sudija. Ono će pokazati istinu kroz veći broj (dublje) testiranih, a nadajmo se i arheogenetičke radove. Samim tim, ovaj tekst je i poziv na saradnju trenutnim i budućim Y128028 testiranima radi otkrivanja novih činjenica i zanimljivosti o našem praporeklu.

Poznati pripadnici

Milan Obrenović (1767. i 1780. — 1810), rudnički vojvoda iz Prvog srpskog ustanka, sin Obrena Martinovića iz Brusnice i polubrat po majci kneza Miloša.

Kapetan Marko Muzikravić (1915 – 1945), komandant Prvog šumadijskog korpusa – Gorski štab 56, Jugoslovenske vojske u otadžbini.

Milo Lompar (1962), srpski istoričar književnosti i esejista, redovni profesor Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, predsednik Zadužbine Miloša Crnjanskog, nekadašnji generalni direktor Politike i potpredsednik Srpske književne zadruge. Poreklom od Lompara iz Ceklina.

Vladimir Jugović (1969), bivši srpski fudbaler i reprezentativac.

[1] https://www.yfull.com/tree/G-L497/, pristupljeno 31.3.2021.

[2] Rootsi et al., (2012). Distinguishing the co-ancestries of haplogroup G Y-chromosomes in the populations of Europe and the Caucasus. European Journal of Human Genetics, str. 7, DOI: https://doi.org/10.1038/ejhg.2012.86

[3] https://www.yfull.com/tree/G-Y128028/, pristupljeno 31.3.2021.

[4] Rootsi et al., str. 3

[5] Berger et al.,(2013). High resolution mapping of Y haplogroup G in Tyrol (Austria), Forensic Science International: Genetics, Volume 7, Issue 5, ISSN 1872-4973, str. 529-536, DOI: https://doi.org/10.1016/j.fsigen.2013.05.013

[6] Grugni V et al., (2018). Reconstructing the genetic history of Italians: new insights from a male (Y-chromosome) perspective, Ann Hum Biol, ;45(1):44-56, str. 7 DOI: 10.1080/03014460.2017.1409801.

[7] Martin Zieger, Silvia Utz., (2020). The Y-chromosomal haplotype and haplogroup distribution of modern Switzerland still reflects the alpine divide as a geographical barrier for human migration, Forensic Science International: Genetics, Volume 48, 102345, ISSN 1872-4973, str. 5, DOI: https://doi.org/10.1016/j.fsigen.2020.102345

[8] Karachanak-Yankova., et al. (2013). Y-Chromosome Diversity in Modern Bulgarians: New Clues about Their Ancestry. PloS one. 8. e56779. 10.1371/journal.pone.0056779, DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0056779

[9] https://www.familytreedna.com/groups/g-ydna/, pristupljeno 31.3.2021.

[10] Jakovski et al., (2011). Genetic data for 17 Y-chromosomal STR loci in Macedonians in the Republic of Macedonia, Forensic Science International: Genetics, Volume 5, Issue 4, ISSN 1872-4973, str. 108-111, DOI: https://doi.org/10.1016/j.fsigen.2011.04.005

[11] Jankova et al., (2019). Y-chromosome diversity of the three major ethno-linguistic groups in the Republic of North Macedonia, Forensic Science International: Genetics, Volume 42, ISSN 1872-4973, str. 165-170, DOI: https://doi.org/10.1016/j.fsigen.2019.07.007

[12] Stanciu et al., (2010). Population data for Y-chromosome haplotypes defined by 17 STRs in South-East Romania, Legal Medicine, Volume 12, Issue 5, 2010, ISSN 1344-6223, str. 259-264, DOI: https://doi.org/10.1016/j.legalmed.2010.05.007

[13] Mršić et al., (2012). Croatian national reference Y-STR haplotype database. Molecular biology reports. 39. 7727-41. 10.1007/s11033-012-1610-3, DOI: https://doi.org/10.1007/s11033-012-1610-3

[14] https://bosnjackidnk.com/porijeklo-porodice-ujkanovic-iz-drazevica-kod-sjenice/, pristupljeno 31.3.2021.

[15] https://dnk.poreklo.rs/DNK-projekat, pristupljeno 31.3.2021.

[16] Y-DNK rezultati sa 23andMe i ostali (bez haplotipova)https://forum.poreklo.rs/index.php?topic=1193.0, pristupljeno 31.3.2021.

[17] https://www.yfull.com/tree/G-Z39501/, pristupljeno 31.3.2021.

[18] https://www.yfull.com/tree/G-YSC0000033/, pristupljeno 31.3.2021.

[19] https://learn.familytreedna.com/y-dna-testing/big-y/big-y-block-tree/, pristupljeno 31.3.2021.

[20] Više o tome na temi „Šopsko-dinarska veza (DNK)“ https://forum.poreklo.rs/index.php?topic=2386.msg63503#msg63503, pristupljeno 31.3.2021.

[21] Mathieson et al. (2018), The genomic history of southeastern Europe, Nature, volume 555, str. 197–203, DOI: https://doi.org/10.1038/nature25778

[22] Lipson, M., Szécsényi-Nagy, A., Mallick, S. et al., (2017). Parallel palaeogenomic transects reveal complex genetic history of early European farmers. Nature 551, str. 368–372, DOI: https://doi.org/10.1038/nature24476

[23] https://www.yfull.com/tree/G-Y64315/, pristupljeno 31.3.2021.

[24] Veeramah et al., (2018). Population genomic analysis of elongated skulls reveals extensive female-biased immigration in Early Medieval Bavaria, Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (13), str. 3494-3499, DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.1719880115

[25] Lipson et al.

[26] Preliminarni rezultat iz neobjavljene studije.

[27] Isto.

[28] Veeramah et al.

[29] Antonio et al., (2019). Ancient Rome: A genetic crossroads of Europe and the Mediterranean, American Association for the Advancement of Science, Vol. 366, Issue 6466, str. 708-714, DOI: 10.1126/science.aay6826

[30] Veeramah et al.

[31] Margaryan, A., Lawson, D.J., Sikora, M. et al., (2020). Population genomics of the Viking world, Nature 585, str. 390–396, DOI: https://doi.org/10.1038/s41586-020-2688-8

[32] Isto.

[33] Antonio et al.

[34] Isto.

[35] Dragoslav Srejović, Arheološki leksikon, Savremena administracija, Beograd, 1997, str. 548

[36] Stane Gabrovec, Jugoistočnoalpska regija sa zapadnom Panonijom, Praistorija jugoslavenskih zemalja 05, ANUBiH, Centar za balkanološka ispitivanja, Sarajevo, 1987, str. 26

[37] Fanula Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Equilibrium, Beograd, 2007, str. 209-214

[38] Papazoglu, str. 261-265

[39] Snežana Ferjančić, Regrutacija pomoćnih odreda u Iliriku od Augusta do Nerona, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Odsjek za arheologiju, Zagreb, 2018, str. 155

[40] O nalazištu sa spomenicima kohorte III Alpinorum u zapadnoj Hercegovini detaljno u radu: Almir Marić, Evidentirani augzilijari cohors III Alpinorum equitata na Humcu, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Sveska 54, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2017, str. 93-108

[41] Pogledati: Pavle Ivić, Srpski narod i njegov jezik, Srpska književna zadruga, Beograd, 1971, str. 18-31

[42] Tibor Živković, Sloveni i Romeji, Istorijski institut SANU, Beograd, 2000, str. 128