Poreklo prezimena, naselje Podujevo

Poreklo stanovništva naselja Podujevo, opština Podujevo – Kosovski okrug. Prema knjizi dr Kosovke Ristić „Malo Kosovo“, a prema podacima prikupljanim u sedmoj deceniji XX veka – izdanje u Prištini 1971. godine. Priredio saradnik Porekla Milodan.

Položaj naselja.

Podujevo se nalazi na najvećoj raskrsnici puteva u Malom Kosovu. To je, po našem mišljenju, najbolje mesto za razvoj najvećeg naselja u kotlini. Glavni put, koji prolazi kroz kotlinu, je onaj koji povezuje dolinu Toplice sa Kosovom i Metohijom. On se kroz kotlinu pruža od juga ka severu, s tim što se u najnižem delu Malog Kosova više drži njegove zapadne strane. Na mestu gde ovaj put preseca Lab, nastalo je Podujevo.

Na krajnjem jugu kotline, skoro na samom ulazu u suženje, Lab ponovo preseca ovaj put i tu je nastalo selo Lužane.

Komunikacije.

Na mestu gde ovaj glavni put spuštajući se s Prepolca, ulazi u dolinu Laba ne postoji samo ovaj pravac. Severoistočno od Podujeva se od ovog prepolačkog puta, koji dolinom Banjske reke izbija na Kuršumliju, odvaja takođe značajna komunikacija koja pored Male Kosanice, a dalje nizvodno pored Kosanice, takođe izbija na Kuršumliju. Dok je onaj pravac preko Prepolca najvažnija drumska komunikacija, dotle je dolina Kosanice iskorišćena za izgradnju železničke pruge i manje važnog puta. Kada se dolina Toplice napušta, idući prema Prepolcu, polazi se iz Kuršumlije, a kada se Prepolac pređe i spusti se u dolinu Laba, ulazi se u Podujevo. U tom pogledu ova dva gradska naselja imaju iste funkcije. U jednom se putnik priprema da savlada prevoj, a u drugom se može odmoriti od pređenog puta. Ali Podujevo ne ispraća putnike samo prema Prepolcu i ne sačekuje ih samo iz Toplice. Isti taj put vodi dalje ravnicom prema jugu, napuštajući Malo Kosovo, prolazi kroz suženje kod Vranidola, a kroz Kosovo sve do Prištine nema gradskog naselja. To su, u stvari, dva grada u dve kotline odvojena rastojanjem od nekih 30 km.

Ovu glavnu komunikaciju, čije je funkcije još Cvijić istakao, preseca u Podujevu put koji povezuje istočnu podgorinu Kopaonika sa Jablanicom. Po značaju se ovaj put ne može porediti sa prvim, ali je on važan po tome što povezuje s jedne strane Gornji Lab, a sa druge dolinu Batlave sa Malim Kosovom i Podujevom.

Sve ovo ukazuje na činjenicu da je Podujevo vezano za najvažniju raskrsnicu u kotlini, aktuelnu ne samo u novije vreme, već oduvek je put koji prolazi kroz Malo Kosovo bio prometan. Iz ovog zaključka može da sledi pitanje: zašto je onda Podujevo mlado gradsko naselje? Po broju stanovnika se ono i sada, možda, ne bi moglo uvrstiti u gradska naselja, ali u sadašnjim uslovima Podujevo ima veliki značaj za svoju okolinu. Posle ovih pregleda i zaključaka o pravcima i intenzitetu migracija, koje su kroz Malo Kosovo prošle, nema potrebe za davanjem nekog iscrpnog odgovora na ovo pitanje.

Migracije stanovništva.

Migracije srpskog stanovništva sa Kosova i iz Metohije su bile masovne i u njima je mnogo stanovnika napustilo ove krajeve. Kosovo je bilo gusto naseljeno tada, a uz to je i veće od Malog Kosova. U njemu su se, kao što smo videli, zadržale »oaze« starosedelačkog srpskog stanovništva, poglavito oko gradova, a u Malom Kosovu ni tada nije bilo većeg gradskog naselja, pa je zbog toga sve srpsko stanovništvo napustilo ovaj kraj. Albanci, koji su se posle njih doselili sa zapada, nisu osnivali gradska naselja, već su, naprotiv, zaposedali mesta udaljena od glavnijih puteva i gradova.

Situacija pre nastanka Podujeva.

Iz perioda poznije turske vladavine u tom kraju nije ostao ni jedan novoformirani grad, a u Malom Kosovu izuzetno, jer se njim upravljalo iz Prištine. Ni beg nije boravio u samoj kotlini, iako je nekoliko sela bilo delom njegovo vlasništvo (Surkiš, Svetlje, Sajkovac, Ladovac, Balovac, Sibovac, Lužane, Glavnik i Podujevo). U XIX veku su u severnim graničnim pokrajinama, počeli nemiri koji su naročito uticali na prilike u Malom Kosovu krajem prošlog i početkom ovog veka. Zbog toga novija istorija Podujeva, kao centra Malog Kosova, počinje tek od dvadesetih godina ovog veka da bi, kao jedino gradsko naselje i administrativni centar ove male kotline, u kojoj dominira poljoprivreda 1961. godine imalo 4854 stanovnika.

Lokalni stanovnici o nastanku Podujeva.

Ima nekoliko starijih ljudi u Malom Kosovu koji o formiranju Podujeva znaju dosta detalja. Tako se neki stariji ljudi sećaju da je za vreme turske vladavine bilo samo tri dućana pored mosta na Labu. Sav prostor po kome se danas rasprostrlo Podujeva u to vreme je bio pokriven livadama, a dugo preko godine i barama.

Deo zemlje iz podujevskog atara je bila vlasništvo Dinol bega, a pored toga je imao zemlje još u Surkišu i Batlavi. Njega su nasledili drugi begovi. Neki se sećaju Fadin bega. Posle prvog svetskog rata, zemlja je begovima delimično isplaćena i dodeljena onim stanovnicima koji su je dotle, kao čifčije, obrađivali. Begovi su stanovali u Prištini, a u Podujeva su povremeno dolazili radi prikupljanja žita od čifčija.

Topanica Brajim iz Svetlja nam je o Podujevu rekao nešto slično. On je rođen oko 1890. godine. I on kaže da je za vreme turske vladavine bilo samo tri dućana pored lapskog mosta. Oni su dočekali i 1912. godinu. Na brdu istočno od Podujeva je bio »merčez«. U tom razgovoru smo saznali da u Malom Kosovu 1912. godine nije bila ni jedna srpska kuća.

Postoji čovek u Malom Kosovu koji poznaje istoriju razvoja današnjeg Podujeva dosta dobro, a uz to pamti mnoge detalje vezane za naseljavanje Crnogoraca u ovaj kraj. Kod njega je pozitivno i to što on ta svoja sećanja prenosi mlađima, pa smo imali prilike da čujemo kako se i njegovi razgovori prepričavaju. Kad god smo se kod drugih interesovali o razvoju Podujeva, rečeno nam je da potražimo Velja Vukovića, koji prema rečima mnogih, najbolje pamti istoriju najnovijeg naseljavanja Srba i Crnogoraca po Malom Kosovu. Pomoć koju nam je u tom pogledu pružio čika Velja nećemo nikad prestati da cenimo. Pričao nam je nesebično, polako, odmereno i starački dobroćudno. Razgovarali smo sa njim poslednji put 1968. godine. On je tada imao oko 91 godinu, ali vedar duh i memorija ni u tim godinama nije napustila starog razboritog Crnogorca.

Postanak naselja.

Podujevo kao gradsko naselje nije postojalo do balkanskih ratova. To je bio samo saobraćajni centar kotline, a za tu raskrsnica je i tada bilo vezano i nekoliko skromnih trgovačkih radnji, ili dućana, kako se to tada nazivalo. Tamo gde je sada centar grada, bile su livade. U okolini, koja je sada periferija Podujeva, bili su naseljeni Albanci koji su pripadali mestu Podujevu. Ovi su Albanci živeli u tri mahale. One su bile dosta daleke jedna od druge, a istovremeno su i od glavnog puta bile po strani. U tim mahalama su živeli Albanci — stariji naseljenici i muhadžiri.

Mahale u naselju.

Blakćori mahalaje naseljena Albancima koji su se na teritoriju Podujeva doselili među prvima. Ona zauzima prostor od puta za Surkiš do puta koji vodi prema Prištini. Po svoj prilici, postoji neka dalja rodbinska veza između Blakćora u Podujevu i Letancu.

Brecalija mahala se nalazila istočno od Laba u blizini puta prema Merdarima. To je bila jedna od onih mahala u kojima su živeli Albanci iz fisa Šalja. O vremenu doseljavanja u ovaj kraj nema pauzdanih podataka.

Odžović mahala je bila jedna od najmanjih. Kada su Srbi i Crnogorci 1914. doselili u Podujevo, u ovoj mahali je bilo svega četiri do pet kuća. U ovoj mahali su živeli muhadžiri koji su se doselili iz sela Rastelice, a pripadaju fisu Kiljmen. Ova se mahala nalazi između puta za Surkiš i brda istočno od Podujeva.

Naseljavanje Podujeva.

Prvi naseljenici Podujeva, posle događaja iz 1912. godine, bili su Crnogorci i Srbi, doseljeni oko 1914. godine. Od tada se formira onaj deo grada koji se smatra Podujevom. Među prvima se naselio:

-Vele Vuković iz sela Vasiljevca. On je u Vasiljevac došao 1889. godine, sa roditeljima, kao četrnaestogodišnji dečak. Oni su doseljeni iz okoline Podgorice (Kuči, selo Momče).

Kada su se Crnogorci doselili u Podujevo naišli su na neke popaljene delove mahala. I neka su sela delimično izgorela. Najviše su stradali: Mirovac, Merdare i Dubnica.

Pored Vukovića, u prve naseljenike Podujeva se mogu ubrojiti još i:

-Stoženići, doseljeni iz Degrmena, zatim:

-Beloljinac Pero iz Beloljina. Iz Beloljina su još:

-Durkovići i:

-Tomići.

-Biserčići su poreklom iz Aleksandrovačke Zupe, a iz sela Zlatara su:

-Jočići, doseljeni 1914. godine.

-Ivanovići i:

-Nikolići su takođe iz istog kraja.

Za razliku od drugih naselja po kotlini, gde su se naseljavali ljudi s tendencijom da se bave zemljoradnjom, u Podujeva to nije bio slučaj. Ovde su obično dolazile zanatlije, jer su potrebe novonaseljenih stanovnika bile velike, a zanatlija malo. U takvom kraju su se najviše tražile usluge: kovača, potkivača, krojača, opančara, vunovlačara i kafedžija. Zanatlije nisu dolazile samo sa istoka, već i sa zapada, odnosno iz Prištine. Međutim, nije bilo onih koji su se iz Kosova doselili da bi se bavili zemljoradnjom. Iz Prištine su se najviše na Podujevo orijentisali trgovci. Prvi među njima su bili>

-Andrići i:

-Živići. Oni su se, uglavnom, bavili kupoprodajom kože i sve ostale robe.

Srbi i Crnogorci su postavili temelje današnjeg Podujeva. U to vreme se Albanci nisu naseljavali u Podujevo. Poneki se bavio trgovinom ili zanatstvom, ali se nije doseljavao. Tako je:

-Amet Đakovac otvorio malu čajdžinicu. To isto je učinio i:

-Sagonjeva Kariman. Naročito su se 1915. godine pojavili novi „dućani“ čiji su vlasnici bili Albanci. U nešto većem broju su se Albanci počeli naseljavati u Podujevo tek posle 1925. godine.

Kada je počeo prvi svetski rat, Srbi i Crnogorci su napustili Podujevo i za sve vreme, dok se rat nije završio, nisu dolazili. To je bio relativno dug period zastoja u razvoju Podujeva kao administrativnog i privrednog centra Malog Kosova. Prvi predsednik ove novonaimenovane opštine bio je:

-Radomir Biserčić. Kada se rat završio, većina stanovnika koji su se naselili 1914. godine i napustili Podujevo početkom prvog svetskog rata, došli su ponovo u ovaj kraj. U Podujevu je i tada bila slična situacija kao posle balkanskih ratova. Deo naselja i pojedina sela u okolini su izgorela u ratu. Život pojedinih naseljenika je za relativno kratko vreme treći put započinjan iznova. Ali tada je sve išlo lakše, jer su i prilike u zemlji bile drugačije nego 1914. godine. Tek je tada u Podujevu počela izgradnja zgrada od tvrdog materijala. U prvim godinama posle rata su se žandarmerija, srez i zatvor nalazili u zgradi „merčeza“, na brdu kod Podujeva. Tek je 1925. godine završena prva veća građevina u kojoj je smešten srez. Prva srpska škola u Podujevu, a istovremeno u ovom kraju, otvorena je 1921. godine.

Što se tiče zdravstvene zaštite stanovnika, kako Podujeva tako i njegove okoline, stanje je bilo znatno teže. Na stalnog lekara je Podujevo čekalo oko 12 godina (prvi lekar sa stalnim sedištem u Podujevu bila je dr Ana Đakova).

Nekoliko većih građevina, izgrađenih oko 1930, još uvek se ubrajaju među najbolje u Podujevu. Takav je slučaj sa hotelom, koji je još uvek jedini hotel u Podujevu. Isti je slučaj i sa zgradom sreza, u kojoj se sada nalazi Opštinski odbor. Oko hotela i sreza je u to vreme bilo dosta trgovačkih radnji. Živa trgovina je snažno uticala na razvoj Podujeva. Ono se za taj period relativno brzo razvijalo. Trgovci iz okolnih gradova su otvarali radnje u Podujevu. Neki stariji ljudi kažu da je u to vreme bilo skoro više radnji nego sada.

Malo Kosovo je tada bilo znatno prometnije nego do balkanskih ratova. S druge strane, kotlina je posle prvog svetskog rata dobila dosta novih stanovnika, pa su oba ova faktora snažno uticala na brži razvoj Podujeva. Sliv Laba je u to vreme bio donekle i stočarski kraj, pa je Podujevo, kao mesto u kome su se mogle podmiriti potrebe i ove vrste, bilo privlačno za poljoprivredno stanovništvo iz okoline.

Stočarstvo je uticalo i na razvoj zanatstva u Podujevu. Podujevo je bilo poznato i kao tržište drveta. Bilo je još uvek dosta površina pod šumom koju su stanovnici, zbog dobrog plasmana drveta, neplanski krčili. I trgovina žitom je bila zastupljena. Zemlja je, kažu stanovnici toga kraja, u tim prvim godinama bolje rađala nego kasnije, pa je i te vrste proizvoda bilo više nego što je bilo potrebno.

Najbolje prinose su davale tek razorane i neiscrpljene njive. Pošto je bilo dosta stoke, bilo je i stajskog đubriva, pa je i to uticalo na poboljšanje kvaliteta zemlje. Zbog toga je u Podujevu bila razvijena specijalna trgovačka grana, a to je kupoprodaja svih vrsta žita. Trgovci su u vreme žetve kupovali jevtino žito, a prodavali ga znatno skuplje u proleće, i to najčešće seljacima iz brdskih sela u Toplici i Kosanici. Sva trgovina u Podujevu je bila potpomognuta putem koji je izgrađen 1909. godine, a povezivao je Prištinu i Prokuplje, preko Malog Kosova i Podujeva.

Zbog intenzivne gradnje, kako u Malom Kosovu tako i u samom Podujevu, izgrađena je crepociglana 1934. godine. Crep iz ove crepociglane je stizao čak u okolinu Prištine. U blizini Podujeva je podignut i rasadnik koji je podmirivao potrebe stanovništva i u ovom pogledu. Tako je kroz Malo Kosovo 1931. godine zasađen drvored voća sa obe strane puta (sada su to velika stabla).

Za razvoj Podujeva je karakteristično da je, naročito u prvim godinama posle prvog svetskog rata, vladao priličan anarhizam. To se naročito manifestovalo pri podizanju zgrada. Gradilo se ko je gde hteo i šta je hteo.

Kada se ukratko rezimira razvoj Podujeva u prvim godinama posle Prvog svetskog rata, vidi se da je tu odigralo glavnu ulogu nekoliko faktora. Među najvažnije se mogu ubrojati: geografski položaj, društveno—ekonomski razvoj, istorijski događaji, nagli porast broja stanovnika i prirodni uslovi okoline.

Govorili smo samo o prvim srpskim naseljenicima u Podujevu. Nismo proučavali poreklo ostalih naseljenika u ovom naselju zbog toga što smatramo da bi to moralo biti posebna tema, koju bi trebalo znatno duže obrađivati. Međutim, nismo propustili da se o tom pitanju obavestimo koliko je to god bilo moguće. Na osnovu tih saznanja može se sa sigurnošću pretpostaviti da gro današnjeg stanovništva u Podujevu čine ljudi koji su se doselili iz Malog Kosova i udaljenih krajeva sliva Laba. Ovu pretpostavku donekle dokumentuje i nacionalni sastav stanovništva.

Drugi svetski rat uneo je zastoj u razvoju Podujeva. Većina srpskog i crnogorskog stanovništva doživela je sudbinu iz prvog svetskog rata. Mnogi su napuštali kuće i odlazili u užu Srbiju.

Razvoj Podujeva i njegova uloga u posleratnom periodu mora se posebno razmotriti, jer su se u tom intervalu pojavili i novi momenti koji su delovali na razvoj privrede u Malom Kosovu i u samom Podujevu.

IZVOR: Prema knjizi dr Kosovke Ristić „Malo Kosovo“, a prema podacima prikupljanim u sedmoj deceniji XX veka – izdanje u Prištini 1971. godine. Priredio saradnik Porekla Milodan.