Severnobački okrug

Jedan komentar

1. 14. jul 2021. u 06:55

   Voja

   BAČKI SOKOLAC

   U opštini Stara Moravica, kod Bačke Topole, na veleposjedu Valce–Matković od 1921. godine počelo je doseljavanje kolonista uglavnom iz Like (Gospić, Otočac, Brinje, Udbina), uz nekoliko porodica iz Bosne (Kupres, Bosanska Krupa, Bosansko Grahovo, Livno), Banije (Glina) i Hercegovine (Nevesenje, Bileća, Stolac). Oni su sa desne strane Širokog dola u pravcu sjever– jug osnovali novo naselje, na mjestu koje je imalo dobru pijaću vodu. Godine 1920. inžinjer Leo Štraser i Franc Ostan geometar iz Subotice formirali su tri uzdužne i pet poprečnih ulica, a 1934. godine parcelisanje placeva završio je inženjer Stevan Alimpijević iz Subotice. Uzdužne ulice bile su 800–1.200 metara, širine 20 metara poprečne 300–500 metara, širine 12–20 metara. Zemljište na kojem su se naselili bilo je ocedito i voda se u novom naselju zadržavala samo na dva mjesta nazvana u selu Tomajina i Peričina lokva. Naselje je formirano na raskrsnici puteva Subotica–Stari Sivac–Bačka Topola–Stara Moravica–Sombor. U koloniji koja se nazvala Bački Sokolac po mjestu bitke prilikom proboja Solunskog fronta u septembru 1918. godine naseljeno je po podacima od 4. januara 1930. godine 157 porodica, a prema izvještaju agrarne zajednice Stara Moravica od 21. septembra 1938. godine na koloniji Bački Sokolac sagrađeno je 135 kuća, a kolonija je imala 120 gospodarskih zgrada. Dinamika naseljavanja bila je najveća 1921–1922. godine. Godine 1921. doseljeno je 176 lica, 1922. godine 155, 1923 – 52, 1924 – 32, 1925 – 15 da bi u kontinuitetu trajalo doseljavanje do 1940. godine od 5 do 30 lica. Godine 1940. doseljeno je 5 naseljenika odnosno jedna kolonistička porodica.

   PRVI DOSELJENICI STIGLI IZ LIKE

   Prvi doseljenici došli su 21. aprila 1921. godine. To su bili Ilija Jelić, Jovo Repac i Dane Žigić iz Široke Kule kod Gospića. Od 133 doseljenika za koje postoji tačan datum naseljavanja najviše njih se naselilo u septembru mjesecu (30 porodica), junu mjesecu (19 porodica), aprilu ( 17 porodica), maju (16 porodica), odnosno u ono doba godine kada su najpovoljniji klimatski uslovi da se pokrene porodica na put koji je trajao više dana i u prostor u kojima je bio obezbijeđen samo privremeni smještaj za koloniste. U januaru, februaru i decembru mjesecu naseljeno je samo 4 kolonističke porodice. Pojedine kolonističke porodice dolazile su u Bački Sokolac, a da su prethodno već boravile na nekom drugom mjestu u procesu kolonizacije. Tako je Petar Pešut iz Plaškog prvo 1921. godine doselio se u Krnjaju kod Sombora, a 1923. godine prešao u Staru Moravicu u „kiriju” a 1925. godine u Bački Sokolac. Rafajlo Šušnjar iz Plaškog prvo je boravio 1921. godine u Krnjaji, a 1923. godine stigao je u Bački Sokolac. Njihov dolazak iz Krnjaje bio je posljedica spora između devetoro nadjeljenih dobrovoljaca zemljom u Krnjaji i vlasnice veleposjeda Matilde Semze koji je završen u korist veleposjednice. Petar Cvetićanin koji je rođen 1891. godine u selu Meljanac kod Korenice, inače dobrovoljac iz Milvokija u Viskonsinu, godine 1921. doselio se u Banatsko Višnjićevo, a 1923. u Bački Sokolac gdje mu se naselio brat Petar. Njegovi roditelji Dane i Perka odselili su se u Bosnu u Donje Petroviće kod Bosanske Krupe poslije 1891. godine, a Petar Cvetićanin prvo je došao sa kolonistima iz tog dijela Bosne u koloniju Banatsko Višnjićevo. Milivoj Orlić iz Vodoteča kod Brinja 1922. godine doselio se u Bačku Topolu gdje je sa bratom Petrom otvorio kafanu da bi se doselio 1929. godine u Bački Sokolac. Neki od kolonista privremeno su boravili u Bačkom Sokolcu jer nisu mogli da se prilagode uslovima života, pogotovo klimi i vodi u novom kraju. Dane Kamenko iz Jošana, kod Udbine, doselio se 1926. godine, a vratio se u Liku 1935. godine. Njegova žena nije se doseljavala u Bačku jer je bila bolešljiva i nije mogla da podnese život u bačkoj ravnici. Jakov Orlić iz Visuća, kod Udbine, doselio se 1922. godine, a vratio se u Liku 1938. godine. Vjerovatan uzrok povratka je smrt njegove žene Milice koja je umrla 28. januara 1938. godine. Andrija Rašeta iz Donjeg Lapca rodio se 1861. godine i nadjeljen je zemljištem u Bačkom Sokolcu jer je bio u ustanku u Bosni 1875–1878. godine pratilac Kralja Petra Karađorđevića (Petra Mrkonjića). U trenutku doseljavanja 1928. godine imao je 67 godina i vratio se u Liku 1935. godine. VELIKI BROJ DJECE Broj stanovnika u koloniji se povećavao doseljavanjem i rađanjem. Godine 1922. u koloniji je živjelo 349 stanovnika, 1930. godine 712, a 1940. godine 800. Od 1921. do 1940. godine u Bačkom Sokolcu rođeno je 543 djece, najviše 57 – 1924. godine. Broj školske djece zato se stalno povećavao. Školske 1926/27. školu je pohađalo 27 učenika, 1930/31 – 144 učenika, 1936/37. 190 učenika. Kolonisti su za školsku zgradu preuredili bivši veleposjednički magacin, a u tako preuređenoj školskoj zgradi nalazila se kancelarija agrarne zajednice koja je obuhvatala koloniste na ovoj koloniji i koloniji Gornja Rogatica koja je 1938. godine imala 110 kuća, a takođe u zgradi se nalazila dvorana koja je služila za sokolske vježbe i pozorište koje je u drugoj deceniji po doseljavanju funkcionisalo u koloniji. Za preuređenje veleposjedničkog magacina sredstva su dobijena od Ministarstva prosvjete i od Bačke županije. Kolonisti po doseljavanju ušli su u privremeni smještaj, na okolnim salašima u tjeskobne i nehigijenske uslove gdje su se suočili sa netrpeljivošću vlasnika salaša i okolnog stanovništva. Tako je Mane Petrović, dobrovoljac iz Italije, prema izvještaju od 2. jula 1922. godine Županijsko-agrarnom uredu u Subotici „živio na salašu udovice Ištvana Beseredija od 6. maja 1921. godine do konca novembra, a posjednik Ivan Tumbas iselio je porodicu dobrovoljca i oni se nalaze u Staroj Moravici, u selu.” Uslijed loših uslova stanovanja i neprilagođenosti životu i radu u bačkoj ravnici dolazilo je do masovnog umiranja kolonista, pogotovo djece. U periodu 1921–1940. godine u koloniji je umrlo 242 lica, odnosno 12 ljudi umiralo je godišnje. Iza te statistike krije se veliki broj djece do tri godine umrle u periodu gradnje kolonije i veliki broj umrlih tokom prvih godina kolonizacije kada su uslovi života bili najteži i kada je neprilagođenost prostoru naseljavanja bila najveća. Od 242 umrlih broj djece do tri godine iznosio je 142 ili 58, 6% od ukupnog broja preminulih. Najveća smrtnost vezivana je za godine privremenog i neuslovnog smještaja 1922–1925. godine kada je umrlo 70 lica ili 28,9 % preminulih od ukupnog broja umrlih u periodu 1921–1940. godine. Od 70 umrlih u periodu 1922–1925. godine 59 je bilo djece do tri godine ili 84, 2% od ukupnog broja umrlih. Tako je Nikoli Petriću iz Studenca kod Gospića umrlo prilikom doseljavanja troje djece, dvoje starosti godinu dana i jedno starosti tri godine. Iliji Kokotoviću iz Kosinja, kod Gospića, od osmoro djece preminulo je četvoro: ćerka Jagica od tri mjeseca, Danica od tri godine, sin Petar od godinu dana i Vladimir šest godina. Boži Vrkiću iz Mogorića, kod Gospića, umro je dvogodišnji sin Milan i devetogodišnja ćerka Savka. Djeca su najčešće umirala od „slabosti”, a odraslija djeca i stanovništvo od plućnih bolesti, najčešće tuberkoloze – jektike. Smrtnost stanovništva, pogotovo djece bila je prouzrokovana i hroničnim siromaštvom naseljenika. Tako je opština Stara Moravica 25. jula 1930. godine opredijelila 500 dinara za osnivanje i rad školske kuhinje na kolonijama Bački Sokolac i Gornja Rogatica „pošto tamo ima mnogo djece siromašnog staleža”.

   PISMO U LISTU JUGOSLOVENSKI

   DNEVNIK Kolonisti iz Bačkog Sokolca i Gornje Rogatice 7. decembra 1930. godine obratili su se pismom u listu Jugoslovenski dnevnik u članku Problemi naše kolonizacije u kojem su opisali neadekvatne uslove stanovanja na početku kolonizacije i masovno umiranje koje se tada događalo. U njemu su naveli: „Nema ni traga planinskog jedrila i gorštačke čvrstine već je srušeno po veleposjedničkim štalama i živinarnicima. U njima pored gubitka svog zdravlja izgubismo zanavijek 70% svoje nade, svoje budućnosti, svoje mile djece koja ne mogaše izdržati zagušljiv štalski vazduh i porodičnu prenatrpanost u nehigijenskom i malom prostoru.” Po doseljavanju kolonisti su gledali da što prije podignu kuće. Prvu kuću od naboja podigao je Nikola Jović, iz Čaprazlije, kod Livna 1923. godine. Kuće su građene mahom u periodu 1924–1926. godine, a najveći broj kuća izgrađen je 1925. godine. Neki od naseljenika gradili su u početku kuće i van sela. Tako je Mile Ivančević iz Počitelja kod Gospića kuću 1924. sagradio na njivi, a 1929. godine sagradio je u selu i preselio se u novo naselje. Dio kolonista donosio je drvenu građu iz Like i pravio kuće – brnare kao u starom kraju pokušavajući da model stanovanja iz starog kraja prenese u nov zavičaj. To je učinio Nikola Petrić dobrovoljac iz SAD iz Studenca kod Gospića koji je brvnaru podigao 1923. godine. Vasilj Cvijanović iz Jošana kod Udbine brvnaru je napravio 1923. godine. Mićo Dragosavac iz Vrebca kod Gospića 1922. godine sagradio je brvnaru, ali je 1930. godine podigao kuću od naboja, a od brvnare napravio štalu. Nikola Žegarac iz Ploča, kod Gospića, sagradio je brvnaru 1923. godine, da bi po povratku sa rada u Belgiji sagradio kuću od naboja 1934. godine. Kolonista iz Hercegovine iz Prenja kod Stoca Dmitar Andrić po doseljavanju kupio je građu za brvnaru od dobrovoljca iz Like Dane Grbe i 1928. godine sagradio kuću – brvnaru da bi 1934. godine podigao kuću od naboja.

   POVRATNICI IZ AMERIKE I KANADE

   Znatan broj dobrovoljaca u koloniji bio je prije prijave u dobrovoljce srpske vojske na radu u SAD. Tako su oni radili u Ebingu, Čizlu, Dulutu i Džilbertu u Minesoti, Milvokiju u Viskonsinu, Solte Lejk Sitiju i Gelholcu u Juti, u Pretfalsu i Radlaku u Montani, Harboru u Indijani, Detroitu u Mičigenu, u Čikagu i Džalietu u Ilinoisu, Periju u Ajovi, Spokenu u Vašingtonu, Džeksonu u Ohaju, San Francisku u Kaliforniji. Jedan od kolonista (Gavro Rašeta) radio je u Kvebeku u Kanadi. Petorica dobrovoljaca porijeklom iz okoline Gospića i Brinja prijavila su se u dobrovoljce iz Ebinga u Minesoti (Ilija Kokotović, Manojlo Božanić, Petar Javorina, Vajo Petrić, Mojsije Petrić). Iz Solt Lejk Sitija u Juti u dobrovoljce su krenuli Dane Žigić i Ilija Jelić koji su 1921. godine zajedno doselili u Bačku. U koloniji Bački Sokolac veliki je bio broj nosilaca kolonizacije koji je je imao znatno obrazovanje. Po četiri razreda otočke gimnazije imali su Stojan Jović iz Doljana kod Otočca u ratu mornarički narednik koji je govorio više jezika i u ratu poslije pobune na brodu prebjegao u Francusku odakle je otišao u dobrovoljce srpske vojske; Milan Kanrga iz Poduma, kod Otočca koji je avgusta 1914. godine prebjegao u Srbiju i stupio u srpsku vojsku i dobrovoljac iz Čikaga rođen u Podumu, kod Otočca Stevan Ivančević. Šest razreda škole imao je Ilija Jelić iz Široke Kule kod Gospića dobrovoljac iz SAD, pet razreda četvorica kolonista među kojima i Stojan Mrđenović iz Balinca kod Gline četni komandir u Prvoj srpskoj dobrovoljačkoj diviziji i po ratu rezervni oficir jugoslovenske vojske. Po četiri razreda osnovne škole imalo je 76 nosilaca kolonizacije što je u odnosu na ukupan broj od 132 kolonista za koji je utvrđen stepen obrazovanja iznosilo 57%. Nepismenih nosilaca kolonizacije u Bačkom Sokolcu bilo je 29 što je od ukupnog broja od 132 iznosilo 21, 9%, a samoukih je bilo 16 ili 12, 1% tako da je nepismenih ili nedovoljno pismenih nosilaca kolonizacije u Bačkom Sokolcu bilo 45 odnosno 34% od ukupnog broja naseljenih. Među kolonistima tako je postojala velika razlika u stepenu obrazovanja, a veliki broj solidno obrazovanih ljudi koji su naselili Bački Sokolac omogućavao je njihovu pojačanu aktivnost u odnosu na organe vlasti i brzo formiranje naselja koje je po svojim karakteristikama dobijalo obrise sela sa svim potrebnim javnim ustanovama i razvijenim društvenim životom. Obrazovaniji dio kolonije činili su dobrovoljci koji su bili na radu u SAD. Doseljenici u koloniji Bački Sokolac su uz pomoć države preuredili staru zgradu magacina u školu koja je postala ključna modernizaciona tačka u novom naselju i u kojoj su stalno radila dva učitelja. Kolonisti su osnovali knjižnicu i čitaonicu, Sokolsko društvo i imali pozorišnu grupu u selu. Kolonisti su insistirali i uspjeli da se u koloniji instalira telefonska linija 1929. godine jer su bili udaljeni od opštine Stara Moravica 8 km. U okolini naselja nije bilo redovnih bunara u slučaju gašenja požara, u samoj koloniji nalazio se redar koji je bio dio opštinske redarske službe u Staroj Moravici. Kolonija Bački Sokolac nije imala ljekara i ljekar se nalazio u Staroj Moravici, pa je telefonska linija bila neophodna. Godine 1938. u koloniji je podignuta zdravstvena stanica na sprat sa kupatilima što je poboljšalo zdravstvenu zaštitu u koloniji. Jedna od aktivnosti koju su preduzeli kolonisti u Bačkom Sokolcu bilo je i gradnja pravoslavnog hrama. Na dobrovoljačkoj koloniji 28. januara 1934. godine donesena je odluka da se na koloniji podigne pravoslavni hram i da se krene u prikupljanje priloga, i gradnja hrama započeta je prije 1941. godine, ali je rat prekinuo izgradnju crkve u Bačkom Sokolcu.

   KOLONISTIČKA NASELJA (1920-1941)
   Piše: dr Milan Micić
   Izvor: SRPSKO KOLO, april-maj, 2021.

   Odgovori