Podižemo Dom srpskih rodoslovaca, Zadužbinu “Poreklo”. Pridružite nam se, postanite zadužbinar!

8 komentara

1. 2. decembar 2019. u 10:41

   Vojislav Ananić

   PRIKAZ BAŠTINA PRIKAZ BAŠTINA PRIKAZ BAŠTINA PRIKAZ BAŠTINA PRIKAZ

   „Na polzu naroda svog“
   Slavko Vejinović: Zadužbinarstvo kod Srba
   Vukova zadužbina i Izdavačka kuća „Prometej“,
   Beograd – Novi sad, 2012

   Zadužbina, ta lepa i čista srpska reč, jasno govori o jednoj velikoj i duboko smislenoj potrebi čoveka da učini dobro delo, da daruje za svoju dušu, da se oduži Bogu i narodu. U srednjem veku se pod pojmom zadužbine podrazumevalo sve što je neko darivao crkvi ili manastiru, a za spasenje svoje duše ili svojih bližnjih i dragih. Prateći zadužbine na polzu naroda svog, plemeniti ljudi zaveštali su i ostavljali trajna dobra svom narodu. Zadužbinari nisu bili samo oni koji su osnivali manastir ili crkvu, već i oni koji su ih kasnije obnavljali.
   Sklonost ka zadužbinarstvu u našem celokupnom razvoju imala je trajnu vrednost. Uz slavlje porodičnog svetitelja, zadužbinarstvo u srpskom narodu ima najduži kontinuitet. Sa puno razloga se može reći da je zadužbinarstvo bitna odlika nacionalnog bića srpskog naroda i, možda, jedna od njegovih najlepših vrlina.“
   Ovo je citat iz „Uvoda“ knjige „Zadužbinarstvo kod Srba“, autora Slavka Vejinovića, upravnika Vukove zadužbine u Beogradu
   Ne postoji kompletan i jedinstven popis srpskih zadužbina, zadužbinara, pa je Slavko Vejinović zakoračio u jedan svet legendi i narodnog predanja o osnivanjima i gašenjima zadužbina, čiji se broj ne zna tačno, ali ih svakako ima nekoliko stotina. Samo se u Arhivu Srbije čuva građa o 400 i više zadužbina.
   I baš zato, zbog tog nepoznatog, no to više privlačnog, tajanstvenog sveta zadužbinarstva dragocena je knjiga Slavka Vejinovića, koja u šest poglavlja na preko 400 stranica predstavlja svet ktitorstva i priložništva.
   *
   Opis srpskog zadužbinarstva Slavko Vejinović počinje „Zadužbinama u prošlosti“. Na prvom mestu stoji Hilandar, centar koji su 1198. godine podigli Stefan Nemanja i njegov sin Sava, potonji osnivač autokefalne Srpske pravoslavne crkve. Manastir Hilandar je građen kao srpska zadužbina, i kao takav može da se smatra mestom odakle potiče ktitorsko nasleđe dinastije Nemanjića. Jer vladari te loze uvek su smatrali važnim da grade, podižu svetinje, darivaju, prilažu… Zahvaljujući njihovom ktitorstvu, jasno se mogu videti istorijske činjenice koje svedoče o ekonomskoj snazi, kulturnoj, obrazovnoj i duhovnoj moći srpskog naroda. O stvaranju istinskih vrednosti koje se ispoljavaju u građevinama, arhitektonskim lepotama kao što su Studenica, Žiča, Mileševa, Sopoćani, Visoki Dečani, Ravanica, Ljubostinja, Manasija, Kalenić, Ostrog i mnoge druge zadužbine. Sve su one sabrane u poglavlju „Zadužbine u prošlosti“.
   *
   Drugo poglavlje govori o Srpskom Atosu – Fruškoj Gori. Vejinović nastavlja isticanje nemanjićke tradicije građenja zadužbina i podvlači da su fruškogorski manastiri zadržali status kultnih mesta, „preko kojih se održavala neprekinuta nit sa srednjovekovnom srpskom državom i svetorodnom lozom Nemanjića. (…) Fruškogorski manastiri su s vremenom postali i vekovna svedočanstva o snažnim ktitorskim običajima i pregnućima u srpskom narodu i naročito izraženom smislu za gradnju zadužbina“ – piše autor i dodaje da su oni predstavljali i žarišta srpske pismenosti, književnog stvaralaštva i umetnosti. Navodi ličnosti koje su veliki deo svog vremena provele nad knjigama u manastirima Fruške Gore. Među njima je i Krušedol, gde je sahranjen patrijarh Arsenije III Čarnojević, vođa Velike seobe Srba 1690.

   *
   Treće poglavlje nosi naslov „Darivali su svome narodu – Zadužbine na polzu naroda svog“. Vejinović stiže do burnih godina 18. veka i konstatacije da „dok je u svom nastanku zadužbinarstvo kod Srba bilo, uglavnom, vezano za Srpsku pravoslavnu crkvu, krajem 18. veka osnivaju se zadužbine čija se aktivnost prevashodno usmerava ka prosvetiteljstvu i razvoju školstva“. Tako stižemo do Karlovačke mitropolije, Karlovačke gimnazije, Srpske učiteljske škole u Somboru, pri kojoj Slavko Vejinović ne zaboravlja da podseti da je prva Srpska učiteljska škola 1812. godine osnovana u Sentandreji. Odavde je ova škola, nakon četiri godine, preseljena u Sombor.
   Naravno, iz navođenja ne može da izostane ni Novosadska gimnazija pa Matica srpska, povodom koje opet stižemo u Ugarsku, u Budim i Peštu, gde su u februaru 1826. građani osnovali društvo sa zadatkom „da radi u korist i slavu srpskog naroda“.
   Ono što posebno valja istaći u ovom poglavlju jeste dugačka lista imena oni ličnosti koje će svojim zadužbinarstvom ostaviti trag i pečat u 18. i 19. veku, kao Teodor Toša Apostolović, Miša Anastasijević, Ilija Milosavljević Kolarac, Sima Andrejević Igumanov, Radovan Lazić, Nikola Spasić, Veljko i Lazar Savić, Stevan Milosavljević i drugi. Naravno, zastupljeni su i dobrotvori, zadužbinari iz 20. veka, na primer Persida Milenković, Milan Vukićević, Vojislav Jovanović Marambo…
   Udarne će biti 1970-te, kada donošenjem Zakona o zadužbinama, fondacijama i fondovima, i samo zadužbinarstvo dobija mnogo veći naglasak, jer dakako nije svejedno kakvi se uslovi obezbeđuju za osnivanje. Tada su formirane brojne zadužbine velikih srpskih pisaca. Četvrto poglavlje knjige nosi naslov „Zadužbine u današnje vreme“, u kojem Slavko Vejinović detaljno piše o Vukovoj zadužbini, Zadužbini Ive Andrića pa o zadužbinama Miloša Crnjanskog, Branka Ćopića, Desanke Maksimović, Dositeja Obradovića, o Njegoševoj fondaciji, Fondu Borislava Pekića i drugima, a red zaokružuje Madlena Cepter.

   *
   I onda stižemo do petog poglavlja koje je za nas Srbe u Mađarskoj možda najvažnije. Naime, Slavko Vejinović napušta granice Srbije i opisuje „Zadužbine u zagraničju i susednim zemljama“, među kojima su Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Rumunija i Mađarska. Vejinović podseća da su u Mađarskoj podignuti izuzetno vredni i lepi hramovi, koji govore o nekadašnjoj veličini i snazi srpskog korpusa u ovom delu Evrope. On najpre piše o manastiru Grabovcu, potom odlazi u Sentandreju, najpoznatiju srpsku oazu u Mađarskoj. U grad u kojem su Srbi izgradili arhitektonski kompleks baroknih crkava. U grad u kojem je najlepše opise života dao Jakov Ignjatović, „pionir našeg realizma u književnosti“. Vejinović potom prelazi u Budimpeštu. Put ga vodi pravo do Tekelijanuma, Zadužbine koju je 1838. osnovao Sava Tekelija. Sasvim je prirodno da mu se u knjizi posvećuje velika pažnja, kao i samoj zgradi koja je postala glavno stecište intelektualnih snaga srpskog naroda. U Tekelijanumu je bila smeštena i Matica srpska, sve do njenog preseljenja u Novi Sad, a koja je do 1878. godine upravljala Tekelijanumom.
   Pišući o sudbini Zadužbine Save Tekelije, Slavko Vejinović stiže do 1996. godine kada mađarske državne vlasti vraćaju polovinu zgrade Budimskoj eparhiji. Na osnovu te činjenice, autor ističe svoju nadu u renesansu plemenite ideje i uloge Tekelijanuma. Nada se ostvarila, jer danas u Tekelijanumu žive učenici Srpske gimnazije „Nikola Tesla“.
   Ostajući u Budimpešti, Vejinović ističe i rad Zadužbine Jakova Ignjatovića. Kako piše, „njen cilj je da neguje srpsku književnost, čuva i štiti kulturno-umetničku baštinu Srba u ovoj zemlji radi unapređivanja srpsko-mađarskih kulturnih veza i saradnje“.
   Uz zadužbinu koja nosi ime slavnog romanopisca, Vejinović naglašava i važnost Zadužbine Nauma i Jelene Bozde koja je pomagala mlade srpske trgovce, zanatlije i mašiniste, odnosno Angelijanuma kao Srpskog pravoslavnog devojačkog vaspitališta. O njima je objavljeno mnoštvo fotografija, kao što je bogato ilustrovan i deo koji se odnosi na Tekelijanum. Srpskim zadužbinama u Mađarskoj posvećeno je deset stranica, što možda nije mnogo, ipak taj deo predstavlja važan segment knjige.
   *
   Svoje istraživačko putešestvije Slavko Vejinović zaokružuje poglavljem „Zadužbine u dijaspori“ (Živko i Milica Topalović, Jelena Miletić, Mile Stojaković, Radmila Milentijević, Branko Tupanjac i drugi).
   *
   Knjiga Slavka Vejinovića „Zadužbinarstvo kod Srba“ svakako je značajno naučno dostignuće a ujedno i putokaz za dalja istraživanja ovog područja. U tome posebno mesto zauzima zadužbinarstvo koje je svoju tradiciju imalo i u Mađarskoj. Jer danas, kada u ljudskom životu prevladava strast za posedovanjem, možda bi ponovo trebalo preispitati važnost zadužbinarstva u našoj surovoj, ekonomskom krizom zahvaćenoj današnjici. Duh zadužbinarstva nije uništen, no, valjalo bi ga obnoviti i ojačati. Jer zadužbinarskim duhom ljudi nadilaze vreme i istoriju, čak i u periodima najvećeg siromaštva i posrnuća, zadužbinarstvo predstavlja jednu plemenitu, pohvalnu misiju. I o tome govori knjiga Slavka Vejinovića u kojoj su zastupljeni i Srbi u Mađarskoj.

   Predrag Mandić

   NEVEN  5

   Odgovori

2. 2. decembar 2019. u 10:46

   Vojislav Ananić

   ZADUŽBINARSTVO KOD SRBA

   Ko su najveći ktitori u Srbiji
   • Andriana Janković
   • 04.02.2018. 19:39

   Srbija je prepuna različitih zadužbina, ali neznatan je broj savremenih zadužbinara. Zašto je zadužbinarstvo sada, praktično, samo deo srpske istorije i koji su motivi nekadašnje znamenite Srbe rukovodili da ostave nešto svom narodu “na polzu”?
   Zadužbina, ta lepa i čista srpska reč, jasno govori o jednoj velikoj i duboko smislenoj potrebi čoveka da učini dobro delo, da daruje za svoju dušu, da se oduži Bogu i narodu – kaže Slavko Vejinović, autor knjige “Zadužbinarstvo kod Srba”, objašnjavajući da se u srednjem veku, pod pojmom zadužbine podrazumevalo sve što je neko darivao crkvi ili manastiru, za spasenje svoje duše ili svojih bližnjih.
   Sama suština zadužbinarstva ogleda se u trajnom darivanju privatne imovine za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva.
   – U širem smislu reči, zadužbina označava sve ono što je neko darivao crkvi, manastiru, svom narodu, državi, rodnom kraju, zavičaju, a sve za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva, onako kako ih je sagledao i vrednovao sam zadužbinar – priča Vejinović.
   Počelo od Nemanjića
   A dokle sežu počeci zadužbinarstva? Duboko u istoriju, objašnjava naš sagovornik, do stvaranja srpske srednjovekovne države i vremena dinastije Nemanjića.
   – Dva veka kontinuiranog razvoja države na čelu sa ovom dinastijom darivala su srpskom narodu neprevaziđene i neprocenjive vrednosti u oblasti kulture, duhovnosti, građevinarstva, arhitekture, freskoslikarstva… Upravo u tom vremenu zadužbinarstvo se ispoljava u punom sjaju i veličini – kaže Vejinović.

   I zapravo, 13, 14. i 15. vek iznedrili su nekoliko manastira, izuzetnih zadužbina znamenitih srpskih vladara, poput Studenice, Žiče, Pećke patrijaršije, Mileševa, Sopoćana, Gračanice, Visokih Dečana…
   Zadužbine sagrađene u prošlosti pravi su i verni dokaz srpskog umetničkog i graditeljskog stvaralaštva, trajan arhitektonski i slikarski zapis o našim vladarima, duhovnom stanju i sveukupnom društvenom napretku našeg naroda tog doba.
   – Upravo kroz zadužbinarstvo se može videti ekonomska snaga, kulturna, obrazovna i sveukupna duhovna moć srpskog naroda, koji je mogao da stvori tako velika i vredna dela – ističe naš sagovornik.
   Trgovci, ministri…
   U početku su, priča Vejinović, zadužbinari bili vladari, imućna vlastela i sveštena lica. Oni su gradili, popravljali i dorađivali zadužbine. Neki su gradili i po nekoliko desetina zadužbina, kao na primer kraljevi Milutin i Dragutin. Zadužbinarstvo kod Srba naročito počinje da jača stvaranjem građanskog društva u 18. veku, čija se aktivnost sve više usmerava ka prosvetiteljstvu i razvoju školstva.
   – Podstrek ostvarivanju tih ideja naročito daje osnivanje Bogoslovije 1749. i Gimnazije u Sremskim Karlovcima 1791. godine. Zadužbinari su dolazili iz redova bogatih industrijalaca i veletrgovaca, uvaženih ministara, uglednih profesora i oficira, crkvenih velikodostojnika i političara. Kako je rasla ekonomska snaga srpskog građanskog društva tako je rastao i broj zadužbina, fondacija, fondova i legata – priča Vejinović.
   Građanski sloj
   Početkom 19. veka snažnije se oblikuje građanski sloj. Mnogi od njih su shvatili da njihova materijalna dobra, nekretnine i ostalo bogastvo najbolje mogu da posluže narodu ako se zaveštaju za konkretne namene, prevashodno za prosvetne, kulturne i humanitarne ciljeve.
   – Zbog toga su postali veliki dobrotvori i darodavci Beogradskog univerziteta, Srpske kraljevske akademije, kao i mnogobrojnih obrazovnih, kulturnih, zdravstvenih i socijalnih ustanova. Tako su formirane znamenite zadužbine Miše Anastasijevića, Nikole Čupića, Ilije Milosavljevića Kolarca… – kaže Vejinović.

   Nacionalizacija
   Međutim, kako se Drugi svetski rat završio, razvoj zadužbinarstva kao da je zamro. Imovina zadužbina i fondova potpala je pod udar zakona o eksproprijaciji i nacionalizaciji.
   – Zadužbine je, ipak, najteže pogodila nacionalizacija zgrada, jer su mnoge od njih kao finansijsku okosnicu imale, upravo, prostor koji su izdavale pod zakup. Tradicija zadužbinarstva ovim zakonskim aktima biva prekinuta. Njihova imovina je nacionalizovana i eksproprisana, neke nepokretnosti su prodate ili su ih pak preuzela druga lica. Za oduzeto nije isplaćivana nikakva nadoknada – objašnjava Vejinović.
   Ono što je od te imovine ostalo, kaže on, vremenom je potrošeno, razvučeno ili se utopilo u neke fondove. Novčana sredstva zadužbina i fondova pojela je inflacija, česte denominacije dinara i promene monete.
   Novo doba
   U periodu s kraja 20. i početkom 21. veka jedan broj građana se obogatio i bilo je za očekivati da će oni, sa svoje strane, doprineti razvoju zadužbinarstvu. Međutim, to se nije desilo.
   – Teško je i bilo za očekivati da filantrop bude onaj pojedinac koji se obogatio na sumnjiv način, kriminalnim radnjama ili političkim vezama – priča naš sagovornik.
   Suštinski zadatak u zadužbinarstvu danas, prema Vejinovićevom mišljenju, jeste obezbediti da se uvek i do kraja ispoštuje volja darodavca, odnosno volja zadužbinara i ktitora.
   – Jer, svako suprotno ponašanje poništava plemenite namere i želje dobrih ljudi. Zato svaku inicijativu koja je usmerena na to da se zadužbinarstvo kod nas ponovo uzdigne i rehabilituje treba podržati i prihvatiti svim snagama – zaključuje Vejinović.
   Ko su moderni ktitori
   Današnji zadužbinari, tačnije ktitori, uglavnom su političari. Tako je bivši predsednik Srbije Tomislav Nikolić sa suprugom Dragicom izgradio crkvu u rodnom selu Bajčetina. Izgradnja crkve koštala je oko milion evra, ali do danas nije najjasnije odakle Nikolićima novac za ovo dobročinstvo. Lider Jedinstvene Srbije Dragan Marković Palma izgradio je crkvu u selu Končarevo kod Jagodine, a sadašnji direktor BIA i nekadašnji ministar (i uspešan biznismen) Bratislav Gašić ktitor je Crkve Svetog Jovana, na brdu Bagdala iznad Kruševca. Biznismen Miroslav Mišković izgradio je na Bežanijskoj kosi Centar za smeštaj i dnevni boravak za decu i omladinu sa invaliditetom.
   Kako je rasla ekonomska snaga srpskog građanskog društva tako je rastao i broj zadužbina

   Zadužbine pisaca
   Kraj 20. veka nas je, prema rečima Vejinovića, obogatio posebnim vidom zadužbina – zadužbinama velikih srpskih pisaca, čiji rad umnogome utiče na kretanja u oblasti kulture, književnosti i publicistike. Takve su zadužbine i fondacije Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, Branka Ćopića, Desanke Maksimović, Vukova zadužbina, Dositeja Obradovića itd.
   Za fondaciju ne treba novac
   Skupština Srbije usvojila je 23. novembra 2010. godine Zakon o zadužbinama i fondacijama, u kojem se zadužbine i fondacije definišu kao neprofitne nevladine organizacije.
   – Za osnivanje zadužbine, neophodno je da osnivač obezbedi najmanje 30.000 evra u dinarskoj protivvrednosti, dok ta obaveza ne stoji za osnivanje fondacije – priča Vejinović.
   Zadužbinari iz dijaspore
   Naša dijaspora u oblasti zadužbinarstva ostavila je vidne i trajne tragove.
   – Mile Stojaković, naš iseljenik u JAR, 1987. godine u Johanezburgu podigao je pravoslavni crkveni hram Svetog Tome. Branko Tupanjac, iseljenik i uspešan poslovni čovek iz Čikaga, u rodnoj Hercegovini, na brdu iznad Trebinja podigao je manastir Gračanicu. Profesor dr Radmila Milentijević iz Njujorka, takođe, ulazi u red velikih srpskih zadužbinarki i dobrotvora. Do sada je pomogla oko 80 organizacija i pojedinaca – kaže Vejinović.
   Naš sunarodnik, Milomir Glavčić iz Kanade veliki je humanista i dobrotvor. U Kraljevu je podigao most, pomaže Jošaničku Banju i njene žitelje…

   Izvor: ZADUŽBINARSTVO KOD SRBA
   https://www.blic.rs/vesti/drustvo/zaduzbinarstvo-kod-srba-ko-su-najveci-ktitori-u-srbiji/c0m3bg2

   Odgovori

3. 2. decembar 2019. u 10:51

   Vojislav Ananić

   ZADUŽBINARSTVO U SRBA
   PIŠE: Bojan Munjin
   Mart 2018

   U vremenu tranzicije, kada kultura i duhovne vrijednosti gube svoju posvećenost i auru, volonterski rad za druge, samoprijegor za zajednicu i vlastiti narod nažalost više nisu na cijeni. Ipak, živimo također i u doba drugačijeg povezivanja; u doba neprofitnih organizacija i civilnog društva
   Svi mi umiremo samo jednom,
   a veliki ljudi po dva puta:
   jednom kad ih nestane sa zemlje
   a drugi put kad propadne njihova
   zadužbina.
   (Ivo Andrić, Na Drini ćuprija)

   U ovom stoljeću materijalističke egocentričnosti, tehnološke savršenosti i značajnog odsustva društvene solidarnosti, jednu riječ kao da je pojela tama davnih vremena. Ta riječ, uvriježena stoljećima u srpskoj kulturi, koja u sebi sadržava nešto od ljudske veličine i nešto od narodne skromnosti, nešto od tradicionalne časti i nešto od vjerskog pokajanja, glasi – zadužbinarstvo. Ovaj pojam dolazi od stare srpske riječi zadušje, koja govori o iskonskoj potrebi čovjeka da učini dobro djelo, da daruje za svoju dušu i, kako se to kaže, „da se oduži Bogu i narodu“. Zadužbina je vrlo bliska staroslavenskoj riječi darovnica iza koje se krije neka vrsta potrebe ili duhovnog zadovoljstva da se nešto nekome daruje. Rekli bismo: postoji stanovita ljepota darivanja kao nešto veoma dragocjeno.
   Autor knjige „Zadužbinarstvo kod Srba“ Slavko Vejinović kaže kako se u srednjem vijeku pod pojmom zadužbine podrazumijevalo sve što je netko darivao crkvi ili manastiru, dok opći pojam zadužbinarstva označava „sve ono što je netko darivao svom narodu, državi, rodnom kraju ili zavičaju, za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva“, kaže Vejinović. Prve zadužbine u Srbiji javljaju se u vremenu stvaranja srpske srednjovjekovne države i dinastije Nemanjića i baš ova kraljevska loza darivala je narodu mnoge građevine neprocjenjive vrijednosti u oblasti kulture, duhovnosti, građevinarstva, arhitekture i freskoslikarstva. Zlatno vrijeme zadužbinarstva bilo je 13., 14., i 15. stoljeće koji su iznjedrili nekoliko značajnih srpskih vladara, od Svetog Save i Stefana Nemanje, do kraljice Jelene i kneza Lazara, koji su izgradili znamenite zadužbine, poput manastira Studenice, Žiče, Pećke patrijaršije, Mileševa, Sopoćana, Gračanice, Visokih Dečana i mnogih drugih. Altruizam, humanost i nesebičnost plemićkog zadužbinarstva, u vremenima srpske srednjovjekovne države, ukrštali su se često s dvorskim spletkama, borbama za krunu i prijestolje i ličnim interesima, pa je ta vječna igra dobra i zla ostala aktualna i do danas.

   Prvobitni motivi darivanja i zadužbinarstva vremenom su postajali raznovrsniji, sa širokom lepezom povoda i pobuda: od očuvanja nacionalnih vrijednosti i dobročinstva srpskom narodu, do sve izraženijih potreba za humanitarnim radom; podizanjem bolnica i škola, pomaganjem siromašnim đacima, starima i ubogima, do najnovijih primjera humanosti i dobročinstva, poslije elementarnih nepogoda, poput zemljotresa u Kraljevu 2010. godine i katastrofalnih poplava u Obrenovcu i kolubarskom okrugu, 2014. godine.
   Nadiranjem Turaka i propašću srpske srednjovjekovne države i zadužbinarstvo gasne, da bi ponovno počelo jačati u 18. vijeku, stvaranjem građanskog društva, čija se socijalna aktivnost sve više usmjerava ka prosvjetiteljstvu i razvoju školstva. Za podstrek ostvarivanju tih ideja naročito je značajno osnivanje Bogoslovije u Beogradu 1749. i Gimnazije u Sremskim Karlovcima 1791. godine, a zadužbinari su dolazili iz redova bogatih industrijalaca i veletrgovaca, uvaženih ministara, uglednih profesora i oficira, crkvenih velikodostojnika i političara. Tako su se stvarale značajne zadužbine Beogradskog univerziteta, Srpske kraljevske akademije, kao i mnogobrojnih obrazovnih, kulturnih, zdravstvenih i socijalnih ustanova a veliki dobrotvori i darodavci bili su među ostalima i čuveni Miša Anastasijević, Nikola Čupić, Ilija Milosavljević Kolarac i drugi.
   Jedan od slavnih zadužbinara u 19. stoljeću bio je Sava Popović Tekelija, plemić, trgovac, pravnik i filantrop, ali i prvi doktor prava u Srbiji i predsjednik Matice srpske, koji je uočio da je budućnost Srbije u uzdizanju tada nepostojeće intelektualne elite. Kada je početkom 19. stoljeća u Pešti osnovana Matica srpska, on je priložio 100 forinti u srebru i 100 forinti u bečkoj valuti, osnovao je i Zavod za školovanje srpskih studenata – Fondaciju „Tekelijanum“, kojoj je poklonio bogatu biblioteku, a Matici srpskoj povjerio nad njom starateljstvo. Još interesantnija je sudbina spomenutog Miše Anastasijevića kojeg su zvali i podunavski Rotschild: Anastasijević je bio vlasnik devet velikih spahiluka (posjeda) u Vlaškoj, 23 brodske agencije koje su kontrolirale ukupan promet Dunavom od Beograda do ušća, najmanje 74 broda za prijevoz soli, kao i brojnih stovarišta u mnogim podunavskim i posavskim gradovima. Kompanija Miše Anastasijevića je zapošljavala oko deset hiljada ljudi, a Mišina gotovina se procjenjivala na nevjerojatnih 1,5 miliona dukata, koja je dobrano premašivala budžet i nekih tadašnjih balkanskih državica. Osim po bogatstvu, Anastasijević je bio poznat i po svojim političkim vezama na opasnoj relaciji između dinastija Karađorđevića i Obrenovića, koje će ga na kraju koštati izgnanstva i zaborava. Ipak, danas, preko 120 godina od smrti ovog najbogatijeg Srbina, u Beogradu postoji velelepno zdanje Rektorata Beogradskog univerziteta na kojem piše: „Miša Anastasijević svome otečestvu“. Iz ovog perioda treba istaknuti činjenicu da je u Beogradu nekolicina trgovaca podarila gradu prave arhitektonske i graditeljske bisere, koji krase staro gradsko jezgro: „Velika Igumanova palata“ na Terazijama podsjeća na njenog dobrotvora, Simu Andrejevića Igumanova, dok je preko puta otmjena, neobarokna palača braće Krsmanović, u kojoj je 1918. godine proglašeno ujedinjenje u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Također, već spomenuti Ilija Milosavljević Kolarac, testamentom je zaviještao Fond za univerzitet Ilije M. Kolarca i prelijepu palaču na današnjem Studentskom trgu u Beogradu, dok se zadužbina Mihajla Pupina, znanstvenika svjetskog glasa nalazi u Idvoru u Banatu, Pupinovom rodnom selu.

   U ovom nizu časnih dobrotvora treba naročito istaknuti Vladimira Matijevića, trgovca sa Korduna, dobrotvora i osnivača najznačajnijih organizacija Srba u Hrvatskoj, koji je cjelokupnu svoju imovinu ostavio Srpskom privrednom društvu „Privrednik“ za školovanje i pomaganje siromašne srpske djece iz pasivnih krajeva.
   Govoreći o zadužbinarima, kao o specifičnom soju ljudi, Slavko Vejinović zaključuje: „Raditi mukotrpno čitavog života i sticati bogatstvo i sve to odjednom i velikodušno ostaviti svome rodu, a ne svojim naslednicima – mogli su da urade samo ljudi dubokih patriotskih osećanja, svesni nacionalnih interesa, ciljeva, stremljenja i, nadasve, interesa i potreba svog naroda”.
   Nakon Drugog svjetskog rata zadužbinarstvo je u Srbiji ponovno zamrlo, jer je s novom komunističkom vlašću imovina zadužbina, legata, fondova i darovnica, potpala pod udar zakona o eksproprijaciji i nacionalizaciji. Krajem 20. i početkom 21. stoljeća, kada se jedan uski broj građana znatno obogatio (raznim vrstama privatizacije i financijskim transakcijama), očekivalo se da će oni možda doprinijeti razvoju zadužbinarstva, ali to se nije dogodilo. „Teško je očekivati da filantrop bude onaj pojedinac koji se obogatio na sumnjiv način, kriminalnim radnjama ili političkim vezama“, kaže već spomenuti autor knjige o zadužbinarstvu Slavko Vejinović. Ili, što bi rekao jedan davnašnji njemački milijarder: „Nije sramota obogatiti se – sramota je umrijeti bogat.”
   Današnji zadužbinari, koji se sada u Srbiji zovu ktitori, uglavnom su političari i biznismeni. Tako je bivši predsjednik Srbije Tomislav Nikolić sa suprugom Dragicom izgradio crkvu u rodnom selu Bajčetina: izgradnja crkve koštala je oko milion eura, ali do danas nije najjasnije odakle Nikolićima novac za ovo dobročinstvo. Lider stranke Jedinstvena Srbija, Dragan Marković Palma, izgradio je crkvu u selu Končarevo kod Jagodine, a sadašnji direktor BIA i nekadašnji ministar (i uspješan biznismen) Bratislav Gašić ktitor je Crkve Svetog Jovana na brdu Bagdala iznad Kruševca. Biznismen Miroslav Mišković izgradio je na Bežanijskoj kosi u Beogradu Centar za smještaj i dnevni boravak za djecu i omladinu s invaliditetom, o kojem se dosta pisalo kao o uspješnom primjeru humanitarnog doniranja, no Mišković se ni do danas nije izvukao iz mreže sudskih krivičnih postupaka koji se vode protiv njega. Ipak, ne treba zaboraviti da je Madlena Zepter, supruga biznismena Filipa Zeptera, prva nastavila srpsku tradiciju zadužbinarstva, posle više decenija zatišja. Ona je u korist srpske kulture i umjetnosti do sada uložila više od 30 miliona eura, pa je tako njenom zaslugom izgrađena opera i kazalište „Madlenijanum” u Zemunu, ustanovljena je nagrada „Žensko pero” za najbolji roman ili zbirku priča, kao i „Dobričin prsten”, najveća nagrada koja se u Srbiji dodjeljuje kazališnim glumcima i glumicama za životno djelo. Gospođa Zepter je donirala i izgradnju prvog poslijeratnog privatnog muzeja u Srbiji, u Beogradu u Knez-Mihailovoj ulici i osnovala je fond za stipendiranje mladih talenata u umjetnosti.
   Dobra vijest također jest da je kraj 20. stoljeća u Srbiji karakterističan po posebnom tipu zadužbina – zadužbinama velikih srpskih pisaca, čiji rad bez sumnje utiče i na kretanja u oblasti kulture, književnosti i publicistike sve do danas. Takve su zadužbine i fondacije Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, Branka Ćopića i Desanke Maksimović, te vrlo važna Vukova zadužbina, zadužbina Dositeja Obradovića i mnogih drugih. Posljednjih godina počeli su se javljati i bogati srpski iseljenici koji su svoj novac darivali u različite svrhe. Tako je iseljenik u Južnoafričkoj Republici, Mile Stojaković, podigao u Johanesburgu pravoslavni crkveni hram Svetog Tome, dok je Branko Tupanjac, uspješni poslovni čovjek iz Čikaga, podigao u rodnoj Hercegovini, na brdu iznad Trebinja manastir Gračanicu. Sveučilišna profesorica iz New Yorka, Radmila Milentijević, pomogla je do sada oko 80 organizacija i pojedinaca, dok je Milomir Glavčić iz Kanade podigao most u Kraljevu a pomogao je i naselje Jošanička Banja i njene žitelje. Ćupriju na Drini, između Badovinaca u Mačvi i Popova u Semberiji, sagradio je bogati Amerikanac srpskog porijekla, Slobodan Pavlović, po ugledu na Mehmed-pašu Sokolovića i kralja Aleksandra Karađorđevića, ali je odlučio da na mostu uvede i – obavezno plaćanje putarine.

   Kako bilo, u Srbiji danas postoji oko 110 zadužbina, pa je relativno nedavno počelo zakonsko uređivanje oblasti zadužbinarstva i usklađivanje sa evropskim standardima. Tako je Skupština Srbije krajem 2010. godine usvojila Zakon o zadužbinama i fondacijama, u kojem se one definiraju kao neprofitne nevladine organizacije. Za osnivanje zadužbine neophodno je da osnivač osigura najmanje 30.000 eura u dinarskoj protuvrijednosti, dok ta obaveza ne stoji za osnivanje fondacije. Sve se to tako jednostavnim čini na papiru, no mnoge stare zadužbine, osnovane prije sedam ili više decenija, danas trpe zbog kronične administrativne kompliciranosti, česte nebrige nadležnih i vrlo suvremenog nedostatka osjećaja današnjih naraštaja prema očuvanju tradicionalnih vrijednosti i baštine.
   Jedna od (rijetkih) ustanova koje dobro rade predstavlja zadužbina Ilije M. Kolarca, osnovana 1928. godine, koja od prvih dana do danas svoj rad razvija u okviru centra za muziku, centra za predavačku djelatnost i za nastavu stranih jezika i centra za izdavačku djelatnost. Kolarčeva zadužbina radi s osnovnom namjenom da „neprestano podiže nivo opštih i specijalizovanih naučnih saznanja publike i zadovoljava njenu radoznalost; da podstiče odgovornost društva za sistematski rad na širenju znanja i negovanju obeležja sopstvenog kulturnog identiteta i identiteta drugih naroda.“ Druge velike zadužbine, poput onih kojim je na primjer doniran Beogradski univerzitet, muku muče sa administracijom, jer zbog pravnih začkoljica i nepreciznih tumačenja određenih termina u vraćanju prava iz vremena prije nacionalizacije, one ne mogu ostvariti pravo nad velikim dijelom imovine svojih darodavaca. Tako su mnoge zadužbine zavezane dugotrajnim sudskim postupcima, neke se nalaze pred ukinućem, jer se nema tko o njima brinuti, a neke formalno postoje ali su neaktivne.
   U današnje vrijeme kada se može reći, barem na ovim prostorima, da nikome naročito nije stalo ni do čega, ono što ipak raduje su ljudi bez imena i ugleda, koji i danas daruju radi nekog višeg cilja. Na primjer u ostavštini stanovitog Anđelka Savića iz Kraljeva se kaže: „Godine su mi prevalile a češće i poboljevam te ovim hoću da naredim kako da se učini raspored sa mojom zaostavštinom… nemajući svoje dece hoću da se setim siromašne dece moga rodnog mesta Kraljeva. U drugom redu setiću se iznemoglih staraca i starica u Kraljevu o kojima se u prvom redu brine sama ta opština. Kad moja žena Tatija umre, sve moje imanje nepokretno pripašće fondu Anđelka Savića, trgovca, i žene mu Tatije, koji će se obrazovati u Kraljevu.“ U donaciji pak pokojne Živke Đokić stoji da se njen „poklon čini iz pobuda poštovanja prema plemenitim zadacima Crvenog krsta“, dok u donaciji porodice Ćirović iz Godačice da će na svom imanju podignuti „zadužbinu – manastir Svetog velikomučenika Dimitrija zvani „Zgodačica“.
   Zadužbinarstvo je danas u društvu i kulturi Srba napadnuto nedostatkom političke volje sistema ili pak sebičnošću pojedinaca i institucija, ali ono nije umrlo. Situacija je ipak teška: kako dr. Marija Aleksić piše u njenoj knjizi „Zadužbine kulture Srbije i javnost“, skoro pedeset godina urušavanja ideala i ciljeva zadužbinarstva u Srbiji (1945 – 1992) „dovelo je do skromne ili, bolje rečeno, razočaravajuće niske svesti o dobročinskim aktivnostima zadužbina“, dok teoretičarka kulture Milena Šešić Dragićević kaže kako u budućnosti ne možemo naročito računati na društveno sponzorstvo, „jer je tradicija zadužbinarstva ugašena prezirom države prema filantropiji.“
   Neke već spomenute zadužbine u Srbiji ipak rade; Andrićeva, Vukova i Andrejevićeva zadužbina dosta se dobro drže, ali mnoge druge, poput časne zadužbine Miloša Crnjanskog, propadaju ili jedva opstaju. Što će biti sa srpskim zadužbinama u budućnosti? U vremenu već toliko puta spomenute tranzicije, kada kultura i duhovne vrijednosti gube svoju posvećenost i auru, volonterski rad za druge, samoprijegor za zajednicu i vlastiti narod nažalost više nisu na cijeni. Ipak, živimo također i u doba drugačijeg povezivanja; u doba neprofitnih organizacija i civilnog društva i, kako kaže Marija Aleksić, komunikacija među njima morat će biti neprestana i obostrano motivirajuća da bi se uopće moglo povratiti povjerenje javnosti u rad dobrotvornih organizacija, izvan sfere profita i sebičnih interesa. Ili, da zaključimo, kako kaže jedan stari mudrac na pitanje kada će nam svima biti bolje: „Kada mi budemo bolji“.
   Pojam zadužbinarstvo dolazi od stare srpske riječi zadušje, koja govori o iskonskoj potrebi čovjeka da učini dobro djelo, da daruje za svoju dušu i, kako se to kaže, „da se oduži Bogu i narodu“
   Nadiranjem Turaka i propašću srpske srednjovjekovne države i zadužbinarstvo gasne, da bi ponovno počelo jačati u 18. vijeku, stvaranjem građanskog društva

   Izvor: ČASOPIS ZADUŽBINARSTVO
   http://casopis.skd-prosvjeta.hr/zaduzbinarstvo-u-srba/

   Odgovori

4. 2. decembar 2019. u 10:54

   Vojislav Ananić

   Zadužbinarstvo – bitna odlika srpskog nacionalnog bića

   Zadužbina, ta lepa i čista srpska reč, jasno govori o jednoj velikoj i duboko smislenoj potrebi čoveka da učini dobro delo, da daruje za svoju dušu, da se oduži bogu i narodu. u srednjem veku se pod pojmom zadužbine podrazumevalo sve što je neko darivao crkvi ili manastiru, a za spasenje svoje duše ili svojih bližnjih i dragih. Praveći zadužbine na polzu naroda svog, plemeniti ljudi zaveštavali su i ostavljali trajna dobra svom narodu. Zadužbinari nisu bili samo oni koji su osnivali manastir ili crkvu, već i oni koji su ih kasnije obnavljali.
   Sklonost ka zadužbinarstvu u našem celokupnom društvenom razvoju imala je trajnu vrednost. Uz slavlje porodičnog svetitelja, zadužbinarstvo u srpskom narodu ima najduži kontinuitet. Sa puno razloga se može reći da je zadužbinarstvo bitna odlika nacionalnog bića srpskog naroda i, možda, jedna od njegovih najlepših vrlina.
   Počeci zadužbinarstva sežu duboko u istoriju, do stvaranja srpske srednjovekovne države i vremena slavne dinastije Nemanjića. Dva veka kontinuiranog razvoja srednjovekovne srpske države na čelu sa ovom slavnom dinastijom darivala su srpskom narodu neprevaziđene i neprocenjive vrednosti u oblasti kulture, duhovnosti, građevinarstva, arhitekture, fresko­slikarstva… Upravo, u tom vremenu zadužbinarstvo se ispoljava u punom sjaju i veličini.
   Naklonost i ljubav prema gradnji manastira – zadužbina karakteriše sve vladare loze Nemanjića. Njihove zadužbine uvek nose neku vrstu ličnog obeležja samog ktitora, odnosno pečat njegove individualne prepoznatljivosti.
   Zadužbinarstvo je kroz istoriju imalo veliki značaj za očuvanje kulturnog i duhovnog identiteta srpskog naroda i pravoslavne vere. Zahvaljujući i svojim zadužbinama, Srbi su kroz vekove i vreme – a koje im često nije bilo naklonjeno – sačuvali svoje korene i istorijsko pamćenje.
   Zadužbine sagrađene u prošlosti pravi su i verni dokaz srpskog umetničkog i graditeljskog stvaralaštva, trajan arhitektonski i slikarski zapis o našim vladarima, duhovnom stanju i sveukupnom društvenom napretku našeg naroda toga doba. Kroz zadužbinarstvo se može jasno videti ekonomska snaga, kulturna, obrazovna i sveukupna duhovna moć srpskog naroda, koji je mogao da stvori tako velika i vredna dela. Srbi su se, upravo kroz ovaj vid stvaralaštva, predstavili i pokazali svetu kao narod koji je u stanju da stvori i najveće vrednosti.
   Trinaesti, četrnaesti i petnaesti vek podarili su srpskom narodu nekoliko manastira – izuzetnih zadužbina znamenitih srpskih vladara. Istaknimo samo Studenicu, Žiču, Pećku patrijaršiju, Mileševu, Sopoćane, Gračanicu, Visoke Dečane…
   Manastiri, građeni kao zadužbine, bili su ne samo molitvena središta i crkveno­administrativni centri, odnosno sedišta arhijereja, već, u isto vreme, i narodna zborišta i mesta u kojima je srpski narod, najčešće predvođen svojim sveštenstvom i crkvenim velikodostojnicima, donosio važne (istorijske) odluke koje su neposredno uticale na njegovu sudbinu.
   Srednjovekovni manastiri su bili i grobna počivališta srpskih vladara, vlastele i crkvenih velikodostojnika. U nekima se i danas čuvaju mošti njihovih ktitora ili svetih Srba. Recimo, u Studenici su pohranjene mošti svetog Simeona Mirotočivog i Stefana Prvovenčanog, u Dečanima svetog kralja Stefana Dečanskog, u Ravanici svetog kosovskog velikomučenika kneza Lazara…
   Zadužbinari u prošlosti su najčešće bili sami vladari, imućna vlastela ili sveštena lica. Samo oni koji su osnovali manastir ili crkvu, ili koji su ih obnovili, sticali su pravo da se nazivaju ktitorima. Ali, kod nekih zadužbina, pre svega manastira i crkava, uzalud ćemo tražiti ktitore, odnosno ljude koji su ih podigli kao svoju zadužbinu.
   Posle propasti srpskog carstva u srednjem veku nestalo je feudalne gospode, a kasnije srpske vojvode i prvaci jedva da su bili malo bogatiji od svojih podanika. Osnivači mnogih manastira i crkava bili su uglavnom monasi, a pravi ktitori i priložnici – sam narod.
   U tom pogledu posebno mesto zauzimaju manastiri ovčarsko­kablarske klisure, koji čine jednu specifičnu celinu, koja se postepeno stvarala šest vekova, kroz neprestane uspone, razaranja, zamiranja, obnove… Na relativno malom prostoru, koji se naziva i Svetom Srpskom Gorom, nalazi se 10 manastira i dva sveta mesta: Nikolje, Jovanje, Uspenje, Vaznesenje, Vavedenje, Preobraženje, Savinje, Blagoveštenje, Ilinje, Kađenica, Sretenje i Sveta Trojica.
   Za većinu ovih manastira ne zna se kada su osnovani i ko je njihov ktitor. Ipak, sa velikom sigurnošću se može reći da su ovčarsko­kablarski manastiri podignuti krajem XIV veka, u vreme dolaska monaha sinaita u Srbiju. Ovaj kosmopolitski monaški pokret istočne Evrope i Sredozemlja upražnjavao je isihazam i bili su posvećeni savršenom miru – „isihiji”. Njegova bitna karakteristika je stalna, neprekidna molitva u sebi, takozvana umna molitva, preko koje se dolazi do stanja sabranosti i unutrašnje tišine, koje slede čovekovu pobedu nad strastima i vode ga ka saznavanju boga.
   Pored svog viđenja pravoslavlja, ovi duhovnici su u Srbiju doneli i novi način organizovanja monaških zajednica i podizanja manastira. Pre njih nije bilo zbijenih grupa manastira na nekom manjem prostoru, već su građene velike vladarske i vlasteoske zadužbine, usamljene i odvojene od drugih manastira i crkava. Sa dolaskom sinaita­isihasta ta tradicija se menja.
   Blagoveštenje je jedan od retkih manastira u ovčarsko­kablarskoj klisuri za koji se tačno zna kada je podignut i ko su bili njegovi ktitori. Iznad ulaza u crkvu stoji natpis da je hram podignut 1601/1602. godine trudom igumana kir Nikodima.
   Svedočanstvo o značaju zadužbina možemo naći i u našim narodnim pesmama. Za ovu tvrdnju dovoljno je podsetiti se pesme Zidanje Ravanice, u kojoj carica Milica opominje i podstiče kneza Lazara da podigne svoju zadužbinu rečima:
   Što bijahu Nemanjići stari,
   carovaše, pa i preminuše,
   ne trpaše na gomile blago
   no gradiše s njime zadužbine.
   Sagradiše mnoge manastire,
   sagradiše Visoke Dečane,
   baš Dečane više Đakovice;
   paćaršiju više Peći ravne;
   u Drenici bijela Deviča;
   i Petrovu crkvu pod Pazarom;
   malo više Đurđeve Stupove,
   Sopoćane navrh Raške hladne,
   i Trojicu u Hercegovini,
   crkvu Janju u Starome Vlahu,
   i Pavlicu ispod Jadovnika,
   Studenicu ispod Brvenika;
   crkvu Žiču više Karanovca;
   u Prizrenu crkvu Svetu Petku;
   Gračanicu u Kosovu ravnom –
   sve to jesu njine zadužbine;
   ti ostade u stolu njinome
   i potrpa na gomile blago,
   a ne gradi nigđe zadužbine;
   eto nama neće pristat’ blago
   ni za zdravlje, ni za našu dušu,
   a ni nama, ni kome našemu…

   O važnosti i značaju zadužbina kod nas, takođe, narodni pevač govori i kroz ove stihove:
   da vi znate naše namastire
   slavni naši cara zadužbine –
   da vidite divnu Studenicu,
   nedaleko od Novog Pazara,
   zadužbinu cara Simeuna –
   prvo babo sagradio crkvu,
   krasnu slavnu sebi zadužbinu…

   U širem smislu reči, zadužbina označava sve ono što je neko darivao crkvi, manastiru, svom narodu, državi ili rodnom kraju za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva, onako kako ih je sagledao i vrednovao sam zadužbinar. U užem smislu reči, zadužbina najčešće označava manastirsko i crkveno zdanje, podignuto zarad duše i njenog večitog spasenja, ili zarad svojih bližih i dragih.
   Cilj svake zadužbine, naročito onih koje imaju prosvetiteljski karakter jeste, s jedne strane, da se pravilnim korišćenjem i upravljanjem njenom imovinom ostvaruju ciljevi i želje zadužbinara, a, s druge strane, da se dugoročno očuva materijalna supstanca, odnosno vrednost zaveštane imovine zadužbine, kako bi se stvorili uslovi za njen plodotvoran rad duže vremena. Zbog toga se u osnivačkom aktu zadužbine izričito zahteva da se založena sredstva i imovina koriste isključivo u svrhe i na način kako je to odredio osnivač. Međutim, bilo je slučajeva da namenu i visinu tih sredstava opredeli odbor, neki drugi organ ili ustanova kojima je poverena briga da upravljaju zadužbinom i zaveštanim sredstvima. Pravična raspodela sredstava koja su se raspodeljivala iz fonda zadužbine obezbeđivana je postizanjem pune saglasnosti članova odbora. Za svakog pojedinca učešće u radu zadužbinskih odbora predstavlja izuzetnu čast. Važno je istaći da nije zabeleženo, bar u javnosti, da je neka ličnost izneverila poverenu dužnost u zadužbini, odnosno da je proneverila ili zloupotrebila zadužbinska sredstava.
   Suština zadužbinarstva ogleda se u trajnom darivanju privatne imovine za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva. Na tom planu se uspostavlja jedan specifičan vid građansko pravnih odnosa koji u sebi sadrži elemente javnog (društveno korisni ciljevi) i privatnog (imovina fizičkih i pravnih lica koju oni zaveštavaju za ostvarivanje tih ciljeva). Stoga se između zadužbinara i društva uspostavlja uzajamni specifični odnos: dok zadužbinar trajno daje svoju imovinu za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva, dotle društvo ima moralnu i pravnu obavezu da omogući (pomogne) ostvarivanje ciljeva kojima je zadužbinar bio motivisan u vreme osnivanja zadužbine.
   * * *
   Neprekinuta nit zadužbinarstva traje od nastanka srpske srednjovekovne države, njene propasti i pada pod tursku vlast. Preko zadužbinarstva duhovna veza sa našim srednjim vekom se održava u kontinuitetu, obnavlja i neprestano prilagođavala novonastalim društvenim i političkim prilikama.
   U vreme borbe za nacionalno oslobođenje od turskog ropstva, zadužbinarstvo je suštinski doprinelo građenju i učvršćivanju ideje o našoj (srpskoj) državotvornosti i njenom kontinuitetu. Ono je, stoga, bilo veoma važna karika i oslonac u nacionalnim i oslobodilačkim stremljenjima i borbi srpskog naroda da ponovo stvori svoju državu, da sačuva svoj nacionalni, duhovni i kulturni identitet.
   Između dva svetska rata zadužbinarstvo je dobilo poseban zamah. Podaci govore da u to vreme nije prošla ni jedna godina, a da pri Srpskoj kraljevskoj akademiji ili beogradskom univerzitetu nije osnovana zadužbina ili legat. Na primer, od 65 zadužbina, koliko ih je bilo osnovano pri Srpskoj kraljevskoj akademiji krajem tridesetih godina prošlog veka, 46 je osnovano u međuratnom periodu.
   Posle drugog svetskog rata razvoj zadužbinarstva gotovo da je zamro. U revolucionarnom zanosu tadašnje vlasti, ideološki uverene da će razvoj socijalizma, a kasnije i sistema socijalističkog samoupravljanja, obezbediti puni napredak kulture, nauke, obrazovanja, zdravstvene i socijalne zaštite, te da zbog toga neće ni postojati potreba za sredstvima zadužbinara i narodnih dobrotvora – zadužbine je zadesila teška sudbina.
   Njihova imovina, kao i imovina fondova potpala je pod udar zakona o eksproprijaciji i nacionalizaciji. Najpre Zakona o agrarnoj reformi i unutrašnjoj kolonizaciji, koji je donet 1945. godine, a kasnije i Zakona o nacionalizaciji najamnih zgrada i građevinskog zemljišta, iz 1960. godine. Zadužbine je, ipak, najteže pogodila nacionalizacija zgrada, jer
   su mnoge od njih kao finansijsku okosnicu u radu imale,upravo, prostor koji su izdavale pod kiriju.
   Tradicija zadužbinarstva, duga više od osam vekova, ovim zakonskim aktima biva odjednom prekinuta. Njihova imovina je nacionalizovana i eksproprisana, neke nepokretnosti su prodate ili su ih, pak, preuzela druga lica. Za oduzete nepokretnosti nije isplaćivana nikakva nadoknada (protivuvrednost), a ako je i isplaćivana, onda je bila daleko ispod njihove stvarne vrednosti. Ono što je od te imovine i ostalo s vremenom je potrošeno, razvučeno ili se utopilo u neke fondove, tako da joj se gubi svaki trag. Od nekada velikih i slavnih zadužbina ostale su samo zgrade sa nazivima svojih dobrotvora. Sa nekih su, čak, skinute biste i table sa imenima njihovih osnivača i ktitora.
   Pored nekretnina, značajnu stavku u imovini zadužbina činile su i hartije od vrednosti (menice i državni papiri), koje nisu mogle da se naplate. U tome su posebno bile oštećene zadužbine, fondacije i fondovi pri Beogradskom univerzitetu. Krajem šezdesetih godina njihova vrednost je iznosila oko 12 odsto vrednosti njihove ukupne imovine. Za ove hartije dobijene su priznanice koje su u međuvremenu izgubile svaku vrednost.
   Novčana sredstva zadužbina i fondova pojela je inflacija, devalvacija, česte denominacije dinara i promene monete. Zadužbine su tako ostale bez imovine i lišene mogućnosti da ostvaruju plemenite ciljeve zbog kojih su i osnovane.
   Zbog toga i danas, kao i ranije, ostaje trajan i važan zadatak – obezbediti da se do kraja ispoštuje volja darodavca, odnosno volja zadužbinara i ktitora. Jer, svako suprotno ponašanje poništava plemenite namere i želje dobrih ljudi koji su želeli, hteli i bili u stanju da pomognu svom narodu, da učine dobra dela opšteg dobra radi; da svojim radom budu na polzu naroda svog! Zato svaku inicijativu koja je usmerena na to da se zadužbinarstvo kod nas ponovo uzdigne i rehabilituje treba podržati i prihvatiti svim snagama, jer sve to ima širi društveni, kulturni i nacionalni značaj.

   Izvor: https://www.knjizara.com/pdf/134565.pdf

   Odgovori

5. 2. decembar 2019. u 10:58

   Vojislav Ananić

   Najveći spomenik zadužbinaru je ono što je narodu ostavio
   18.02.2018 • 09:3509:42
   Izvor: Dnevnik.rs

   NOVI SAD: Prema rečima savetnika „Vukove zadužbine“, Slavka Vejinovića koji je višegodišnje istraživanje o zadužbinama pretočio u knjigu „ Zadužbinarstvo kod Srba, procenjuje se da je Srbija kroz istoriju imala nekoliko stotina zadužbinara, dok se u Arhivu Srbiji čuva se građa o više od 400 zadužbina.

   Osnovni motiv zadužbinara je ostvarivanje društveno korisnih ciljeva, onako kako ih je video i vrednovao sam zadužbinar. Krajem 18. i početkom 19. veka u gradovima u Srbiji snažnije se oblikuje građanski sloj, koji se sve više bogati, prevashodno baveći se trgovinom i kao takav čini okosnicu ekonomske snage, kaže u razgovoru za “Dnevnik” Slavko Vejinović.
   Kako dodaje, mnogi od njih su jasno uočavali da njihova materijalna dobra, nekretnine i ostalo bogatstvo najbolje mogu da posluže narodu ako se zaveštaju za sasvim konkretne namene, prevashodno za prosvetne, kulturne i humanitarne ciljeve.
   Dobrotvora i darodavaca bilo je i u Vojvodini.
   U Vojvodini su zadužbinari ostavili trajne i duboke korene. Istaknimo da se na Fruškoj gori, Srpskom Atosu, nastavlja nemanjićka tradicija građenja zadužbina. Potomci despota Đurđa Brankovića, došavši u Srem krajem 15. veka, podižu veći broj zadužbina, tako da je od 15. do 18. veka na prostoru Fruške gore iznikla jedinstvena skupina skladno raspoređenih manastira.
   U fruškogorskim manastirima pohranjeno je sve što se moglo skloniti od Turaka i poneti sa sobom: svete knjige, ikone, povelje, srbulje, pomenici, letopisi, sasude, delovi srednjovekovne odeće i mnogi drugi vredni predmeti. U Frušku goru sklanjani su vredni predmeti iz Studenice, Žiče, Mileševe, Rače, Slanaca, Vinče…
   Jedna od zadužbina je Karlovačka gimnazija?
   Njeno osnivanje veže se za ime uglednog građanina Sremskih Karlovaca – Dimitrija Anastasijevića Sabova, koji je dao mitropolitu Stefanu Stratimiroviću blizu 20.000 forinti za osnivanje srpske gimnazije, na korist i dobrobit srpskog naroda.
   Uz veliko angažovanje mitropolita Stratimirovića, osamdeset sedam uglednih građana Sremskih Karlovaca, takođe, priložilo je više od 30.000 forinti za osnivanje Gimnazije.
   Gimnazija je prvih sto godina radila u staroj zgradi Latinske škole, koju je podigao mitropolit Pavle Nenadović. Ona je bila neugledna i skromnih mogućnosti za kvalitetno izvođenje nastave. Nova zgrada je izgrađena zahvaljujući sredstvima patrijarha Germana i njegovog brata Stevana Anđelića, prote sremskomitrovačkog, pa se oni stoga i smatraju zadužbinarima Gimnazije.
   Zadužbina je i Učiteljska škola u Somboru.
   U Somboru je 1. maja 1778. godine počela da radi Norma, prva obrazovna institucija za pripremanje učitelja kod Srba i drugih južnoslovenskih naroda. Njen osnivač, upravitelj i glavni predavač je bio poznati građanin Sombora, Avram Mrazović, koji je u to vreme bio i direktor svih srpskih škola u Bačkoj, Baranjskoj i Torontalskoj županiji.
   Veliki doprinos razvoju Učiteljske škole dao je njen upravitelj, a potom i patrijarh srpski – Georgije Branković. On je o svom trošku 1895. godine podigao novu zgradu Preparandije u Somboru, u kojoj je Učiteljska škola radila sve do 1948. godine.
   Zahvaljujući zadužbinarstvu osnovana je Matica srpska.
   Podsetimo se da su u februaru 1826. godine sedmorica građana Budima i Pešte osnovali društvo sa zadatkom da radi u korist i slavu srpskog naroda. Usvojili su prvila, nazvana Osnov i uplatili članske uloge.
   Potpise na ovaj osnivački akt stavili su trgovci: Gavrilo Bozitovac, Jovan Demetrović, Josif Milovuk (pokrenuo akciju), Petar Rajić, Andrija Rozmirović, Georgije Stanković i advokat Jovan Hadžić, koji je bio i prvi predsednik novoosnovanog društva.
   Knez Miloš se može smatrati i prvim velikim dobrotvorom Matice srpske, jer je uplatio petostruko veći ulog od svih ostalih. Godine 1845. u Maticu se upisao i veliki Njegoš, čime se i dinastija Petrovića, kako je često govorio Božidar Kovaček, bivši predsednik Matice srpske, našla u zajedničkom srpskom kolu.
   Posle kneza Miloša i prvog dara Save Tekelije iz 1833. godine, među značajnim zadužbinarima i dobrotvorima našao se i Jovan Nako –veleposednik i plemić koji osniva Fond za popularisanje srpske književnosti.
   Pored navedenih, istaknimo još i dobrotvore: Đorđa Radaka, Mariju i Jovana Trandafila, Miloša i Mariju Dimitrijević, Mihajla Pupina, Bogdana Dunđerskog i mnoge druge.
   Godinu dana posle Nakinog dara, počinje prava Tekelijina era u Matici srpskoj. Na sednici Matice od 21. avgusta 1838. godine, predsedavajući Sava Tekelija predaje pod nadzor Matice svoju zadužbinu Tekelijanum, koja je postala stecište mladih intelektualnih snaga srpskog naroda i, zajedno s Maticom, centar važnih kulturnih akcija i inicijativa.
   Sedište Matice srpske nalazi se u zadužbinskom zdanju velike dobrotvorke Marije Trandafil (1816–1883). Izgradnja ovog objekta finansirana je sredstvima fonda Marije Trandafil, pod nazivom Zadužbina Marije Trandafil za srpsku pravoslavnu siročad u Novom Sadu.
   ________________________________________
   Novosadska gimnazija
   Srpska pravoslavna gimnazija u Novom Sadu, osnovana je 1810. godine, nakon što je ugledni novosadski trgovac Sava Vuković, darovnim pismom priložio 20.000 forinti za njeno osnivanje.
   Na podsticaj vladike bačkog Gedeona Petrovića i karlovačkog mitropolita Josifa Stratimirovića ovom plemenitom delu pridružio se i veliki broj Novosađana tako da je ubrzo sakupljeno više od 100.000 forinti, što je bilo dovoljno za osnivanje škole, a saglasnost je stigla i od habzburškog cara Franca I.
   Krajem sedamdesetih godina 19. veka zgrada Gimnazije više nije odgovarala svojim potrebama. Formiran je Odbor za prikupljanje priloga za proširenje zgrade Gimnazije, koji je počeo sa radom 1897. godine.
   U toku ove akcije baron Miloš Bajić poklonio je 200.000 kruna za izgradnju nove zgrade.
   ________________________________________
   Nacionalizacija i eksproprijacija naneli su veliko zlo zadužbinama. Za oduzetu imovinu zadužbina nije isplaćena nikakva nadoknada.
   Sigurno je da se nepravedno oduzeta zadužbinska imovina mora vrati osnivačima, kako bi zadužbine mogle da obavljaju svoju funkciju zbog koje su i osnovane. Doduše, to se danas kod nas radi kroz postupak restitucije, odnosno obeštećenja za oduzetu imovimnu, ali je pitanje da li taj proces može i brže da teče.
   Suštinski je zadatak obezbediti da se uvek i do kraja ispoštuje volja darodavca, odnosno volja zadužbinara i ktitora. Svako suprotno ponašanje poništava plemenite namere i želje dobrih ljudi koji su želeli, hteli i bili u stanju da pomognu svom narodu.
   Današnji ktitori uglavnom su političari, a nekada je to bio građanski sloj, bogati pojedinci pa i pisci i književnici. Znači li to da su zadužbinari koji su sami stvarali svoju imovinu i dela danas samo deo istorije ?
   I danas postoji primetan broj pojedinaca koji su svoju privatnu imovinu založili za izgradnju zadužbina i ostvarivanju društveno korisnih ciljeva. Spomenuo bih samo neka imena: profesorku dr Radmilu Milentijević iz Njujorka, koja je do sada pomogla oko 80 organizacija i pojedinaca, među kojima su SPC, SANU, Beogradski univerzitet i mnoge druge organizacije i pojedinci.
   Naš sunarodnik, Milomir Glavčić iz Kanade, takođe, veliki je humanista i dobrotvor. Recimo da je, pored ostalog, u Kraljevu podigao most, da pomaže Jošaničku banju i njene žitelje i da je pre izvesnog vremena značajno pomogao izgradnju i dečijeg obdaništa na Beranovcu.
   Branko Tupanjac, naš iseljenik i uspešan poslovni čovek iz Čikaga, u rodnoj Hercegovini, na brdu iznad Trebinja podigao je manastir Gračanicu. Slobodan i Mira Pavlović, bračni par koji više od trideset godina živi u Čikagu, veliki su srpski zadužbinari i dobrotvori, posebno na području Bjeljine i Podrinja. Takođe, istaknimo i profesora Tibora Varadija koji je ličnih 100.000 dolara priložio za program podrške izuzetnim studentima.
   Ljubinka Malešević

   Izvor: NAJVEĆI SPOMENIK ZADUŽBINARU JE ONO ŠTO JE NARODU OSTAVIO
   https://www.dnevnik.rs/ekonomija/naslovi/najveci-spomenik-zaduzbinaru-je-ono-sto-je-narodu-ostavio-18-02-2018

   Odgovori

6. 2. decembar 2019. u 11:00

   Vojislav Ananić

   Beogradski univerzitet posedovao je, takođe, veliki broj zadužbina. Zahvaljujući njima, univerzitet je između dva svetska rata bio jedan od najbogatijih u Evropi. Imao je 77 zadužbina i 11 fondova i njegov kapital procenjivao se na više od milijardu ondašnjih dolara. Prema ekonomskim merilima i procenama iz tog vremena, imovina univerziteta je bila jednaka, ako ne i veća od imovine Nobelove fondacije.
   Najveći donatori su bili: Luka Ćelović Trebinjac, Miša Anastasijević, Đoka Vlajković, Vlajko Kalinić, Milan Stevanović Smederevac, Veselin Lučić, kraljica Natalija Obrenović, Dragoljub Marinković, Ljubica M. Zdravković, Živan Gašić, Svetozar Vidaković, Olga i Miodrag L. Panić…

   Odgovori

7. 2. decembar 2019. u 11:01

   Vojislav Ananić

   Srpska kraljevska akademija je pred Prvi svetski rat imala 13 zadužbina i pet fondova. Prva zadužbina koja je pri njoj osnovana bila je Zadužbina Nikole J. Marinovića (1889), koja je imala zadatak da pomaže i podstiče književno stvaralaštvo kod nas. Među darodavcima koji su pri akademiji osnivali svoje zadužbine bile su ugledne ličnosti, kao,na primer, Milan Kujundžić Aberdar, pesnik, filozof i političar; Katarina Ivanović, slikarka; Lazar Arsenijević Batalka, političar; Nićifor Dučić, hercegovački arhimandrit; Hadži Sava Kosanović, mitropolit dabrobosanski; dr Nikola Krstić, političar i pravnik… akademik Vladan Đorđević – za uspomenu na sina, svog vrednog saradnika i hrabrog ratnika, Milana Đorđevića (1874–1918) – ostavio je Srpskoj kraljevskoj akademiji izvesnu sumu novca (70.000 dinara) da se osnuje Književni fond Milana Vl. Đorđevića, iz koga bi se svake druge godine nagrađivala vredna dela iz lepe književnosti, kao i istorijski romani i pripovetke iz srpske istorije. Iz tog fonda nagrađene su, na primer, knjige Stojana Živadinovića, Hajduk Veljko; pripovetke i basne Milana Vukasovića, između Šar planine i Osogova Mihaila Jovanovića, Devetsto četrnaesta Stevana Jakovljevića i dr. Isto tako, i Ljubomir M. Mihailović, poslanik i diplomata, ostavio je Srpskoj kraljevskoj akademiji 100.000 dinara da se osnuje fond iz koga bi se svake godine nagrađivali najbolji radovi iz lepe književnosti štampani ćirilicom. Akademija je iz ovog fonda, od 1922. do 1937. godine, nagradila više od 30 vrednih knjiga, među kojima su Seobe Miloša Crnjanskog, Crvene magle Dragiše Vasića, Pripovetke Ive Andrića, Državni neprijatelj br. 3 Vladimira Velmar­Jankovića i dr. Posle drugog svetskog rata država je nacionalizovala većinu zadužbinskih zgrada Sanu. u mnogima od njih su, u međuvremenu, stanari otkupili stanove, što sada bitno otežava postupak vraćanja oduzete imovine. Zbog toga Sanu danas potražuje 12 nepokretnosti – i to imovinu deset zadužbina i dva fonda – koje su joj oduzete sedamdesetih godina prošlog veka. Uglavnom, radi se o zgradama koje se nalaze na području beogradskih opština Stari grad, Savski venac, Vračar i Voždovac.
   Danas, na kraju prve decenije 21. veka, u Sanu su registrovane 43 zadužbine, 37 fondova, dve fondacije i jedan legat. Nažalost, najveći broj njih ne raspolaže finansijskim sredstvima za ostvarivanje ciljeva radi kojih su i osnovani. Svega šest fondova, dve fondacije i jedna zadužbina raspolažu određenim dinarskim i deviznim sredstvima za ostvarivanje svojih programa.

   Odgovori

8. 2. decembar 2019. u 11:02

   Vojislav Ananić

   Zadužbina Stevana Magazinovića, bivšeg državnog savetnika iz beograda, osnovana 1872. godine, ulazi u red najstarijih zadužbina kod nas. Počela je sa radom 24 godine pre nego što je doneto prvo zakonsko re­ šenje o zadužbinama u Srbiji. njen cilj je bio da pomaže nabavku knjiga za učenike slabijeg imovnog stanja.

   Odgovori