Genetska slika Lepenskog Vira i Vinče

U poslednjih nekoliko godina, sa napretkom tehnologije i posledično sve bržim razvojem populacione genetike i arheogenetike, istraživanje i razumevanje arheoloških kultura dobilo je sasvim novu dimenziju. Naime, danas je moguće izolovati i analizirati genetski materijal iz skeleta starih i do nekoliko desetina hiljada godina, i poređenjem sa genetikom savremenog stanovništva donositi mnogo sigurnije zaključke o nastanku, razvoju i kretanju praistorijskog stanovništva nego što je to bilo moguće samo uz pomoć arheologije i antropologije.

Iako je već objavljen veliki broj uzoraka iz različitih perioda prošlosti, iz raznih delova Evrope, pa i iz nekih nama susednih država, do sada nisu bile rađene analize uzoraka sa teritorije Srbije. Pre nekoliko dana, u velikoj studiji Mathieson et al. – The Genomic History Of Southeastern Europe, konačno smo dobili i rezultate prvih analiziranih skeleta sa teritorije Srbije, i to iz tri verovatno najpoznatije arheološke kulture koje se vezuju za naše prostore, Lepenskog Vira, Starčeva i Vinče. Doduše, od 39 analiziranih uzoraka, samo 1 pripada Starčevačkoj kulturi, 3 su iz perioda Vinčanske kulture, sa nalazišta Gomolava kod Rume, a čak 35 uzoraka je sa četiri lokaliteta kulture Lepenski Vir: Vlasca, Padine, Hajdučke Vodenice i eponimnog nalazišta Lepenski Vir. Analizom su obuhvaćeni ipsilon hromozom, koji se nasleđuje isključivo po muškoj liniji, mitohondrijalna DNK, koja se nasleđuje samo po ženskoj liniji, kao i ukupna (autozomalna) genetika, koja obuhvata analizu svih hromozoma osim polnih.

Pre prelaska na rezultate analiziranih uzoraka valjalo bi se podsetiti kakva je genetska slika današnjeg stanovništva Srbije. Gledano po muškoj liniji (ipsilon hromozomu), Srbi su dominantno potomci Slovena. Ipsilon haplogrupe koje predstavljaju genetski signal Slovena, I2a-CTS10228 (poznata još i kao I2a-Dinarik), R1a-Z280 i R1a-M458 nosi preko polovine Srba (I2a-CTS10228 ~ 34%, R1a (Z280+M458) ~ 17%). Haplogrupe koje se mogu vezati za predslovensko stanovništvo Balkana (Ilire, Tračane, Kelte itd.) nosi približno 35% muških stanovnika  (E-V13, J2-M172, R1b-Z2103, R1b-P312, G2a-L497). Oko 10% poreklo po muškoj liniji vuče od raznih germanskih plemena, pre svega Gota, Normana i Sasa (haplogrupe I1-M253, R1b-U106, I2a2a-M223), dok ostatak čine neke manje zastupljene haplogrupe (N2-Y6503, J1-M267, Q-M242), čije poreklo u našem narodu još uvek nije do kraja razjašnjeno.

Kada su u pitanju mitohondrijalne haplogrupe, slika je mnogo šarenija, kao i u većini evropskih zemalja, pa se tim brojkama nećemo preterano zamarati. Gledajući ukupnu (autozomalnu) genetiku, Srbi u približno jednakim procentima (50-50) nose genetiku predslovenskog stanovništva Balkana sa jedne, i Slovena, Germana i nekih drugih kasnije pridošlih naroda  sa druge strane.

Kultura Lepenskog Vira je jedna od najznačajnijih i najsloženijih praistorijskih kultura u Evropi. Njeno matično područje obuhvatalo je prostor Đerdapske klisure, a radiokarbonskim merenjima ustanovljeno je da je ovaj prostor bio naseljen skoro 4000 godina bez prekida, od otprilike 9500. do 5500. godine p.n.e. Lokalitet Lepenski Vir je otkriven 1960. godine, a prva istraživanja su vođena u periodu 1965-1970. pod vođstvom profesora dr Dragoslava Srejovića, arheologa, akademika i profesora Univerziteta u Beogradu. Skorijim istraživanjima u periodu 2006-2009. rukovodio je profesor Dušan Borić. Najznačajnije naseobine ove kulture su, sa srpske strane Dunava, Lepenski Vir, Padina, Stubica, Vlasac i Hajdučka Vodenica, a sa rumunske strane Alibeg, Ikoana, Razvrata, Skela Kladovei i Ostrovul Korbului. Dušan Borić je na osnovu istraživanja lokaliteta Lepenski Vir predložio podelu kulture na četiri faze:

1. 9500-7300 p.n.e. rani i srednji mezolit – Proto-Lepenski Vir I-II

2. 7300-6200 p.n.e. kasni mezolit (u ovoj fazi nisu zabeleženi tragovi okupacije na lokalitetu Lepenski Vir, ali je faza dobro reprezentovana nalazima sa Vlasca, Padine i Hajdučke Vodenice)

3. 6150-5950 p.n.e. transformacioni/rani neolit – Lepenski Vir I-II

4. 5950-5500 p.n.e. srednji neolit – Lepenski Vir III

Analiza uzoraka sa četiri lokaliteta kulture Lepenskog Vira pokazuje nam da su njeni stanovnici nosili ipsilon (I+R1b=100%) i mitohondrijalne haplogrupe (U5+U4+U8=80%) koje su i ranije nalažene kod paleolitskih i mezolitskih lovaca-sakupljača širom Evrope. Ono po čemu su se razlikovali od njih upravo je prisustvo nekih mitohondrijalnih haplogrupa (K1+H+J2=20%) čije se dalje poreklo vezuje za Bliski Istok, i za koje se smatra ili da su došle direktno sa najranijim neolitskim zemljoradnicima iz Anadolije, ili da su bile prisutne među lovcima-sakupljačima jugoistočnog Balkana i Anadolije, koji su među prvima apsorbovani u najranije neolitsko stanovništvo po njegovom dolasku na Balkan. Drugoj teoriji u prilog ide i činjenica da je haplogrupa K1 takođe pronađena i kod dva grčka mezolitska uzorka iz Tesalije. I po autozomalnoj genetici nosioci kulture Lepenskog Vira bili su, pogotovo u starijoj mezolitskoj fazi, jako slični lovcima-sakupljačima iz zapadne i centralne Evrope. Dva uzorka iz Lepenskog Vira (I4665 i I4666), koji se datiraju u period ranog neolita – Lepenski Vir I-II, su po autozomalnoj genetici skoro identični najranijim anadolskim i balkanskim zemljoradnicima, a jedan uzorak iz Padine (I5232) iz istog perioda imao je skoro podjednak udeo genetike mezolitskih lovaca-sakupljača i neolitskih zemljoradnika. Indikativno je da su sva tri uzorka sa značajnim udelom genetike neolitskih zemljoradnika takođe bili nosioci neolitskih mitohondrijalnih haplogrupa koje nisu prisutne kod lovaca-sakupljača iz ranijih perioda. Sve ovo nam govori da je Đerdapska klisura bila jedan od regiona gde je došlo do uspostavljanja najranijih kontakata, kako kulturnih tako i genetskih, između mezolitskih lovaca-sakupljača i ranih neolitskih zemljoradnika. Ovi nalazi podupiru ranije arheološke dokaze, koji su ukazivali da je u periodu ranog neolita došlo do određenih promena u materijalnoj kulturi (pojava keramike, sahranjivanje pokojnika u zgrčenom položaju), uzrokovanih prilivom novog stanovništva. Analize izotopa stroncijuma su takođe pokazale da su mnoge individue sahranjene posle 6100. p.n.e. u Lepenskom Viru (uključujući i uzorak I4665) bile nelokalnog porekla, odnosno da nisu bile originalno iz regiona Đerdapske klisure. Još jedna zanimljiva činjenica koja se može izvući iz ovih rezultata je da su prvobitni kontakti dve populacije po svoj prilici bili jednosmerni, tj. da su zemljoradničke pridošlice bile velikim delom ili u potpunosti ženskog pola, jer ni u jednom uzorku nisu pronađene ipsilon haplogrupe karakteristične za najranije neolitske zemljoradnike (G2a2, H2, C1a2, I2c, J2, T1a).

Sada ćemo se malo detaljnije pozabaviti ipsilon haplogrupama, pošto su one najkorisnije za interpretaciju kretanja stanovništva u dalekoj prošlosti. Od 17 muških uzoraka iz ove studije, 10 je pripadalo haplogrupi I, čiji nosioci su bili jedni od najranijih modernih ljudi koji su naselili Evropu, a 7 haplogrupi R1b-L754 (svi osim jednog xP297), što znači da nisu predstavljali predačku populaciju za više od 99% današnjih nosilaca ove haplogrupe u Evropi, koji pripadaju grani P297>M269. Pomenućemo da jedan uzorak sa lokaliteta Padina pripada grani I2a1-P37, dakle liniji koja je, između ostalih, predačka i za granu I2a-CTS10228 koja je dominantna među Srbima. Nažalost, kod ovog uzorka nije utvrđena nijedna dublja podgrana, a grane P37 i CTS10228 deli više od 13000 godina, pa na osnovu njega ne možemo donositi nikakve bitne zaključke, a nagađanjem se nećemo baviti. Svi ostali uzorci sa utvrđenim dubljim podgranama pripadaju grani I2a2a-M223, koja nam takođe, sama po sebi ne bi preterano značila, međutim činjenica da je za nekoliko pripadajućih joj uzoraka utvrđena još dublja podgrana Z161 značajno menja stvar.

Ova grana je danas, u obliku svoje najbrojnije podgrane L801, najzastupljenija kod germanskih naroda, a najveće procente beleži u Danskoj, severnoj Nemačkoj, Holandiji i Belgiji, Engleskoj i severozapadnoj Siciliji (posledica naseljavanja Normana), a u manjem procentu je zastupljena u skoro svim delovima Evrope (izuzetak su zapadni Balkan, severna Ukrajina i južna Belorusija, Finska i centralna Španija. Gledajući mapu njenog rasprostiranja čini se da je bila zastupljena kod većine germanskih plemena koja su u različitim periodima naseljavala navedene teritorije (Gota, Franaka, Sveva, Lombarda, danskih Vikinga i švedskih Varjaga).

Postavlja se pitanje na koji način je ova grana dospela među Germane. Pošto je ova grana pronađena kod još nekih uzoraka iz kasnijih perioda i arheoloških kultura, pokušaćemo dati odgovor kada i kojim putem su se njeni nosioci mogli kretati u dalekoj prošlosti. Dakle, najstariji nosioci ove grane otkriveni su upravo u kulturi Lepenskog Vira. Ova kultura prestaje da postoji oko 5500. godine p.n.e, a svega nekoliko stotina godina kasnije nailazimo u istočnoj Mađarskoj na kasnoneolitski uzorak koji je testiran kao I2a2a1b-CTS10057 (xL701), što u prevodu znači da je skoro sigurno pripadao grani Z161, jer osim L701 i Z161 nema drugih grana ispod CTS10057. Možemo zamisliti situaciju gde je deo stanovništva poslednjih faza kulture Lepenskog Vira iz nekog razloga napustio svoja staništa, i kretao se uzvodno uz Dunav i Tisu do ravnica istočne Mađarske. Još jedan CTS10057 (xL701) uzorak je pronađen na istoj teritoriji, u narednoj eneolitskoj Tisapolgarskoj kulturi (4500-4000 p.n.e.). Sledeće pojavljivanje grane Z161 je među uzorcima Kulture kuglastih amfora (Globular Amphora Culture, 3200-2600 p.n.e.), koja se prostirala na teritoriji današnje zapadne Ukrajine, Poljske i severoistočne Nemačke. Opet možemo zamisliti situaciju gde se deo nosilaca ove grane kretao iz istočne Mađarske na sever uz Tisu, i učestvovao u formiranju Kulture kuglastih amfora. Ovde treba napomenuti da su lingvistički stručnjaci odavno utvrdili da u germanskim jezicima postoji neindoevropski supstrat, za koji se smatra da je posledica mešanja dela indoevropskih plemena iz crnomorskih stepa (nosilaca danas najkarakterističnije germanske haplogrupe R1b-U106) sa kasnoneolitskim stanovništvom centralne Evrope, na koje su naišli u svojim seobama na zapad. Kasnoneolitsko stanovništvo Kulture kuglastih amfora (koje je po svoj prilici imalo značajan, ako ne i dominantan udeo haplogrupe Z161) bi se savršeno uklopilo u tu priču, tim pre što i U106 i Z161 imaju pangermanski karakter, i pokazuju nedvosmislenu korelaciju sa današnjim germanskim narodima. Ova pre-proto-germansko stanovništvo se kasnije kretalo na zapad i sever, i najverovatnije u južnoj Skandinaviji pomešalo sa stanovništvom Kulture bojnih sekira (2900-2200 p.n.e.), koje je i samo bilo mešavina druge dve danas pangermanske haplogrupe (I1-M253 i R1a-Z284), što je predstavljalo prvi stupanj u formiranju proto-germanskih plemena.

Kada su u pitanju uzorci koji su testirani kao R1b1a-L754 (xP297), postoje dve osnovne mogućnosti. Prva je da su pripadali nekoj retkoj grani (L754* ili L389*), koja se vremenom ugasila, a druga, verovatnija varijanta je da su pripadali grani R1b1a2-V88, koja se danas može naći širom Evrope u izuzetno malom procentu, s tim da je nešto značajnije zastupljena u južnoj Evropi, pre svega na Apeninskom i Iberijskom poluostrvu. Nešto značajniji procenat (do 4%) ova grana beleži u regionu Levanta, među Libancima, Druzima i Jevrejima, a najveće frekvencije dostiže među pojedinim narodima severne Afrike, sudanskim Koptima (15%), Berberima iz granične regije Egipta i Libije (23%), Hausa narodom iz Sudana (40%), Fulani narodima Nigera i Kameruna (54%), dok kod nekih čadskih plemenasevernog Kameruna i Nigerije dostiže i neverovatnih 95%. Gotovo svi pripadnici grane V88 u Africi i Bliskom Istoku pripadaju podgrani Y7771, i visoki procenti među navedenim afrčkim narodima posledica su naglog demografskog širenja ove podgrane u poslednjih 6000-7000 godina. Grana V88 je među drevnim uzorcima do sada pronađena kod jednog mezolitskog lovca-sakupljača iz Ukrajine, i kod jednog neolitskog zemljoradnika iz Španije, pa se kao najlogičnije izvorište ove grane nameće upravo područje Balkana i kultura Lepenskog Vira, odakle su se kasnije nosioci ove grane raseljavali u raznim pravcima.

Vinčanska kultura (oko 5400-4500 p.n.e.) je bila najznačajnija i tehnološki najnaprednija kultura srednjeg i kasnog neolita na Balkanu. Obuhvatala je skoro celokupnu teritoriju današnje Srbije, kao i delove prema Srbiji graničnih područja svih okolnih zemalja. Na tom području je nasledila stariju Starčevačku kulturu (6000-5400 p.n.e.), ali po svoj prilici nije predstavljala njenog „prirodnog“ naslednika, jer je novijim istraživanjima ustanovljeno da je vinčanska populacija najverovatnije predstavljala novi talas zemljoradničkog stanovništva, koji je došao iz pravca juga i jugoistoka, dolinama Vardara, Južne i Velike Morave. Na Vinčanskom nalazištu Belovode kod Petrovca na Mlavi pronađeni su najraniji dokazi metalurgije bakra iz oko 5400 p.n.e, a simboli urezani na grnčariji i figurinama vinčanske kulture ranije su po pojedinim arheolozima smatrani za tragove najstarijeg pisma na svetu, međutim ta teorija je danas napuštena. Najznačajniji lokaliteti ove kulture su Vinča-Belo Brdo, Gomolava, Pločnik, Gradac, Belovode i Rudna Glava.

Stanovnici Vinčanske kulture bili su u genetskom smislu klasični neolitski zemljoradnici, nosili su i ipsilon (G2a2a-PF3147), i mitohondrijalne haplogrupe (K1a, HV, H) karakteristične za neolitsko stanovništvo Anadolije i Evrope. I po autozomalnoj genetici bili su gotovo identični najranijim anadolskim, i nešto kasnijim evropskim zemljoradnicima Starčevačke i Kulture linearnotrakaste keramike. Konkretno, grana G2a2a-PF3147, kojoj pripadaju sva tri uzorka sa Gomolave, je uz svoju sestrinsku granu G2a2b-L30 bila najbrojnija među neolitskim zemljoradnicima, pronađena je u skoro svim neolitskim kulturama, između ostalih i među ranije objavljenim rezultatima Vinčanske kulture iz južne Mađarske. Ovoj grani pripadao je i čuveni „ledeni čovek“ Oci. Danas je zastupljena skoro isključivo u Evropi, a najveće procente beleži među stanovništvom Korzike (11%) i Sardinije (6%), dok u ostatku Evrope retko gde prelazi 1%.

Da zaključimo, ova studija je definitivno dokazala da nije bilo hiljada godina kontinuiteta stanovništva na ovom prostoru, od Lepenskog Vira, Starčeva i Vinče do danas. Ovo je pre svega uočljivo kod muških linija, jer haplogrupe pronađene u praistorijskim stanovnicima Lepenskog Vira i Vinče ne prelaze ni 1% kod savremenog srpskog stanovništva, a i taj mali procenat bez sumnje potiče od stanovništva doseljenog u kasnijim periodima. Naravno, ovakav zaključak ne treba da čudi, jer je to bilo jasno i pre ove studije, ali dužan sam naglasiti, jer i danas često čujemo priče da su Srbi neposredni naslednici i potomci stanovništva Lepenskog Vira i Vinče, i da su na ovim prostorima hiljadama godina, što jednostavno nije tačno. Znamo svi koliko je „prometan“ bio ovaj deo Balkana tokom zabeležene istorije, i kakve turbulentne promene su se dešavale samo u poslednjih 2000 godina, pa bi bilo krajnje suludo očekivati da je stanovništvo ostalo nepromenjeno tokom celog tog perioda. Određeni kontinuitet neolitskog stanovništva možda bi se mogao očekivati u planinskim oblastima zapadnog Balkana (Dinaridima), gde je nepristupačniji reljef često predstavljao prepreku mnogim osvajačima kroz istoriju, i pružao koliku-toliku zaštitu starom stanovništvu, ali za potvrdu toga moraćemo da sačekamo neku novu studiju.

Neki će se možda zapitati, kako to nismo direktni potomci stanovništva Lepenskog Vira i Vinče, kada Srbi i danas imaju približno jednak udeo predslovenske i slovenske autozomalne genetike, a mitohondrijalne haplogrupe prisutne kod praistorijskog stanovništva Lepenskog Vira i Vinče zastupljene su i danas među Srbima? To jesu činjenice, ali one i dalje nisu dokaz hiljada godina kontinuiteta stanovništva na istom prostoru. Da pojasnim na jednom praktičnom primeru. Kod Srba je i danas u malom procentu zastupljena haplogrupa I2a2a-M223>Z161, pronađena kod stanovnika kulture Lepenskog Vira, ali svi njeni nosioci pripadaju još dubljoj podgrani L801, i svi oni potiču od jednog jedinog pretka, koji je živeo pre oko 4000 godina. Kao što smo ranije pomenuli, ova grana se sasvim jasno može povezati sa germanskim narodima, što znači da je njeno prisustvo kod Srba posledica doseljavanja germanskih naroda tokom kasne antike (Gota) i/ili tokom srednjeg veka (Normani, Sasi), a ne njenog kontinuiranog razvoja na ovim prostorima od Lepenskog Vira do danas.

Autor: Urednik Srpskog DNK projekta Milan Rajevac