Plemena u Crnoj Gori

Autor: Ivan Vukićević ([email protected])
Objavljeno: 31.5.2017. | Dopunjeno: 16.11.2021.

Pojam plemena

Kada se govori o plemenima u Crnoj Gori, sam termin pleme se može odnositi na tri različita pojma:

– krvna zajednica (rod)
– teritorijalno-društvena zajednica jednog ili više rodova
– administrativna jedinica

Pleme se u prvobitnom značenju odnosilo na rod, odnosno na krvnu zajednicu jednog ili više bratstava koja prema narodnim predanjima i rodoslovima potiču od jednog zajedničkog pretka koga sva bratstva u plemenu smatraju za svog rodonačelnika. Kako su se pojedina plemena teritorijalno širila, u njihov sastav su ulazila i njima nesrodna manja bratstva zbog čega su plemena vremenom postajala višerodovska. U takva plemena spadaju recimo Vasojevići i Ozrinići u kojima istoimena dva roda čine većinu stanovništva, ali i Kosijeri i Piperi u kojima su rodovi po kojima su nazvana ta plemena vremenom postali manjina u njima. Međutim, postoji i manji broj plemena kao što su Grbalj i Cetinje, koja su od samog nastanka bila mešovitog rodovskog sastava i prvenstveno su bazirana na teritorijalnoj pripadnosti. Paštrovići su najbolji primer za višestruku upotrebu reči pleme. Tako se često može čuti da se sastoje od 12 plemena, dok se istovremeno i za Paštroviće u celini kaže da su pleme. Zapravo se radi o 12 rodova udruženih u teritorijalnu plemensku zajednicu.

Pored narodne podele na plemena, u Crnoj Gori je za vreme dinastije Petrović-Njegoš postojala i zvanična podela na plemena koja su predstavljala administrativne jedinice. Iako su se granice plemena prema narodnoj i administrativnoj podeli u najvećoj meri poklapale, postoje i neke bitne razlike jer su plemenima formalno nazivane i oblasti koje se ni po jednom osnovu ne mogu tako nazvati.

Srednjovekovna plemena

Na području današnje Crne Gore su u srednjem veku živela brojna plemena vlaško-ilirskog porekla  zajedno sa slovenskim plemenima od kojih su vremenom preuzela srpski jezik i etnički identitet. Među najvećim starosedelačkim plemenima bili su Bukumiri u današnjim Bratonožićima i Kučima, Kriči u Potarju i Jezerima, Malonšići u dolini Zete, Mataruge u Staroj Hercegovini, Macure u Morači i Španji na Čevu i u Cucama. Dosadašnjim genetskim istraživanjima je utvrđeno da su neka od ovih plemena proistekla iz pojedinih rodova, odnosno da potiču od zajedničkog pretka. Tako Kriči pripadaju J2b1 haplogrupi, dok Macure pripadaju I1 haplogrupi. Više o haplorupama prisutnim u Crnoj Gori se može pročitati u članku o genetskoj strukturi stanovništva. Stanovništvo slovenskog porekla je samo delimično bilo organizovano u plemena među kojima su se svakako isticali Lužani u dolini Zete. Oko porekla plemena Riđana iz okoline Nikšića su podeljena mišljenja – pojedini autori smatraju da su starosedelačkog porekla, dok postoji i raspostranjeno mišljenje da su slovenskog porekla. Većina starosedelačkih plemena je živela u brdsko-planinskim područjima gde su se pretežno bavila stočarstvom, dok su slovenska plemena pretežno živela u pitomijim župnim područjima gde su se bavila zemljoradnjom. Razlike u načinu života su najbitniji razlog za razvijeniju plemensku svest kod starosedelačkih nego kod slovenskih plemena u to vreme.

Slabljenjem vlasti Istočnog Rimskog Carstva i uspostavljanjem srpske države pod dinastijama Vojislavljevića i Nemanjića, dolazi do jačanja svesti o pripadnosti srpskoj državi i srpskom narodu. Ova pojava je ujedno dovela i do slabljenja plemenske organizacije. Međutim, taj proces se zaustavlja sa nestankom srpske države i početkom turske okupacije kada radi bolje zaštite od osvajača dolazi do ponovnog jačanja plemenske svesti i organizovanja naroda u plemenske zajednice. Crna Gora kao pretežno brdsko-planinsko područje postaje idealno skrovište za sve one koji su iz različitih razloga morali da napuste svoje matične oblasti. Krajem 14. i tokom celog 15. veka se na prostor današnje Crne Gore doseljavaju brojna bratstva koja će ubrzo formirati nova plemena. Oblasti iz kojih je pristiglo najviše stanovništva su Kosovo, Metohija, Hercegovina i Albanija. Novonastala plemena će postojati sve do početka 20. veka, a u određenoj meri postoje i danas u narodnoj tradiciji. Starosedelačka plemena su se tada delom raselila pod pritiskom doseljenika, a delom utopila u novonastala plemena. Tako je najpre pleme Mataruga nestalo pod pritiskom Riđana, dok su na nekadašnjoj teritoriji Španja nastala plemena Čevo i Cuce. Teritorija Bukumira je podeljena između Bratonožića i Kuča, a Macure su ušle u sastav novonastalih plemena Rovca, Gornja Morača i Donja Morača.  Južna oblast Kriča, Jezera, pripala je Drobnjacima, a njihova matična oblast Kričak u Potarju potpala pod direktnu tursku upravu. Najplodniji deo oblasti Malonšića u Kosovom Lugu zauzeli su Turci nakon što su ih proterali, dok je na planinskom delu njihove nekadašnje oblasti nastalo pleme Zagarač. Oblast Lužana je pak podeljena između Pipera, Bjelopavlića i Pješivaca. Riđani su krajem 17. veka svedeni na prostor Grahova, što je vremenom postao novi naziv plemena, dok su Krivošije, Ledenice i Ubli postali zasebna plemena, a Nikšićke Rudine i zapadni deo Nikšićkog polja potpali pod direktnu tursku vlast.

Narodna podela na plemena

Prema tradicionalnoj narodnoj podeli sa kraja 19. veka i početka 20. veka, plemena se dele prema pripadnosti istorijskim oblastima:

1. Stara Crna Gora (Crnogorci)
1.1. Katunska nahija (Katunjani)
1.2. Riječka nahija (Riječani)
1.3. Crmnička nahija (Crmničani)
1.4. Lješanska nahija (Lješnjani)
2. Brda (Brđani)
3. Stara Hercegovina (Hercegovci)
4. Boka Kotorska (Bokelji)
5. Južno Primorje (Primorci)
6. Krajina (Krajinjani)
7. Malesija (Malesori)

U svim navedenim oblastima žive srpska plemena pravoslavne veroispovesti sem u Malesiji, koja svojim manjim delom pripada Crnoj Gori, i delu Krajine u kojima žive albanska plemena katoličke i islamske veroispovesti. Iako najveći deo primorja od Sutorine do reke Željeznice kod Bara nije bio u sastavu tadašnje Crne Gore, ovo područje istorijski, kulturno i etnički čini jednu celinu sa ostalim spomenutim oblastima.

Na sledećoj karti je pored narodne podele na plemena prikazano i najdalje plemensko poreklo stanovništva prema stanju iz 1913. godine.

Kartografski se može prikazati i narodna podela koja pored plemena obuhvata i neplemenske oblasti.

U sledećoj tabeli je prikazan pregled svih plemena prema narodnoj podeli.

Zvanična podela na plemena od 1861. do 1878. godine

Borbu za oslobođenje srpskog naroda od Turaka započela su upravo srpska plemena stvaranjem prve slobodne srpske države na prostoru podlovćenske Crne Gore početkom 18. veka. Crnogorska vlast se najpre proširila na Brda, a zatim i na Staru Hercegovinu i druge oblasti. Kako je sa državnom vlašću dinastije Petrović-Njegoš jačala i lična i imovinska sigurnost, tako je slabila i plemenska svest stanovništva. Kao što se može primetiti, došlo je ponavljanja procesa iz perioda nastanka srednjovekovne srpske države. Početak postepenog procesa ukidanja plemena predstavlja odluka knjaza Danila od uvođenju plemenskih kapetana koje je on direktno postavljao. Kapetanije su uglavnom pratile plemenske granice, s tim što je u nekim slučajevima jedna kapetanija obuhvatala po par manjih plemena, a u pojedinim većim plemenima je bilo po par kapetanija. Sve kapetane je postavljao i smenjivao knjaz lično, a on im je i određivao plate.

Crna Gora je od 1961. godine, kada su joj pripojena Seoca i Krnjice, do 1966. godine zvanično bila podeljena na 5 nahija koje su se dalje delile na 39 plemena, među kojima jedino Lukovo, Rudine (Nikšićke) i Štitari nisu bili plemena u pravom značenju te reči. Brdska nahija je 1966. godine podeljena na Bjelopavlićku, Pipersku, Moračku i Vasojevićku, dok je broj plemena ostao isti, te je zvanična plemenska podela bila sledeća:

1. Katunska nahija: Bjelice, Grahovo, Zagarač, Komani, Lukovo, Nikšićka Župa, Njeguši, Ozrinići, Pješivci, Rudine (Nikšićke), Ćeklići, Cetinje, Cuce
2. Riječka nahija: Građani, Dobrsko Selo, Kosijeri, Ljubotinj, Ceklin
3. Crmnička nahija: Boljevići, Brčeli, Gluhi Do, Dupilo, Limljani, Podgor, Seoca, Sotonići
4. Lješanska nahija: Gradac, Draževina, Štitari
5. Bjelopavlićka nahija: Bjelopavlići
6. Piperska nahija: Piperi
7. Moračka nahija: Gornja Morača, Donja Morača, Drobnjaci, Rovca, Uskoci
8. Vasojevićka nahija: Bratonožići, Vasojevići, Kuči

Zvanična podela na plemena i okruge od 1878. do 1903. godine

Nakon teritorijalnog proširenja na Berlinskom kongresu 1878. godine, Knjaževina Crna Gora je podeljena na 10 nahija odlukom narodne skupštine iz aprila 1879. godine. Prema Zemljopisu Knjaževine Crne Gore iz 1899. godine obuhvatala je 49 plemena i 4 okruga (uključujući Nikšićki okrug koji je greškom izostavljen) u okviru 10 nahija:

1. Katunska nahija: Bjelice, Grahovo, Zagarač, Komani, Njeguši, Ozrinići, Pješivci, Rudine (Nikšićke), Ćeklići, Cetinje, Cuce
2. Riječka nahija: Građani, Dobrsko Selo (sa Dobrskom Župom), Ljubotinj, Ceklin (sa Ceklinskom Župom i Kosijerima)
3. Crmnička nahija: Boljevići, Brčeli, Gluhi Do, Dupilo, Krajina, Limljani, Podgor, Seoca, Sotonići, Šestani
4. Lješanska nahija: Gradac, Draževina, Štitari
5. Brdska nahija: Bjelopavlići, Piperi
6. Moračka nahija: Gornja Morača, Donja Morača, Kolašinski okrug, Rovca
7. Vasojevićka nahija: Vasojevići
8. Nikšićka nahija: Banjani, Golija, Drobnjaci, Jezera, Lukovo, Nikšićka Župa, Nikšićki okrug, Piva, Rudine (Oputne), Trepča, Uskoci, Šaranci
9. Zetska nahija: Bratonožići, Zatrijebač, Zeta, Kuči
10. Primorska nahija: Barski okrug, Ulcinjski okrug

Među 11 novih plemena, našle su se i oblasti Zeta, Krajina i Trepča koje se u narodu ni po čemu nisu smatrala za plemena. Međutim, ova administrativna podela je bila dovoljna da dođe do pojave da se u literaturi ove oblasti često pogrešno nazivaju plemenima.

Zvanična podela na kapetanije od 1903. do 1913. godine

Sa donošenjem novog zakona o administrativnoj podeli Knjaževine Crnoj Gori 1903. godine, ukidaju se nahije i plemena kao administrativne jedinice najvišeg i srednjeg nivoa, a umesto njih zemlja je tada podeljena na pet oblasti koje se više nisu delile na plemena i okruge, već isključivo na 56 kapetanija:

1. Katunsko-riječka oblast (podeljena 1910. godine na Katunsku i Riječko-lješansku)
2. Zetsko-brdska oblast (podeljena 1910. godine na Zetsku i Brdsku)
3. Primorsko-crmnička oblast
4. Moračko-vasojevićka oblast (podeljena 1910. godine na Moračko-rovačku i Vasojevićku)
5. Nikšićka oblast (iz koje su 1910. godine izdvojene Vučedolska i Durmitorska)

Ubrzo nakon proglašenja Kraljevine Crne Gore, dolazi do spomenutih izmena 1910. godine kojima  je dupliran broj oblasti, dok je broj kapetanija ostao nepromenjen. Iako plemena više nisu postojala zvanično, kroz nazive kapetanije se u određenoj meri ipak zadržala stara plemenska podela, tako da je vredi spomenuti:

1. Katunska oblast: Komansko-zagaračka, Njeguška, Pješivačka, Cetinjska, Cucko-ćeklićka, Čevsko-bjelička
2. Riječko-lješanska oblast: Donjo-ceklinska, Lješanska, Ljubotinjsko-građanska, Ceklinsko-dobrska
3. Zetska oblast: Bratonožićka, Gornjo-kučka, Donjo-kučka, Zatrijebačka, Zetska, Podgorička
4. Brdska oblast: Vražegrmačka, Lješkopoljska, Martinićko-brajevićka, Pavkovićka, Petrušinska, Piperska, Spuška
5. Primorsko-crmnička oblast: Barska, Gornjo-crmnička, Donjo-crmnička, Krajiška, Mrkojevićka, Ulcinjska, Šestansko-selačka
6. Moračka-rovačka oblast: Gornjo-moračka, Donjo-moračka, Kolašinska, Lipovska, Poljska, Rovačka
7. Vasojevićka oblast: Andrijevička, Velička, Kraljska, Ljevorečka, Polimska, Šekularsko-trepačka
8. Nikšićka oblast: Golijska, Župska, Lukovska, Nikšićka, Trebješka
9. Vučedolska oblast: Banjanska, Grahovska, Oputno-rudinska, Rudinska
10. Durmitorska oblast: Drobnjačka, Župo-pivska, Jezersko-šaranska, Planino-pivska, Uskočka

Crna Gora je od prve polovine 19. veka postavljala kapetane i u plemenima izvan svojih državnih granica u kojima je imala jak uticaj da bi tim putem pripremala teren za njihovo oslobođenje. Sa izuzetkom kapetanija u Donjima Vasojevićima, sve su 1878. godine ušle u sastav Knjaževine Crne Gore, ali su delovi pojedinih kapetanija, kao što su Barska i Andrijevička, ostali izvan granica Crne Gore. Međutim, njihove granice su iz ugla crnogrske države ostale nepromenjene te tako Barska kapetanija u protokolima dacija (poreskim popisima) krajem 19. i početkom 20. veka obuhvata i Spič gde su poimenice popisana sva domaćinstva iako je na Berlinskom kongresu 1878. godine ovo pleme pripalo Austrougarskoj koja je tamo uspostavila punu vlast.

Korišćena literatura

• Andrija Jovićević, Zeta i Lješkopolje, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 23), Srpski etnografski zbornik (knjiga 38), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1926.
• Andrija Jovićević, Malesija, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 15), Srpski etnografski zbornik (knjiga 27), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1923.
• Andrija Jovićević, Plavsko-Gusinjska oblast, Polimlje, Velika i Šekular, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 10), Srpski etnografski zbornik (knjiga 21), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1921.
• Andrija Jovićević, Riječka Nahija, Beograd, Naselja srpskih zemalja (knjiga 7), Srpski etnografski zbornik (knjiga 15), Srpska Kraljevska Akademija, 1911.
• Andrija Jovićević, Crnogorsko Primorje i Krajina, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 11), Srpski etnografski zbornik (knjiga 23), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1922.
• Andrija Luburić, Drobnjaci – pleme u Hercegovini, Beograd, 1930.
• Bogdan Lalević i Ivan Protić, Vasojevići u turskoj granici, Naselja srpskih zemalja (knjiga 3), Srpski etnografski zbornik (knjiga 6), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1905.
• Bogdan Lalević i Ivan Protić, Vasojevići u crnogorskoj granici, Naselja srpskih zemalja (knjiga 2), Srpski etnografski zbornik (knjiga 5), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1903.
• Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, Posebni radovi (knjiga 4), Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Titograd, 1984.
• Vojin S. Murišić, Kruševice (Svrčuge – Petijevići – Bijelići) (knjiga 2), Biblioteka “Hronika sela”, Kulturno prosvetna zajednica Republike Srbije, Beograd, 2000.
• Vujanić, Jerković, Krtinić, Marinković, Knjiga o Macurama, Društvo srpskih rodoslovaca “Poreklo”, Beograd, 2014.
• Vule Knežević, Pleme Šaranci, Beograd, 1961.
• Dušan J. Ljumović, Piperi – pleme u Crnoj Gori, SANU – “Hronika sela” / Kulturno prosvetna zajednica Srbije, Beograd, 2000.
• Đorđe M. Ojdanić, (Ne)poznate Lubnice, Komovi, Podgorica, 2005.
• Đurđica Petrović, Mataruge u kasnom srednjem veku, Glasnik Cetinjskih muzeja (knjiga 10), Cetinje, 1977.
• Đuro Popović i Jovan Roganović, Zemljopis Knjaževine Crne Gore za učenike III razreda osnovne škole, Cetinje, 1899.
• Zvonimir M. Mijušković, Pleme Pješivci – krajina Stare Crne Gore, Beograd, 1984.
• Zoran Mijbegović, Krtoljske priče, Tivat, 2016.
• Jovan Vukmanović, Paštrovići, Cetinje, 1960.
• Jovan Vukmanović, Crmnica – antropogeografska i etnološka istraživanja, Posebna izdanja (knjiga DLXXXIII), Odeljenje drštvenih nauka – odbor za filozofiju i društvenu teoriju (knjiga 1), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1988.
• Jovan Erdeljanović, Bratonožići – pleme u crnogorskim Brdima, Naselja srpskih zemalja (knjiga 5), Srpski etnografski zbornik (knjiga 11), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1909.
• Jovan Erdeljanović, Postanak plemena Pipera, Srpski etnografski zbornik (knjiga 17), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1917.
• Jovan Erdeljanović, Kuči, Naselja srpskih zemalja (knjiga 4), Srpski etnografski zbornik (knjiga 8), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1907.
• Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 24), Srpski etnografski zbornik (knjiga 39), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1926.
• Jovan F. Ivanišević, Podlovćensko Cetinje, Javor br. 5, 12, 14, 16, 24 i 25 iz 1892. godine, Cetinje, 1892.
• Jovan F. Ivanišević, Putopis kroz Male Cuce, Javor br. 37, 38 i 39 iz 1891. godine, Cetinje, 1891.
• Kosto R. Perućica, Oputna Rudina, Beograd, 1989.
• Marko Miljanov Popović, Pleme Kuči u narodnoj priči i pjesmi, Zadužbina Ilije M. Kolarca, Beograd, 1904.
• Miladin Kontić, Pleme Pješivci sa istorijom bratstva Kontić, Beograd, 1977.
• Milan – Mišo Brajović, Pleme Bjelopavlići, Kulturno-prosvjetna zajednica, Podgorica, 2000.
• Milan Peković, Nikšićka Župa, Beograd, 1974.
• Milan R. Milanović, Bajkove Kruševice, Biblioteka “Hronika sela”, Odbor SANU za proučavanje sela / Kulturno prosvetna zajednica Republike Srbije, Beograd, 1997.
• Mileta Vojinović, Pljevaljski kraj – prošlost i poreklo stanovništva, Pljevlja, 1997.
• Milisav Lutovac, Bihor i Korita – antropogeografska istraživanja, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 40), Srpski etnografski zbornik (knjiga 81), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1967.
• Milisav Lutovac, Rožaje i Štavica – antropogeografska istraživanja, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 37), Srpski etnografski zbornik (knjiga 75), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1960.
• Milovan P. Pejović, Pleme Komani, Cetinje, 1976.
• Milun M. Šturanović, Ozrinići kraj Nikšića – prilozi za monografiju, Asocijacija sporta i kulture, Podgorica, 2000.
• Miljan Jokanović, Pleme Kuči – etnička istorija (2. izdanje), Medeon / Print, Podgorica, 2000.
• Mirko Barjaktarović, Rovca, Crnogorska akademija nauka i umetnosti, Titograd, 1984.
• Momčilo Mićović, Banjani, Ljetopis Banjana i Rudina, Nikšić, 2016.
• Nikola P. Rajković, Pleme Kosijeri 1439-1945, Cetinje, 1968.
• Obrad Višnjić, Golija i Golijani, Trebinje 1987.
• Obren Blagojević, Piva, Odeljenje društvenih nauka SANU, Beograd, 1971.
• Pavle Radusinović, Naselja Stare Crne Gore – opšti dio, Posebna izdanja (knjiga DLXII), Odeljenje društvenih nauka (knjiga 92), Srpska akademija nauka i umetnosti / Narodna knjiga, Beograd, 1985.
• Pavle Radusinović, Naselja Stare Crne Gore – posebni dio, Posebna izdanja (knjiga DLXII), Odeljenje društvenih nauka (knjiga 92), Srpska akademija nauka i umetnosti / Narodna knjiga, Beograd, 1985.
• Pavle Radusinović, Stanovništvo i naselja Zetske ravnice od najstarijeg do novijeg doba (knjiga prva), NIP “Univerzizetska riječ” / Istorijski institut SR Crne Gore, Beograd, 1991.
• Pavle Radusinović, Stanovništvo i naselja Zetske ravnice od najstarijeg do novijeg doba (knjiga druga), NIP “Univerzizetska riječ” / Istorijski institut SR Crne Gore, Beograd, 1991.
• Petar Pejović, Ozrinići – pleme Stare Crne Gore, Beograd, 2004.
• Petar Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 15), Srpski etnografski zbornik (knjiga 27), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1923, reprint izdanje (CID, Podgorica, 1997.)
• Petar Šobajić, Korjenići, Glasnik Etnografskog muzeja na Cetinju IV, Etnografski muzej na Cetinju, Cetinje, 1964.
• Radoslav-Jagoš V. Vešović, Pleme Vasojevići, Sarajevo, 1935.
• Rajko Raosavljević, Morača, Rovca, Kolašin, Stručna knjiga, Beograd, 1989.
• Sava Nakićenović, Boka (antropogeografska studija), Naselja srpskih zemalja (knjiga 9), Srpski etnografski zbornik (knjiga 20), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1913.
• Sava Pejović Treći, Protokol – Porijeklo Pejovića, Ljetopis Banjana i Rudina, Nikšić, 2016.
• Svetozar Tomić, Banjani, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 31), Srpski etnografski zbornik (knjiga 59), Srpka akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1949.
• Svetozar Tomić, Drobnjak, Naselja srpskih zemalja (knjiga 1), Srpski etnografski zbornik (knjiga 4), Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1902.
• Svetozar Tomić, Piva i Pivljani, Naselja i poreklo stanovništva (knjiga 31), Srpski etnografski zbornik (knjiga 59), Srpka akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1949.
• Stevan Popović, Rovca i Rovčani u itoriji i tradiciji (Drugo dopunjeno izdanje), ITP “Kolo” / ITP “Unireks “, Nikšić, 1997.
• Stojan Karadžić, Vuk Šibalić, Drobnjak – porodice u Drobnjaku i njihovo porijeklo (II izmijenjeno i dopunjeno izdanje), Beograd, 1997.
• Tomo P. Oraovac, Arbanaško pitanje i srpsko pravo, Beograd, 1913, reprint izdanje (Prometej, Beograd, 1999.)
• Čedomir S. Bulajić, Vilusi, Biblioteka “Hronika sela”, Odbor za proučavanje sela SANU / Institut za sociološka istraživanja, Beograd, 1994.
• Božidar A. Vukčević, Lješanska Nahija II, Montenegrina, Kanada 2003.
• Jovo Medojević, Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, Almanah, Podgorica, 2003.
• Miloš Krivokapić i Saša Knežević, Prilog proučavanju porijekla stanovništva i antroponimije Orahovca (Boka Kotorska), Anali Dubrovnik 55/1, Dubrovnik, 2017.
• Risto Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima – Knjiga I, Istorijski institut SR Crne Gore, Cetinje, 1963.
• Risto Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima – Knjiga II, Istorijski institut SR Crne Gore, Cetinje, 1974.
• Robert Elsie, The Tribes of Albania – History, Society and Culture, I.B.Tauris & Co. Ltd, London/New York, 2015.