Poreklo stanovništva grada Valjeva. Stanje iz 1907. Prema studiji Ljubomira Pavlovića: Prvi doseljenici Valjeva u 19. veku. Iz knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU. Priredio saradnik portala Poreklo Milodan.
Sada ćemo po redu izlagati u Valjevo doseljene porodice. Počećemo s najuglednijom porodicom Nenadovića.
U Valjevo su došle dve porodice Nenadovića; došli su Prote Mateja i Jevrem Nenadović.
Prota Mateja je došao neposredno iz Brankovine, gde je svoje imanje delimično prodao Pavićima (tada sevštenicima), delimično svojim daljnim srodnicima, sadašnjim Lazarevićima. Prota je sišao u valjevo 1826. godine i naselio se u kući Nenadovića preko puta gimnazije i kupio na ušću Graca sva dobra Abdurahman-age i njegovog brata Selim-efendije Krdžića, spahije i činovnika tog doba. Prota nije zidao svoj konak, ali ga je doterao prema duhu ondašnjeg vremena, a danas je u bednom stanju. On je bio svojina istih Krdžića. Prota je s konakom, vodenicom na Gracu i sa nekoliko koliba na imanju platio 540 dukata i dobio urednu tapiju.
Kad je Prota bio slobodan od državnih poslova, kad je prvih godina vladavine kneza Miloša bio vezan za Valjevo, živeo je stalno u njemu. Poslednje godine, kao penzioner, proveo je u Valjevu, gde je i umro, a prenet je i sahranjen u svojoj ličnoj grobnici kod brankovačke crkve. Žena mu je umrla u Valjevu i sahranjena u veljevskom groblju na Bajiru pored još nekih članova protine porodice.
Protini sinovi bili su u mlađim godinama činovnici i služili su izvan Baljeva. U starijim danima došao je u Baljevo protin mlađi sin Ljuba P. Nenadović, koji je poduže proživeo u očevoj kući, u njoj umro i sahranjen pored oca u Brankovini. Stariji protin sin umro je izvan Valjeva, ali su zato njegova deca došla u Valjevo i tu ostala na dedovom imanju. Oni su nasledili celo protino imanje, podelili ga na tri dela, neki prodali svoje delove, a neki ga očuvali. Od popovih unuka danas je u životu Matija S. Nenadović, znameniti industrijalac iz Valjeva u svoje doba, danas u dubokim godinama starosti. Od dva protina unuka ima dosta potomaka i oni su svi izvan Valjeva osim Jevrema, koji je sudija u Valjevu. Kroz kratko vreme ove će porodice izgubiti veze sa Valjevom, kad budu otuđile sva svoja imanja.
Druga kuća Nenadovića je gospodar Jevrema Nenadovića, sina Jakova Nenadovića, vojvode. Jakov je po dolasku iz Rusije brzo umro i sahranjen je kod brankovačke crkve pored braće, kneza Alekse i Sime. Jevrem je prvih godina vladavine kneza Miloša bio okružni starešina; svoje imanje u Brankovini prodao je srodnicima i susedima, kupio u Valjevu staro načelstvo, sadašnju Kulu, svu čistinu oko Kule i znatan deo Krušika oko kasarne. Sve je ovo izveo 1832. godine i kupio od Ahmed-bega Jajića, najbogatijeg valjevca tog doba i najuticajnijeg Turčina u Sokolu svo do 1867. godine odakle se odselio u Bosnu u Kozluk i tamo umro.
Preko beg-Jajića naši su po Bosni i s turskim vlastima vrlo lako dolazili do svojih prava. Jevrem je po gospodstvu, po načinu života i po raskošnoim životu bio na glasu u Valjevu. Svoju kćer Persidu udao je za Aleksandra Karađorđevića, oca kralja Petra, pa je odmah zatim otišao u Beograd.
Kulu je trampio s placem oko nje sa knez-Milošem za jedno imanje u Beogradu, koje je i danas u Kralja Milana ulici i svojina njegove dece. Knez Miloš je Kulu poklonio državi, te je još onda pretvorena u barutni magacin, što je i danas. Krušike i staro načelstvo prodao je opštini valjevskoj za 320 dukata. Opština je načelstvo prodala okrugu, a Krušik ustupila državi za kasarnu.
* * *
Druga istorijska porodica iz okoline Valjeva su Dabići. Dabići su po rođenju iz Družetića Gole Glave – zaseok Jautina. Oni su imali mnogo dobrih vojnika i činovnika. Čuveni je vojnik Živko Dabić, poginuo 1807. godine na Lešnici i sahranjen kod manastira Kaone, u okrugu podrinjskom. Za prve vlade kneza Miloša izašli su na glas Marko i Gaja Dabići, koji su došli do položaja državnih savetnika. Oba su još 1836. godine kupili u Valjevu velika imanja od Jajića i Ćajića; oba su svoje porodice doveli u Valjevo i sobom poveli i trećeg brata, koji se bavio trgovinom. Na taj način našle su se u Valjevu tih godina tri kuće Dabića.
Marko i njegov brat bili su sa kućama preko puta gmnazije a treći je bio do starog načelstva. Sva trojica su imali po dnu Valjeva velika imanja, dugo zvana Dabića polje s vodenicom na Kolubari. Imali su još imanja na desnoj strani Ljubostinje, gde je sada oblasna bolnica i iznad nje. Sva ova imanja su bila u turskim rukama.
Stari Dabići su pomrli u Valjevu a sahranjeni u Dokmiru kod svoje parohijske crkve, kojoj su za života bili veliki ktitori. Članovi njihovih porodica, ukoliko su pomrli u Valjevu, sahranjeni su na varoškom groblju na Bajiru.
Marko savetnik, koji je u svoje doba prvi imao svoj faston, vozio se na četiri konja, nosio nemačko odelo a žena mu je bila najveća pomodarka, ostavio je iza sebe dosta dece.
Sva deca su mu odrasla u Valjevu, nisu mnogo školovana, rasturila su se po službama i odselila iz Valjeva, a imanje rasprodala.
Drugi brat trgovac ostavio je iza sebe samo jednu kćer, koja je bila udata u Loznici i umrla bez potomstva. Ona je svoje imanje prodala i prenela u Loznicu.
Treći je ostavio sina i kćer. Sin je ostao bez škole, živeo je do smrti u Valjevu, oženio se od Nenadovića, bio je ponajviše u opštinskoj službi. Umro je u Valjevu u dubokoj starosti a deca su mu se iselila iz Valjeva i imanje je rasprodato. Kći mu je udata u Valjevu i ima potomstva.
* * *
Treća istorijska porodica je Grbovića iz Mratišića. Istorijski Grbovići propali su u ratovima, isprozebli, izranjavani i iznemogli došli bi kući, pali u postelju, umirali i sahranjivani kod crkve u Krčmaru ili svom seoskom groblju. Sin poslednjeg Grbovića, Luka po svršetku nekih škola u Novom Sadu i Temišvaru došao je u Srbiju 1840. godine, primio se policijske i sudske službe. Služio je jedino u Valjevu. Kuća mu je bila u sokačetu pored „Ruskog Cara“, što je docnije prešla u svojinu Koste Popovića. I on je imao od kuće Živka i Alimpija, braće Nastića – Cincara sve do Graca pa je prodao opštini valjevskoj.
Poslednjih godina svoga bavljenja u Valjevu bio je u činu okružnog kazančeja i eksponirao se kao nepomirljivi protivnika Obrenovića, zbog čega je dao ostavku na službu, bez penzije i bez ikakvih prinadležnosti otišao u selo i posvetio se zemljoradnji i stočarstvu. Svoga sina Milana, koji je 1859. godine bio na čevrtoj godini Bogoslovije u Sremskim Karlovcima, povukao je iz škole, nije mu dao primiti se službe, oženio ga i napravio ga seljakom.
Luka je dosta dugo živeo, pa je pred smrt zakleo sina i prirasle unuke da se ne primaju državne službe i da su prokleti ako bi hteli služiti Obrenoviće. Kralj Milan je dosta muke video oko unuka Milovana da bi ga zadržao u vojsci, ali se ovaj nije dao, poštujući dedovu zakletvu.
Sve imanje u valjevu Luka je rasprodao i nije dao mlađima da kupuju. Uz Grboviće ima veza jedna druga valjevska porodica, koju su u čaršiji zvali Grbovići, mada nije imala nikakve veze sa pravim Grbovićima. Knez Milovan Grbović u početku 19. veka, u naponu snage i pameti, zakoniti naslednik ostarelog i iznemoglog oca kneza Nikole, imao je oko sebe biranu, dobro obučenu i snabdevenu telesnu gardu, sastavljenu od najlepših i najrazvijenijih mladića tod doba. Starešina ove Milovanove garde do smrti njegove bio je neki Petar Peković – Peko, rodom iz Semegnjeva na Zlatiboru, srodnik tadašnjeg hajduka Jovana Deniza, koji je sišao u Dražinoviće, do Požege. Kad je umro i knez Milovan, Peko je neoženjen sa dosta novca sišao u Valjevo i u njemu se stalno naselio kao trgovac. Tu se oženio u umro. Iza njega ostao je jedan sin, koji je učio nešto škole, oturio se od kuće i trgovine, pokaluđerivši se. To je jeromonah Sava, koji se stalno zvao Grbović, pa se tako i na književnim izdanjima potpisivao.
Sava je nasledio ceo kvadrat između kuća Ranka Gođevca i njegove mehane. Peko je prodao plac do Ranka Gođevca Adamu Lazareviću, a Savo je prodao svojoj braći od stričeva mehanu od Adama i neke placeve po brdu, dok je ceo red dućana sa mehanom prodao Joviši Đuriću bivšem trgovcu. Za ovo imanje Savo je uzeo više od 4000 dukata, zbog čega se celog veka smatrao imućnim. Peko je sišao u Valjevo 1827. godine a sin mu Savo je prodao imanje 1857. godine. Od Savine braće, Aćima i još jednog nepoznatog, ostalo je potomstva. Sve mi se čini da je i ono izumrlo.
* * *
Četvrta istorijska porodica je Kneza Jovice Milutinovića iz Sankovića. Knez Jovica je došao u Valjevo kao činovnik i u njemu na raznim položajima ostao do 1842. godine kada se kao privrženik Obrenovića morao iseliti iz Valjeva, upravo morao pobeći, otišavši se u Rumu, gde je 1843. godine i umro i sahranjen na tamošnjem starom groblju.
Knez Jovica je kupio Mehića imanje, njegove vodenice, šume i voćnjake. Nekada tri, sada dve, Tadića vodenice bile su svojina Mehića, zatim celo polje duž jaza, ceo Lipak i brdo oko Mehića voda prešlo je u ruke kneza Jovice. Kuća mu je bila ona ista, danas prepravljena Vlajka Tadića, koja je i danas u svojini njegovih sinova. Knez Jovica imao je u Saračevcu vinograde, u Topalovcu zabrane, u Bujačiću livade, imanje kupljeno od Turaka i seljaka. Nije imao muške dece, važio je kao bogat čovek i posle Jevrema Nenadovića bio je najbogatiji u Valjevu.
Imao je četiri kćeri, jedna udata za Jevrema Tadića, trgovca u Valjevu, druga je udata za popa Stevana Jovanovića u Dračiću, treća za Taska Uzuna, trgovca i mehandžiju u Obrenovcu a četvrta za Đorđa Hristića, bakalina u Valjevu.
Sve mu je imanje prešlo u svojinu Jevremu Tadiću, nešto je konfiskovano i prodato opštini valjevskoj za vašarište.
* * *
Peta istorijska porodica iz okoline Valjeva su Birčani. Birčani, nekada viđeni i ugledni građani grada Valjeva, nisu neposredni potomci poznatog kneza Ilije Birčanina. Na dan njegove pogibije Ilija je ostavio iza sebe samo kćer Đenadiju, udatu u sedlarske Birčane. Ona je vrlo dobro iskoristila položaj svoga oca, pa je svojima uzela na Pećini celo polje na desnoj strani Kolubare i na stavama Jablanice i Obnice. Ta su imanja bila svojina nekih Turaka i od njih je Đeka to pokupovala. Na Jablanici su bile dve vodenice i naslednici su ih zadužili kod Jose Kurtovića i Marka Radovanovića; docnije je polje otišlo u svojinu za dug Antoniju Šijakoviću iz Valjeva, poznatom gazdi iz pete decenije i Vasi Lazareviću – Crnom Vasi. Kafana i magaza dockan su prodate sa nešto zemlje oko njih jednom seljaku iz Bujačića.
Porodica Birčana je od 1857. godine u Valjevu. Tvorac ove porodice je Novak Birčanin, kačer po zanatu, rodom iz Suvodanja, podalji srodnik kneza Ilije. Novak je bio posiromašnog stanja, odselio se od braće i otisnuo u svet radi zanata. Zanat je radio po mnogim selima, ali se najviše i najradije bavio po brankovačkim selima. Tu se i oženio iz porodice Obradovića u Zabrdici, sestrom Evgenija Obradovića, tada mehandžije i trgovca u Valjevu, čija je radnja i imanje bilo ono što je sada u rukama Sekulića, Birčana i Andonovića. Svoga zeta Evgenije je doveo u Valjevo, dao mu plac za kuću i radnju i stalno ga namestio. Novak je malo živeo, ali je za kratko vreme stekao lep glas i dosta dobro imanje. Da Birčani izađu do boljeg glasa i vrednosti zasluga je Novakovog najstarijeg sina Marijana.
Na račun kneza Ilije Birčanina u Valjevo se spustila još jedna porodica, a to je Marka Šargića iz Gornje Bukovice. Marko je bio rođeni sestrić jedine sestre kneza Ilije. Marko je još 1830. godine kupio u Valjevu kod turskog groblja i džamije celu ravan ispod sitara i kroz dugi niz godina ostao u selu, pa se tek posle preselio u Valjevo, podigao mehanu, dućane, kuće, onda kad je prosečena varijanta puta Valjevo – Loznica. Polovina kupljenog imanja prešla je u svojinu valjevskih u bukovičkih bogataša Marka i Teje Lazarevića i na glasu trgovca Nikole Dragojlovića iz Rađevog Sela. Šargići su rano izumrli u Valjevu, a ni u Gornjoj Bukovici nema mnogo kuća.
* * *
Sad su na redu činovničke porodice tog doba, koje su opet iz valjevskih sela ili drugih mesta. Među prvim porodicama tog doba za Valjevo, njegovo uređenje, napredak i razvoj imaju i Gavrilovići.
Gavrilovići, u selu Šušovci odakle su, zovu se Mijići, gde ih i danas ima pod tim prezimenom. Od Mijića najviše se istakao Jevrem Gavrilović, čovek od najveće vrednosti za Valjevo. On je u Valjevu izrasecao ulice, dizao ga u dva maha, spasavajući od poplava, kaldrmisao glavne ulice, prosekao put Valjevo – Obrenovac, niz Kolubaru, odbio preko Karaule, podigao prve kantare i pomogao u zidanju mnogih zgrada. Bio je zet Jevrema Gavrilovića, sedeo je u staroj sudnici opštinskoj, imao celo polje na Kolubari više Dabića polja sa velikom vodenicom, u Beogradu imao oba Majdana i kuću gde je sada Žuta kuća preko puta dvora.
U Valjevu je bio u mnogim zvanjima a završio kao nečelnik okružni, odakle je otišao u državni savet i umro u Beogradu u dubokoj starosti kao siromah čovek, živeći od male panzije.
* * *
Druga činovnička porodica su Srećkovići, takođe iz Šušovke. Oni su bili nekad male spahije u Valjevu i podigao ih je Aksentije Srećković. On je u Valjevu sastavio niz godina, prošao kroz sva mesta i više zvanja, bio i načelnik okružni, posle i državni savetnik, umro u Valjevu kao penzioner i bogat čovek.
Imao je onu zgradu za kuću i konak, gde je sada srez valjevski a ne gde su stanovi, zatim, imao je i placeve gde su bile kuće: Laze Lazarevića, Jovana Đurića, Mil. Tadića, pošta i kafana „Kraljević Marko“. Uza ovo imao je i cele Sitore, koji su posle smrti Aksentijeve prešli u svojinu Marijana Birčanina i nekih seljaka – a sada su braće Petkovića, Zdravka i Stanka.
Iz Šušovke su pedesetih godina došli u Valjevo: Jakov Mihailović, poznat pod imenom Jakov Boltadžija, nekada vrlo bogat, viđen i cenjen trgovac, zatim, Mirko Mihailović od Mijića i on nekada poznat kao Mirko Boltadžija sa radnjom gde je sada kancelarija Ćubana advokata. Još su došli istih godina i braća Nikolajevići, koji su se odali službama i odeslili se iz Valjeva.
Sinovi Aksentija Srećkovića ostali su dugo u Valjevu, Ljuba je umro u Valjevu u dubokoj starosti kao penzioner a sin mu se ranije iselio iz Valjeva. Pera je umro u Valjevu u sadašnjoj kući Živorada Andrića a deca mu su se iselila iz Valjeva. Kosta je rano otišao iz Valjeva, bio je vojni i civilni službenik i umro je izvan Valjeva. Oni su sva imanja rasprodali ništa ne zadržavši u Valjevu. Isto tako su prošli i ostali Šušovčani.
* * *
Treća činovnička porodica su Antonovići. Još u 1829. godini došao je za praktikanta načelstva okruga valjevskog Aleksa Antonović iz Požarevca. Kao praktikant, pisar i kapetan sreski proveo je ovaj mirni i tihi čovek niz godina u Valjevskoj Kamenici, sačekao penziju, sišao u Valjevo i u njemu umro. Aleksa je kao kapetan u Kamenici kupio od Evgenija Obradovića svo imanje, sve što je još u državini Antonovića, zatim sve što je u državini Sekulića i preko puta Sušine mehane, sve do dućana Vukosava Đorđevića, sada Andre Peruničića. Aleksa je ostavio iza sebe dva sina, Jevrema i Kostu. Oni su se rano podelili. Sve što je pri deobi pripalo Jevremu i danas je u svojini njegovih naslednika dok je Kosta sav svoj deo izedio i porasprodavao raznim licima.
Jevem se oženio iz činovničke porodice Stojkovića Krste, čuvenog licejca i pravnika svog doba, dugogodišnjeg policijskog činovnika u Valjevu rodom iz Kragujevca, koji je imao svoju kuću na onim placevima, gde su kuće Save Nikolića i Marjana Birčanina pozadi imanja Antonovića sa zapane strane. Od Stojkovića i Antonovića nema nikoga u Valjevu.
* * *
Četvrta činovnička porodica je Jovana Bobovca. Jovan Bobovac, poznat u narodu kao knez Bobovac i knez Jovan, rodom je iz Bobove, gde ima i danas iste porodice. On je bio pismen, rečit, revolucionaran, lepo se odevao i ponašao prema mlađima, zauzimao razne položaje, veće i manje. Bio je bogat u selu, prodao je sve što je imao i za te i druge ušteđene novce kupio je u Valjevu dosta imanja. Kupio je preko puta stare pošte od Turaka neka voća i kuću, zatim od istih kupio staru pivaru, celo brdo iznad nje do Obnice.
Knez Jovan ostavio je iza sebe neškolovana sina Atanasija i kćer, udatu u Beograd. Imanje je podelio zaveštanjem na sina i kćer. Sin mu je živeo dosta dugo u Valjevu a imanje je ili on prodao ili su prodali njegovi naslednici od kćeri, jer sinova nije imao.
Isto tako i kći mu je rasprodala svoj deo, te se izgubio svaki trag ovoj velikoj imovini.
U selo Gradac prvih godina vlade knez-Miloševe sišao je iz Gornjih Košalja u podrinjskom okrugu Gliša Mladenović, koji je ranije dugo hajdukovao po Bosni i Podrinju. Naselio se u Gracu na imanju koje je kupio od Krdžića, iseljenih Turaka iz Valjeva. Gliša je bio oženjen i imao je dva sina, kad je došao u Gradac, prvi mu se zvao Lazar a drugi Đorđe. Oba je dao u trgovinu i na zanate u Valjevo i oba su izašla na glas kao dobri trgovci i zanatlije. Lazar se rano odao trgovini i stekao veliko imanje i dobar glas, važio je tridesetih i četrdesetih godina prošlog veka kao najbogatiji i najugledniji Valjevac. Radio je sa kacama, vunom i lojem; radnja mu je bila na pijaci ispod Tadića, njegovo je imanje bilo „Ruski Car“, velik ispusti u Saračevcu, na Anatemi u Topalovcu u Gracu, koje je on ili Đorđe prodao.
Lazar je dugo živeo i kroz ceo život, pa i onda kada nije radio, odevao se zavidno, zauzimao prva mesta u Valjevu i smatrao se kao retko pametan čovek. I sin njegov Miloš L. Glišić živeo je istim životom i dokle je bio u Valjevu cenjen je kao prvak.
Brat Đorđe kao terzija rano je ostao bez radnje i bez imanja a i umro je mlad. Njegov je sin Milovan Đ. Glišić, naš poznati književnik.
Od obe kuće Glišića danas nema nikoga u Valjevu, mada su imali ženskih potomaka.
Uz hajduka Glišu sišle su u to doba mnoge porodice iz njegovog sela. Tako su se istodobno našle tri kuće Tadića, da im kasnije dođu još neke.
Prve kuće Tadića su Jevrema i njegovog brata Milovana i poznije njegovog sinovca, i još kasnije i unuka Marinka Tadića. Jevrem Tadić je bio trgovac, brat mu zanatlija, dokle je Jevrem celog veka bio gazda i bogataš, brat mu je siromah rano umro i porodica se odselila u Šabac. Jevrem je dugo živeo, ostavio dva sina i od oba potomstvo u Valjevu i opet oba na glasu. Milovan je jedno vreme bio najbogatiji trgovac, kod njega je bio u službi u svoje doba najugledniji Valjevac Živko Tadić, koji je iz pažnje prema gazdi uzeo drugo ime i njegovo prezime. I on je dugo živeo i njegovo imanje je bio opštinski plac, gde je sada opština, gimnazija i osnovne škole.
Milovan je u četrdesetim godinama 19. veka predstavljao gazdu. Jedan mu je sin bio umešan u ubistvo kneza Mihaila, pa je osuđen na smrt, drugi su mu prodali imanje i odselili se iz Valjeva. Sinovac mu je bio trgovac, bio je dosta dobrog stanja, imao je kuću do opštine a radnju na desnoj obali Kolubare. Imao je više kćeri i sve ih je dobro poudavao a imao je i sinova, koji su prodali imanje i odselili se iz Valjeva.
Poslednji Tadić, koji je iz straha promenio prezime i prozvao se Marinko Josifović, bio je mehandžija i trgovac, ostavio je iza sebe sina i kćer. Oboje su mu dece pomrli u Valjevu i ostavili potomstvo, koji su se iselili iz Valjeva.
Godine 1835. vojvoda Vučić je raseljavao muslimanska sela po Azbukovici. Braća Boško i Josif Tadić iz Sankovića kupe Drlače od tamošnjih Turaka i spuste se na to imanje. Boško je u to doba bio pomoćnik načelstva u Valjevu, pa odmah zatim i načelnik okružni. U zajednici sa bratom Josifom kupi u Valjevu veliko polje, koje se dugi niz godina zvalo Boškovo polje, nekada u svojini braće Vilotijevića, trgovca iz Valjeva. Pri deobi Josifa i Boška, Boško dobije imanje u Valjevu a Josif u Drlačama. Boško je iz Valjeva otišao za Beograd za državnog savetnika i tamo umro u dubokoj starosti. Imao je ženu Staku, rodom iz Tabanovića u Mačvi iz porodice Maksića i po njoj je njegova kuća u Beogradu izašla na veliki glas. Njihove kćeri su se odlično poudavale a sin im je postao oficir i on je prodao sva imanja u Valjevu i Beogradu i umro bez potomstva a bio je oženjen iz Tešanove porodice u Bastavu, okrugu podrinjskom.
U Obrenovcu je dosta dugo kapetanovao, tamo i umro i sahranjen kod crkve u Grabovcu Marko Karamarković, rodom iz Bosne. On je umro vrlo rano, služio je u Valjevu i kupio poveće imanje gde je sada Klaudija Prikelmajera apoteka i sav onaj red kuća iz beogradske ulice do kuće Savića, advokata, do kuće starog prote Sajića. Nešto od ovog imanja otuđio je sam kapetan, a najviše njegova udova u svoje doba jako cenjena Lena Karamarković, koja je umrla u dubokoj starosti i do smrti živela i svojoj kuće preko puta divizije. Ovo je imanje još 1828. godine kupio kapetan Marko i prešlo je u ruke njegovih zetova i njihovih srodnika (zetovih).
Jedan od tih zetova bio je Vasa Gođevac, trgovac iz Valjeva i ceo deo njegove žene otišao je njegovim zetovima. Gospođa Lena nija imala muške dece, otuda je ovo imanje otišlo u druge ruke, pa je svoju vodenicu na Kolubari, ispod Aranovića vodenice, ustupila zetovima.
Ovako isto u Azbukovici kod svoje kuće u selu Drlačama kapetanovao je u Valjevu poznati Mališa Tadić, čija je sreska kancelarija tridesetih godina bila u njegovoj kući. Mališa se dva puta ženio, druga mu je žena bila iz kuće Antonića u Vukoni, pa se i ona posle muževljeve smrti preselila u Valjevo, gde je živela na imanju, koje joj je ostavio muž Mališa. Ona je imala kuću između Miloša Koraća i Vasilija Avramovića. U Valjevu je kćeri poudavala, sinove u službu poslala i u Valjevu umrla. Od dece ima dosta potomaka, rasturenih po Srbiji a najmanje u Valjevu.
Uz Tadiće u godinama od 1829. do 1936. sišlo je dosta Košljana iz drugih porodica i istih godina bilo ih je dosta po Brđanima u Valjevu pod nazivom Košljani, baveći se u prvi mah zemljordnjom po Boričevcu, Obnici i Belom Polju.
Druge i treće generacije ovih porodica prošle nekoliko kroz škole, živeći u neposrednom dodiru sa varošanima, neprimetno su se odavali zanatima i trgovini i tako se gubili iz varoši, ostavljajući ili neostavljajući koga kod kuća da produži isto zanimanje. I danas ima dosta košljanskih porodica, koje su zaboravile svoje tradicije i veze sa Košljanima.
IZVOR: Ljubomir Pavlović, “Prvi doseljenici Valjeva u 19. veku”. Iz knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU. Priredio saradnik portala Poreklo Milodan.
23. avgust 2013. u 22:35
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Iz istorije Grada Valjeva.
Knjiga „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
Lalović nije ostao do kraja života u selu. Potreba u vrednim, sposobnim i pismenim ljudima Lalovića je udaljila od kuće u uvukla u državnu službu. Lalović je sam otišao od kuće a ženu i decu ostavio u selu, te su i dalje nastavili da se bave stočarstvom. On je bio u sudskoj službi i poslednjih godina svoga života bio je predsenik suda u Šapcu, gde je umro a sahranjen je u rodmnom Sankoviću. Ni u Šapcu ni u drugim mestima, nije ništa kupovao niti za sobom ostavio. Ostavio je iza sebe lep spomen da je bio najveći stočar i da je samo on i niko drugi, odomaćio goveče u Kolubari, koje je nazvano “kolubarskim sojem”.
Na kraju ovog izlaganja, piše Ljuba Pavlović, dužni smo izložiti stanje trgovine, zanata i industrije ovoga doba. Još odmah po izlasku Turaka koji su bili glavni trgovci i zanatlije u tursko doba, trgovina je zapala u ruke naših ljudi. Seljaci, koji su se u turska vremena bavili zanatima (abadžijskim, pinterskim, kovačkim, zidarskim i drvodeljskim) i ove radili ne kod svojih kuća, nego po selima, idući od kuće do kuće i tražeći posla, da bi se jednom za stalno smestili i mogli svoje poslove pravilno obavljati, silazili su u varoši i varošice, kupovali imanja, naseljavali se, gradili dućane i radionice i nastavljali svoju delatnost. Kad su sišli u varoš, kad su videli da u radovima trgovine i zanata nema nikakvih ograničenja, otpočeli su se baviti trgovinom. Tako su još u početku mogli videti da je trgovina rentabilniji posao, pa su je prihvatili a zanate napustili.
Ranko Gođevac od silaska sa sela napušta terzijski zanat, odaje se mehandžijskom i trgovačkom pozivu.
Evgenije Obardović, seoski terzija, dolazi u varoš, postaje mehandžija i trgovac, zanat napušta što čini i njegov zet Novak Birčanin.
Iako se trgovcem postajalo na oavaj način u ondašnjoj čaršiji, opet se trgovina razvijala i išla dosta dobro. I onda se razlikovala izvozna i uvozna trgovina dok se o tranzitnoj veoma malo znalo. Izvozila su u to doba sirovina u Sarajevo i Dubrovnik. Goveda su išla Dubrovniku, konji Travniku, debeli ovnovi Skoplju i Solunu, koža, vuna, zverke, stočni proizvodi (loj, mast, maslo, sir, kajmak, suvo meso, pića – rakija i vino, boje, brezova kora, šišarka, rujevina) – sve se to izvozilo u Sarajevo. U Srajevu su bili najveći trgovci i roba se lako prodavala. Trgovina sa obavljala karavanima i na konjima. Obično se pogađalo sa kramerima da odavde voze sirovine a otuda vraćaju pune tovare prerađene robe. Dovozili su za račun trgovaca; so, gvožđe, alatke, metale, metalnu robu, sitnu robu, bižuteriju, prerađenu kožu, sveće, sapun, čoju, sukno, usoljenu ribu, zejtin, maslinu, razna platna i druge materije. Kramar, kad bi polazio na put, zašao bi iz dućana u dućan, popisivao šta kome treba i tada bi kretao na put.
Od trgovaca je uzimao nešto akonto puta i plaćanje robe. Po povratku svaki je morao dobiti poručenu robu u predviđenoj količini i po utvrđenoj ceni. Tek tada bi kramar dobijao novac i podmirivao sebe i svoga trgovca na strani.
Kramari su bili ljudi od velikog poverenj3a i manje-više špekulativnog duha, a to su bili seljaci iz susednih sela. Na valjevskoj pijaci bilo je dosta trgovaca koji su radili i po 30 godina a nisu poznavali ni Sarajevo ni trgovinu sa kojom su, preko kramara, radili.
Veliki izvoznici iz Valjeva u vremenu od 1826. godine bili su: Jovan Arap, najbogatiji u Valjevu, doseljen iz makedonskih strana u tursko doba i bio u Valjevu do 1845. godine; Jevrem Tadić iz Gornjih Košalja, od 1830-1875. godine,; Boško Tadić, iz turskog vremena do 1833. godine; Ranko Gođevac od 1839-1897. godine, iz Zaruba; Vasa Gođevac i brat Mihailo Gođevac iz Zaruba od 1845-1883. godine; Novak Birčanin i Evgenije Obradović, prvi iz Suvodanja, drugi iz Zabrdice, oba četrdesetih i pedesetih godina; Lazar Glišić iz Gornjih Košalja, od 1839. godine najveći kožarski trgovac; Lazar Martinović iz Branežaca, od 1839. godine najveći stočarski trgovac.
Od trgovaca druge vrste bili su: Vasa Živanović, Živko Tadić, Marinko i Milovan Tadić, Vasa Simeunović, Milan i Radosav Petrović. Mušičani (valjevsi) Petar Mirosavić, Adam Nikolić i Vasa Lazarević, Nikola Čerić, Kosta Popović, Jovan Tomić, Butina, Vaso Marinković i dr.
Među ovim trgovcima najbolji glas su uživali: Boško Tadić, Jevrem Tadić, Živko Tadić, Lazar Glišić, Vasa Živanović i Ranko Gođevac.
Kraj!
24. avgust 2013. u 23:16
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Valjevo i Valjevci. Priredio Ljubisav Andrić u izdanju Radio Valjeva 1990. godine, dodatak knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
Tema je opsežna; može se posmatrati sa raznih strana. Ja ću pred vas izneti, piše Ljuba Pavlović, samo jedan detalj iz života Valjeva i onih Valjevaca, koji su svojim radom i životom dali Valjevu nove perspektive i jasno obeležili prelaz iz patrijahalne epohe u novije doba. Pozabavićemo se Valjevom iz četvrte i pete decenije 19. veka, kada su u njegovoj malograđanskoj sredini pojavio liberalizam. Iznećemo pred vas pojavu i pobedu ovog malograđanskog liberalizma kao i ličnosti (koje se ponavljaju, op. Milodan), koje svojim radom, planom, kroz nove ustanove uvode ideje libaralizma.
U doba prve vladavine kneza Miloša od 1826-1830. godine, vojvode, kneževi i znatniji ljudi iz oba ustanka, iz valjevskog kraja, ulaze u Valjevo, zauzimaju se velika turska dobra i postaju pravi gospodari. Treba znati da je Valjevo sa svim svojim selima, koja su i danas sa njime u zajednici, imalo izuzetan položaj u Beogradskom pašaluku, bili lično sultanovo dobro, as, asovina. Naši ustanici skinuli su kao uživaoce ovih imanja begove i age: Ćajiće, Jajiće, Abdurahmanoviće, Kolubare, Plaviće, Kavadareviće i druge. Naše vojvode našle su da su imale pravo zauzeti ova dobra, pa su ih zauzimali, a kad ih je knez Miloš počeo goniti, tada su se pravdali kupovinom i pribavljenim tapijama.
Šta su koji od vojvoda zauzeli navašće se onako kako je bilo u prvi mah. Jevrem Nenadović, sin Jakova Nenadovića, zauzeo je kulu bega Jajića, sve zemljište oko nje, Krušike, Đenovac i Zukve (ukoliko su danas državno dobro).
Dabići, Marko i Gavrlo, naslednici Živka Dabića iz Družetića, zauzeli su celo polje ispod Krušika do Zukava i Kolubare, na kome su imali mlin, ribnjak i moderni voćnjak podignut 1844. godine. Potom je Marko uzeo ceo kvadrat prema diviziji do Železničke stanice, Gavrilo opet ceo kvadrat u kome je staro Načelstvo do kuće Đuričića.
Jevrem Gavrilović, zet Jevrema Nenadovića, sin vojvode i kapetana Gaje Petrovića iz Šušovke, zauzeo je kvadrat gde su Sud i Načelstvo sa gimnazijom, potom celo polje do kuće Jevrema Tomića pored Kolubare do Dabića polja, sa mlinom na Kolubari, malo iznad Dabića.
Vojvoda Karamarko, Osaćanin, zauzeo je ceo kvadrat gde su danas stara apoteka, crkva i polje niz Ljubostinju, stara ciglana i danas gusta naselja sve do Dabića polja.
Aksentije Srećković iz Šušovke, sin jednog kapetana Gaje, uglednog vojnika i frajkorca, zauzeo je polovinu kvadrata od starog sreskog načelstva do pošte i tako pravo na zapad sa celim Sitaricama.
Pavle Gavrilović, brat Jevrema Gavrilovića, mlađi sin kapetana Gaje, zauzeo je drugi deo kvadrata od stare sreske kancelarije, pa sve na sever do Ljubostinje i tako do pod Sitare, zatim, brdo iznad Sitara, šanac nazvan Kajmakamov, što su Pavla zvali kajmakamom.
Na desnoj strani Kolubare knez Jovan Bobovac, rodom iz Bobove, iz porodice Simića, zauzeo je celu dolinu i brdo iznad Arapovića mlina i stare pošte, potom na levoj strani celo staro Mitrovića brdo, park Košticu sa ravnicom na kojij su Ilidža, stara pivara i kasarna.
Nastaviće se…
25. avgust 2013. u 22:45
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Valjevo i Valjevci. Priredio Ljubisav Andrić u izdanju Radio Valjeva 1990. godine, dodatak knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
Knez Luka Grbović iz Mratišića, sin vojvode Radovana finansa-činovnika zauzeo je bio kraj oko Suve česme, brdo oko Madžarskog groblja i polje niz desnu stranu Kolubare do sastava sa Gradcem.
Knez Jovica Milutinović iz sela Sankovića zauzeo je Abdurahmanov konak, danas kuća Vlajka Tadića, potom celo polje između Tadića jaza i Gradca, Lipik i celu stranu Gradca do Plavića česme i mlinova. Na Gradcu, nasred vašarišta, imade mlin ali ga je preneo na mesto gde je sada vodenica Vlajka Tadića.
Petar Peko Peković, starešine telesne garde vojvode Grbovića, zauzeo je od Gođevačke mehane do Nenadovića mehane, zatim, veliko brdo sa južne strane, nazvano i danas po njemu – Pekino brdo.
Mitar Popara, lični saradnik kneza Bobovca, poreklom Hercegovac, zauzeo je ceo atar današnjeg sela Popara, na kome su dotle sedeli Cigani a age kavadari. Selo se nazvalo Popare po njegovom prezimenu.
Prota Mateja Nenadović zauzeo je celo polje ispod gimnazije gde je danas Protin konak, potom prostrano polje sa mlinom na Gradcu od Stava Gradca pa na istok do Petničkog atara, do novog valjevskog groblja.
Izložili smo što su zauzele vojvode, na redu je da kažemo na čemu se varoš nalazila. Može se navesti da se porodice Rakića iz Mionice, Nikolajevića, danas Hadžića iz Babine Luke, Jovanovića iz Lelića nisu preselile u Valjevo.
Od Arapovića, danas Petkovića Mlina, desna strana Kolubare, do konaka kneza Jovice, bila je posednuta građanima. Malim uskim sokačetom od stare Grahovčeve mehane, pa Suve česme odvojen je južni deo Valjeva, to je Tešnjar. Na levoj strani Kolubare, celo poljce pred Šargića mehanom bilo je tursko groblje, a od groblja niz Kolubaru do Krsta poseli su građani. Radnje su bile sa ulica a stanovi po baštama ispod Bajira i iznad Ilidže. Kolubara je tekla kuda i danas. Obale su joj bile daleko niže, te je često izlazila iz korita i plavila čaršiju. Velike poplave od 1841. godine (opisana je bila na kući Milana Milutinovića), 1851. i 1856. godine (zapisana na kući braće Božića, duvandžija), opadanje zanata, trgovine, menjanje mesta za širenje grada, nemanje najpotrebnijih kulturnih i prosvetnih ustanova izazvali su ovih godina pokret u čaršiji.
Još pod vladom kneza Miloša pokret je stavio sebi u zadatak da posreduje kod kneza da se Valjevo oslobodi kajmakanske vlasti i njihovih poseda, potom da se počne raditi na unapređenju zanatstva i trgovine. Knez Miloš ih je razumeo pa je sa Jevremom Nenadovićem napravio jedan aranžman: dao mu je u Beogradu prostor oko kuće Petronijevića, preko puta “Londona” do Frankopanove ulice i kuću u čaršiji, a uzeo imanje u Valjevu, sa kojimje napravio ovakav raspored: kuli sa poljem oko sebe, Đenovac sa Zukvama dao je državi a Krušik dao opštini.
Sa Jevremom Gavrilovićem udesio je da ovaj dobije u Beogradu konak na čijem je mestu danas palata Inostranih dela i imanje “Stari majdan”. Zato je Jevrem zadržao u Valjevu svoj konak, sa povećim placem, mlin sa nešto zemlje oko njega a sve ostalo ustupio opoštini.
Sa Pavlom Gavrilovićem, kajmakamom, knez je napravio ovaj dogovor: dao mu je u Beogradu kuću do glavne policije i mali livadu u Savamali. On je zadržao konak i poveći prostor oko njega. Sve ostalo je dao opštini a šanac državi.
Ovoliko je mogao knez Miloš do 1837. godine a ostale nije mogao nagnati, ali je ostavio iza sebe jedno rešenje izdato Valjevcima da se mogu naseljavati i na levoj strani, da mogu zauzimati za opšte potrebe sve što planom bude određeno i bez ikakve naknade vlasnicima.
Nastaviće se…
26. avgust 2013. u 23:51
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Valjevo i Valjevci. Priredio Ljubisav Andrić u izdanju Radio Valjeva 1990. godine, dodatak knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
Prilikom ovog rada knez Bobovac nije pristajao na nikakav dogovor, pa kako je živeo nemoralnim životom, svoju ženu je napustio, saživeo se sa majkom Miloša Nastića, kuću joj napravio i sa njom decu rađao; a uz ovo tukao je i ubijao susede oko Ilidže brda. On je stoga i sa svoga slaboumlja stradao a imanje ostavio svom vanbračnom sinu.
Drugi slučaj bio je sa knezom Ljubom Grbovićem. On se na navaljivanje kneza Miloša toliko naljutio, da je dao ostavku na službu. Povukao se u selo, povukao decu sa strane i zakleo ih da se niko nikada ne odvaja od sela, a sve što je imao u Valjevu poklonio je opštini jednim svojeručno napisanim pismom.
Tvorci malograđanskog pokreta nisu bili mnogobrojni. Kao nezadovoljnik protivu tadašnjeg stanja, koje je vladalo kroz četvrtu i petu deceniju, smatra se Kosta Ivanić, trgovac. Ivanić je odmah po oslobođenju došao u valjevsku sredinu. Odakle je bio, ne zna se. Dokle neki misle da je iz Crne Gore, dotle su ga drugi smatrali da je iz Dalmacije. On je počeo raditi malo modernije, pažljivije i savesnije, pa je ubrzo došao do velikog bogatstva. Bio je najbogatiji Valjevac 19. veka. Po prirodi tih, bolešljiv, nesposoban za širu akciju.
Trebalo je da dođe u Valjevo i da najveći deo pokreta primi na sebe Aleksa Stojšić, učitelj. Stojšić je došao u Valjevo kao star čovek, a u Valjevo je došao 1855. godine iz Valjevske Kamenice, kamo je došao iz Miličinice. On je bio u Miličinici privatni učitelj a u Kamenici državni učitelj, gde je proveo niz godina. tamo se i oženio. Oženio se iz kuće starih Đurašinovića, Vragočanina u srodstvu sa Milosavljevićima iz Stapara, na svu priliku one porodice koja se doselila u beogradski Kumodraž, preci vojvode Stepe Stepanovića. U Valjevo ga je doveo načelnik okružni Jevrem Gavrilović, koji ga je neobično cenio, što je starijeg sina Kostu već tih godina spremio za trgovca i otvorio mu u Valjevu modernu prvu bakalsku radnju, u kojoj su se prodavale i droge (misli se na parfimeriju, op. Milodan), i što je drugog sina Kasijana spremao za mumdžiju, ne prostog nego veštačkog, za izradu mirišljavih sapuna, pa je i njemu otvorio radnju u Valjevu.
Stojšić je bio jedan od obrazovanijih učitelja tog doba, rođen u okolini Vukovara, odrastao i školovao se u Požunu još 1825. godine, prešao u Srbiju i sklonio se u Miličinicu. Dolaskom u Valjevo učitelj Stojšić zatekao je u njemu, pored svojih školovanih, za trgovinu spremnih sinova, još i ove mlađe ljude: Živka Tadića, Stevana Tomića, Budinu, Vasu Marinkovića, kafedžiju, Marka Jeremića, Pavla Gavrliovića, kajmakama, Vuka Đelaša, Gaju Živanovića, Miloša Nastića i činovnike Jevrema Gavrilovića, Aksentija Srećkovića i druge Šušovljane.
Stojšić, učitelj i njegovi sinovi, poznati u čaršiji pod prezimenom “Učiteljevići”, uz Živka Tadića, Marka Jeremića, Gaju Živanovića, Stevljna Butinu i činovnike Šušovljane išli su svakodnevno u dugim, crnim redenkotima, uvek zakopčanim, sa crnim uskim mašnama, krutim visokim kravatama (kragnama), sa tvrdim polucilindrima naročite vrste, docnije poznate pod imenom kape Jovana Ristića, sa rukavicama na rukama i štapovima od abonosa.
Nastaviće se….
28. avgust 2013. u 00:55
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Valjevo i Valjevci. Priredio Ljubisav Andrić u izdanju Radio Valjeva 1990. godine, dodatak knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
Odelom su najviše padali u oči Kosijan Učeteljević i Živko Tadić, koji su bili i najmlađi članovi ovog pokreta, a Tadić uza sve i to kao neki delovođa. Pošto je Živko Tadić desna ruka učitelju i njegovim sinovima, dužni smo nglasiti da je po rođenju Vasilije Aranović, rodom iz Valjeva, da je sin Arana, seoskog terzije iz valjevskih Lelića, čiji je sin Nikola, opet terzija, još kao mladić sišao u Valjevo, tu zasnovao radnju, oženio se, imao tri sina; Petra, koji se kao dečak otisnuo u svet i pedesetih godina 19. veka imao zavidnu radnju u Braili na ušću Dunava; Stevana koji je ostao uz oca i Vasilija koga je otac rano dao u trgovinu kod Boška Tadića, tada viđenog trgovca u Valjevu. Vasilije je uzeo prezime svog gazde a neki mu Grk Nikola, otac Petra Mirosavljevića Nikolića, prevede ime Vasilija na Živko i kao Živko Tadić je pobegao iz Valjeva, došao u Zemun, posvetio se kapamadžijskom zanatu, izučio ga i radio, no radi usavršavanja digao se do Pešte i tamo posvetio trgovini radom na manifakturi. Po saznanju da su mu brat Stevan i otac pomrli i da mu je mati ostala u bedi, vratio se 1852. godine u Valjevo i otvorio prvu manufakturnu radnju, zasnovanu na drugim principima. Oženio se kćeri Koste Ivanića i ubrzo ušao u red prvih i bogatih trgovaca.
Kada su Živko Tadić i braća Učiteljevići za svoje ideje pridobili Pavla i Jevrema, braću Gavriloviće i novog protojereja Živojina Markovića, tada su sa starim učiteljem u kafani Vase Marinkovića, danas kafana “Mostar”, stvorili Sto “dvanaestorice”, koji je zasedavao svake večeri od 18-20 časova. Tu dvanaestoricu, osim kafedžije Vase, činili su: Jevrem i Pavle Gavrilović, Aksentije Srećković, Aleksa Stojišić, Živko Tadić, Marko Jeremić, Stevan Butina, Vuka Đelaš, Gaja Živanovića, prota Živojn Marković, Radovan Lazić i Miloš Nastić. Sto je postojao čak do 1889. godine kada je Živko Tadić prestao raditi, kada je nadživeo gore pomenute. Predstavnicima Stola bio je zadatak da Valjevo rasprostre na levu stranu, što pre dobije novu crkvu, zgradu za osnovnu školu, zgradu za sudnicu, da sagradi opštinske koševe za ishranu sirotinje, da po gradu raseče nove ulice, da se podignu trgovina i zanatstvo, da se dopusti građanima što jače učešće u opštini, školi, esnafima i cehovima.
Svake večeri uz cigaru duvana, šolje šerbeta ili varenike (kafe nije bilo) vodili su se dugi razgovori oko pojedinih pitanja. Prvo pitanje, najtežže i najškakljivije, bilo je regulacija Valjeva, prosecanje ulica i kaldrmisanje. Do kraja 1856. godine Šušovljani su dobili za prosecanje ulica i 1857. godine u maju Učiteljevići i Živko Tadić dali su pravce i veličine današnjih ulica.
U toku ove godine uz pripomoć sreza kolubarskog i podgorskog dovučena je i izvršena kaldrma glavnih ulica, podignuta je sudnica, sada osnovna škola, preko puta Marinka Šmita.
U toku godine izvršen je izbor opštinske uprave na čije čelo je došao Šušovljanin Pavle Kajmakam. Još krajem 1856. godine konačno je dovršena crkva koja je počela da se gradi dve godine ranije na zemljištu koje su dali Jeremija Karamarković i Aksentije Srećković, a Aksentije je i dovršio.
Nastaviće se…
29. avgust 2013. u 23:05
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Valjevo i Valjevci. Priredio Ljubisav Andrić u izdanju Radio Valjeva 1990. godine, dodatak knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
U toku 1857. godine dolazilo je do sukoba između vlasnika i opštine koja je veći deo placeva i ulica besplatno pripojila, ali kako su Šušovljani bili isuviše darežljivi, dali su svoja zemljišta besplatno, i drugi su morali, te je nekima data neka minimalna nagrada. Čim su se ulice pojavile, pozvani su vlasnici da izvrše odmah parcelizaciju svojih zemljišta i da ga ustupaju trgovcima i zanatlijama po podnošljivim cenama. Već 1857. godine prvo vlasnici pa zatim trgovci i zanatlije otpočinju podizati nove kuće. Tako su baš te godine ponikli ugledni domovi Srećkovića na dva mesta, Gavrilovića, Dabića, Prote Mateje, Karamarkovića zidane po novim planovima i čine i danas lep utisak.
Još prvih dana po dolasku u Valjevo Aleksa Stojičić je naglasio da Valjevo nema smremnih trgovaca i zanatlija, još tada je sa sinovima i Živkom Tadićem angažovao načelnika Jevrema Gavrilovića da vrši vrbovanje dobrih trgovaca i zanatlija. Kvintet Valjevaca, između mnogobrojnih trgovaca i zanatlija, dovedenih u Valjevo da se u njemu nasele i rade, doveo je Adolfa Vojteha, limara, Franju Regnera pintera, Avgusta Fridriha, zidara, Johana N. Viršlera, Štefana N. peredžiju, Jocu Švabu, šnajdera, Marinka Markovića Šmita, Novaka Birčanina, pintera, Simu Tufegdžiju, Branka Apića, kolara, Klaudija Prikelmajera, apotekara, braću Lambroviće, mumdžije, Jovana Sokolovića, rakijdžiju, Evgenija Obradoviać, novog kafedžiju.
Svi ovi ljudi pomognuti lično od Šušovljana i Dabića, zatim i od starinaca. Tako je Marinko Šmit, rodom iz Vrbića, učio zanat u Šapcu, došao po pozivu Jevrema Gavrilovića, kome je opština dala besplatno zemljište ispod starog groblja da bi podigao malo kućice. Nije trebalo da prođe mnogo vremena od regulacije Valjeva, sam po sebi povrveo mnogobrojni svet iz trgovačkog i zanatlijsko reda, sišao u Valjevo i naselio se.
Nastaviće se…
30. avgust 2013. u 21:28
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Valjevo i Valjevci. Priredio Ljubisav Andrić u izdanju Radio Valjeva 1990. godine, dodatak knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
Već je Valjevo od 1857. godine do kraja 1859. godine bilo popunilo mnoge praznine i na tome ostalo do 1882. godine, kada je dolaskom vojske koraknulo i napredovalo do 1889. godine, zastalo, pa opet napredovalo od 1903. do 1911. godine. Valjevu je trebalo i druge pomoći. Uzalodno je bilo povećavati i dovoditi nove ljude. Trebalo ga je vezati sa narodom i drugim trgovačkim centrima, trebalo mu je izgrađivati nove puteve. Za izvođenje ovih radova Šušovljani su našli i u Valjevo doveli nnženjera Stevana Đuričića i stavili mu zadatak da proseče novi put niz Kolubaru kroz Sutesku u Slovcu pa preko Nepričave na Ub, te da se time obiđe još turska trasa preko Karaule, koja je bila vrlo strma i opasna za saobraćaj, što je sprovedena kroz šumski kraj. Još 1850-1859. godine Valjevo je dobilo nove trase za Loznicu, Šabac i Užice.
Tada je ponikla preko kajmakamovog šanca Boričevca i tu se delila u dva kraka, desni preko Jautine za Šabac, levi preko Radije i Kamenice za Osečinu i Loznicu. Ponikla je trasa preko Bačevaca i Bukova za Užice. Nikad više nije narod kulučio nego što je šezdesetih godina. Tek 1867. godine dovršeni su ovi putevi i dovedeni u red da se moglo njima lako saobraćati.
Na ovom mestu vredno je naglasiti da je inženjer Stevan bio prvenstveno bio narodski inženjer, da je za kratko vrenme rudarenja ispitao ovaj okrug, pa je ta iznalaženja preko poznatog naučnika dr Pančića izneo javnosti. Njegovom inicijativom još 1857. godine u selu Struganiku na imanju oca vojvode Mišića i srodnih Kaljevića jedna italijanska Konsorcija pod upravom nekog Leonardija Pjera otvorila rudnik litografskog kamena. Ovde se posao bio razvio u tolikoj meri da su crkve, škole, mnoge privatne kuće a na više mesta i ulice patosane pločama ovog kamena. U ovom poslu uticali su valjevski trgovci od Stola valjevske dvanaestorice. Marta meseca 1857. godine umro je učitelj Aleksa. Za Stolom njegovo mesto zauzeo je sin Kosta, a kako se te godine premestio Jevrem Gavrilović, otišavši u državni Savet, njegovo mesto zauzeo je drugi Učiteljević. Valjevo nikad nije imalo dobru i zdravu vodi za piće, nema je ni danas, a u ovo doba još pre. Zbog toga i lošeg života kvintet Stola, gde je sada peti član drugi Učiteljević, dobija preko savetnika Gavrilovića brata Čeha dr Stevana Sibera za svog lekara, kako bi se moglo stati na put zaraznim bolestima, koje su se često javljale i čitav pomor činile.
Nastaviće se…
3. septembar 2013. u 22:37
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Valjevo i Valjevci. Priredio Ljubisav Andrić u izdanju Radio Valjeva 1990. godine, dodatak knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
Godine 1858. izvršeni su izbori za Narodnu skupštinu. Kvintet je tada kandidovao i izabrao za poslanika za Svetoandrejsku skupštinu Kostu Učiteljevića. Od tada pa za čitavih dvanaest godina Učiteljevići su bili predstavnici Valjeva kao predsednici opštine i narodni poslanici. Kvintet je ovih poslednjih godina uredio zanate, postavio starešine, potpisao uredbe o primanju, držanju i obučavanju učenika i pomoćnika, o polaganju ispita i spremi novih trgovaca i zanatlija. Svaki od njih ulazio je u cehove i vodio strogo računa o dužnostima starešina i mladih. Nije propuštao ni druge socijalne potrebe.
Na zemljištu gde su danas gimnazija i osnovne škole podigla je opština tzv. opštinske koševe koji su morali preko cele godine biti puni kukuruzom.
U 1857. i 1858. godini iz Đeklića, Cuca, Korjenića, Grahova, Zubaca i Krivošija, povodom Vukalovićeve bune, provrvo je mnogi narod u slobodnu Srbiju. Tada je prispelo u Valjevo, uz još neke hercegovačke porodice, više od dvesta porodica koje je trebalo prihvatiti, održati i naseliti. Opština je otvorila svoje koševe, podržala ove porodice, pa ih naselila i Kličevcu, Gradcu i Poparama, a neke su otišle u obližnja i dalja sela. Kvintet je odvojio jedan broj otmenijih porodica i naselio pod Bajirom i nazvao taj kraj Crnogora. To je onaj brdeljak iznad Petkovića mlina, ranije bio u državnini Jovana Bobovca. Da bi se Valjevo uvrstilo u kulturnija mesta, Kvintet je još 1857. godine otvorio čitaonicu i snabdeo je dnevnim listovima i žurnalima na srpskom i nemačkom jeziku.
Čitaonica je bila u kući Vuka Đeleša, po dnu sokačeta, između Đuričića i Ljubišića kuće. Odaje su bile vrlo prostrane, tu su se držale esnafske skupštine, priređivale razne predstave i priredbe. Čitaonica je imala bogatu pozorišnu garderobu, pripadala je njoj i njom su se služile razne pozorišne putničke družine. Čitaonicom je rukovodio Sto dvanaestorice a njome su upravljali učitelji i mlađi trgovci. Svake godine čitaonica je u dvorištu sadašnje i stare gimnazije priređivala narodna kola, utakmice u igrama i nagrade. Ova kola su posećivali svi građani sa porodicama, počinjala su u deset časova pre podne a završavalka se u 18 časova. Najbolji igrači i igračice, bacači kamena, skakači i rvači, pevači i pevačice nagrađivani su novčanim nagradama od 10 do 30 dinara i pohvalama.
Dugo Valjevo nije imalo prostrane zgrade za osnovnu školu. Osnovna škola bila je više stare pošte u jednoj staroj turskoj kući, već pedesetih godina sklonoj padu. Tu je učiteljevao i Aleksa Stojišić i imao je kolegu učitelja Ivana Troptala, drevnu bekriju rodom iz Sr. Dobrinje, oženjen srodnicom Obrenovića, pa ga je gospodar Jevrem zbog pijanstva i tuče dece mnogo batinao. Ivan je imao sina Mita Ivanovića Troptala, pekara i, opet, bekriju. Kvintet je kupio za račun opštine kuću starog trgovca Pavla Balinovca, sada svojinu naslednika Nikole Jankovića, krojača. Ova zgrada je bila stara, ali sa popravkama služila je sve do 1874. godine kada je bila napuštena i data piljarima pod kiriju, dokle nije izložena prodaji, 1884. godine. Još prvih dana useljavanja u ovu zgradu škola je dobila svoje staratelje koji su vodili strogo računa o tome da škola dobije sve svoje potrebe i da se učiteljima plaćaju njihovi dodaci na vreme.
Žaliti ješto se ne zna ko je bio u opštinskoj upravi sedamdesetih godina, kad je podigao, po predlogu apotekara Prikelmajera i inženjera Đuričića, Krst pred hotelom Radovana Lazića. Taj Krst bio je namenjen za spomenik Šušovljanima i Kvintetu, ali pošto je Živko Tadić bio još u životu, preko toga se prešlo i dalo zaboravu.
Izložio sam, piše Ljuba Pavlović, šta su nekolicina Valjevaca dali Valjevu. Dali su sve što su mogli i stvorili i sebi i Valjevu lep glas.
Neka njihovom primeru sleduju potonje generacije.
Nastaviće se…
4. septembar 2013. u 22:35
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Valjevo i Valjevci. Priredio Ljubisav Andrić u izdanju Radio Valjeva 1990. godine, dodatak knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
Valjevo je na početku šeste decenije 19. veka postiglo znatne uspehe; proširilo se, proseklo nove ulice, došla nova crkva, sudnica, dobila se kaldrma i neko osvetljenje, zanati su znatno odskočili, razvili, dobili nove radnike, trgovina pronašla nove puteve i metode a industrija je već bila na pomolu.
U tom vremenu Valjevo se oblači u novo ruho, njegovi žitelji oduševljeno idu napred, dolazi do zavidnih uspeha i taj uspeh se oseća izvan njegovih uskih granica. Valjevske pijace, njegovi originalni sajmovi (vašari) iz tog doba, Ilinski i Miholjski, privlače strani poslovni svet, te se Valjevu čini retka čast i usluga.
Pokušaćemo, piše Ljuba Pavlović, da u vernijoj predstavi iznesemo sliku Valjeva kroz 6. i 7. deceniju prošlog veka. Za napredak Valjeva kroz ovu deceniju najveću zaslugu ima Sto dvanaestorice kod “Mostara”. Od Šušovljana je za stolom još samo Stevan Butina, ostali su otišli. Ostali su još: Učiteljevići, Živko Tadić, Marko Jeremić, Prota Marković Živojin, Caja Živanović, Vuk Đelac, Radovan Lazić i Miloš Nastić. U toku kratkog vremena nestaju: Vuk Đelaš i Kosta Učiteljević. Njihova mesta popunjavaju: Lazar Glišić, Matija M. Ilić, poznatiji kao Matija Milićev.
Lazar Glišić je sin poznatog i čuvenog hajduka Gliše Mladenovića iz Gornjih Košalja. Gliša se posle oslobođenja manu hajdučije, 1817. godine sišao je, po pozivu valjevskih begova Kosirića, na ušće Rabasa. Nije mu se svidelo, pa se, po pozivu, istog Boška Tadića, vratio u Valjevo. Uzeo je i platio kašak i imanje Ahmed-bega Plavića i njegovog brata Krdže u selu Gradcu, u Topalovcu. Živeo je u Valjevu i Gradcu na imanju koje je sam nazvao Krdžinovac, tamo je i umro i sahranjen na grovlju Gradca. Grob mu je vidno obeležio sin Lazar. Na početku šeste decenije Lazar je bio trgovac retkg dara, retke volje i uticaja na novi trgovački podmladak; ne samo da se bavio modernom trgovinom nego je i mlađe u nju uvodio i kreditirao, pa se stoga našao uz Radovana Lazića i Živka Tadića.
Matija M. Ilić ili Matija Milićev, sin Milića M. Ilića, trgovca, član je najstarije valjevske porodice, čiji se ded rodio u Babinu, u Azbukovici. Matija je trgovao isto kao i Lazar Glišić; bio je redak trgovac neverovatnih trgovačkih sposobnosti.
Stolom dvanaestorice rukovodili su najjači članovi tog doba: Kasijan Učiteljević i Živko Tadić bili su najjači predstavnici liberalizma, koji se razvio ne samo u Valjevu nego i po drugim krajevima Srbije. Iz ovog liberalizma formirala se kasnije Liberalna partija; u nju su ušli svi od “Stola dvanaestorice”, gde im je Kasijan bio uz Živka Tadića glavni predstavnik. Za “Stolom” se vazda govorilo o Valjevu i poslovima svih vrsta; padale su odluke jedna za drugom i trebale su se izvoditi. Videlo se da ne mogu lako ostvariti što je dogovoreno; trebalo je šireg dodira sa građanstvom.
Po predlogu Kasijanovom, Živka Tadića i Radovana Lazića uvedeni su u njihovo društvo Kosta Ukropina i Đura Kozarac. Ova dva najveća intelektualca, koje je Valjevo dotle imalo, našli su se u Valjevu pred kraj šeste decenije. Prvi je bio neobično cenjen, na strani školovan, đeneralštabni major, šef Štaba u valjevskoj vojci, rodom iz Srbije, ali mu je otac bio poreklom Hercegovac iz Trebinja; bio je jedna otvorena, razgovorna, pristupačna i sugestivna priroda prvoga reda; učinio je Valjevu uslugu kao retko ko što je učinio iz njegovih redova.
Drugi je bio katolički župnik, ranije i profesor teologije u Slavonskoj Požegi, odakle je bio i rodom. U Valjevo nije slučajno došao. Zavoleo je još u Poožezi Emu, kći Pavla Sibera, tamošnjeg apotekara, sa njom pobegao u Srbiju i naišao na putu na svoga druga iz škole Klaudije Prikelmajera, apotekara iz Valjeva. I njega i verenicu Prikelmajer je na svojim kolima doveo u Valjevo. verenicu preda njenom stricu dr. Stevanu Siberu, lekaru valjevskom a Đuru odvede u svoj dom.
Nastaviće se…
5. septembar 2013. u 22:18
Milodan
Ljubomir Ljuba Pavlović: Valjevo i Valjevci. Priredio Ljubisav Andrić u izdanju Radio Valjeva 1990. godine, dodatak knjige „Kolubara i Podgorina“, prvo izdanje 1907. godine, najnovije izdanje 2011. godine – edicija „Koreni“ – JP Službeni glasnik i SANU.
Prikelmajer u sporazumu sa Stolom dvanaestorice gde prota Živojin Marković, inženjer Stevan Đuričić i advokat Mirko Radovanović i major Ukropina otvore redovnim putem privatnu gimnaziju. Za direktora i profesora iste gimnazije izaberu Đuru Kozarca. Ministarstvo prosvete nije htelo odobriti izbor Kozarčev što je bio katolik; zato ga Mirko Radovanović nagna da se odmah venča. Pre venčanja pokrsti se i krsti ga Mirko, a Emu krsti Savka Alekse Jerotića, kazandžije i da joj ime Milka. Odmah zatim Mirko ih venča i uspe da ga Ministarstvo utvrdi za direktora i profesora privatne gimnazije. Mirko ga dovede u svoju kuću, namesti ga i ovlasti da otvori gimnaziju. To je ona velika Radovanovićeva kuća do kuće Milivoja Savića, danas nije u svojini Radovanovića. Kozarac je odmah pošto je došao u Valjevo s proleća 1869. godine počeo pripreme pa je gimnazija otvorena 1870. godine. Radila je dve školeske godine, a na početku školske 1872/73. godine pretvorena je u državnu gimnaziju, gde su učenici privatne gimnazije prevedeni u državnu i ova odmah otvorena sa tri razreda. Državna gimnazije se preselila u osnovnu školu pod Zvonikom, u njena istočna odeljenja, dok su prostorije na zapadnoj strani i dalje ostali za osnovnu školu. Tek 1887/88 školske godine cela zgrada je prešla u svojinu gimnazije, da se odatle preseli u novu zgradu. Program i plan privatne gimnazije bio je kao i državni. Najviše se radio na otvaranju, uređenju i snabdevanju gimnazije Ljuba P. Nenadović. On je bio načelnik ministarstva pa je stalno posećivao i izdavao direktive za uređenje škole i izvođenje nastave.
Škola je na početku juna svake godine vodila svoje učenike u Beograd i ovi bi u tamošnjoj gimnaziji položili ispite i vraćali se u Valjevo da se raspuste i najbolji dobiju nagrade. Sva nastava i nastavni predmeti, osim veronauke, bili su u rukama Kozarca. Na ispitima je dobijao pohvale kao i njegov honorarni saradnik protojerej Živojin Marković, koji je predavao crkveno i notno pevanje. U drugoj godini Kozarac je uveo i gimnastiku, koju mu je besplatno izvodio njegov najverniji drug Ukropina. Kozarac je polako pao u oči Ljubi P. Nenadoviću da ga je u početku 1872/73. godine uveo u državnu službu i postavio za direktora šabačke niže gimnazije. Teško se može doznati kako je plaćen Kozarac, plaćali su ga roditelji, kako i koliko – njihova deca nisu znala. Bilo je besplatnih učenika, i to onih iz siromašnih redova iz varoši a i sa sela.
Prvi učenici privatne gimnazije: Julka, Anka i Mihailo Radovanovići, deca advokata Mirka Radovanovića, Marko i Miloš Đuričić, deca Stevana Đuričića inženjera, Dragutin i Miloš Gođevci, deca Ranka Gođevca, Mihailo i Milorad Tadić, deca Živka Tadića, Kosta Martinović, Dragutin Šargić, Dragutin Stojišić, Ljubomir Ž. Marković iz Dračića, Vladimir J. Marković iz Skobalja, Dimitrije J. Sokolović, Svetozar St. Ubavkić, Ljubiša M. Jeremić, Marko T. Antonović, Kosta T. Andrijašević iz Bujačića, Velimir M. Pavlović, Živorad A. Jerotić, Nikola M. Glišić (ovo mora da je sin književnika Milovana Glišića, op. Milodan) i drugi. Svi ovi učenici produžili su škole, od njih su postali ugledni trgovci, činovnici, vojnici i sveštenici.
Nastaviće se…