Srbi u Rumuniji

90 komentara

1. 30. april 2018. u 12:29

   Vojislav Ananić

   HODOŠ, srpski manastir kod Arada, danas u rumunjskim rukama. H. je zadužbina srpske vlastele .Jakšića, iz kraja 15. vijeka. Na manastirskoj kuli, koja je danas zvonik, stoji plemićki grb Jakšića, isklesan u kamenu. H. je bio neko vrijeme sjedište srpskih aradskih episkopa. Kada je 1866. aradska eparhija odijeljena od karlovačke mitropolije i ušla u sastav novoustanovljene rumunjske Sibinjske mitropolije, prešao je i manastir H. pod jurisdikciju rumunjskog aradskog episkopa. Dok je na aradskoj episkopskoj stolici bio Srbin Ivačković, a upravitelj manastira H. arhimandrit Kornelije Živković, bila je uprava u H. čisto srpska. Tek kada je 1887. arhimandrit Živković premješten u manastir Mesić, zauzeli su Rumunji H. sasvim, i pretvorili ga u rumunjski manastir. R. Ć.

   Izvor: UBSM-II-55026-1-751-922, BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D. D., NAKLADNA KNJIŽARA, ZAGREB, GUNDULIĆEVA ULICA 29. (godina štampanja nepoznata)

   Odgovori

2. 11. maj 2018. u 15:09

   Dragan

   U Karansebešu pominje se oko 1885.g., Pera Branković veleposednik i gvozdjar (dao 50 novcica). Kako da dodjem do detaljnijih informacija o njemu.

   Odgovori

3. 4. jun 2018. u 15:52

   Vojislav Ananić

   TEMIŠVAR (Timisora), varoš u Banatu, u Rumuniji. Ima 72.555 stanovnpka (1910), od kojih je bilo Srba 3.482. Rumuna 7.566, Mađara 28.552, Nemaca 31.644. T. se prvi put spomnnje u prvoj polovnni 13. veka. 1552. pao je pod Turke i postao glavno mesto temišvarskog vilajeta. Od početka 17. veka T. je bio sedište srpskog episkopa. Po oslobođenju od Turaka, stanovnici T. bili su Srbi i Rumuni. U 18. veku Srbi su imali posebnu opštinu. 1849—1860. T. je bio glavno mesto srpske Vojvodine i Tamiškog Banata. T. je vrlo znatno trgovačko i nndustrijalno mesto kao i železnička raskrsnica. Ima srpsku crkvu, crkvenu opštinu i školu. Temišvarski srpski pravoslavni epnskop rezidira u V. Kikindi, a ima admnniotratora u T.

   D. P.

   IZVOR: prof. St. Stanojević, NARODNA ENCIKLOPEDIJA SRPSKO-HRVATSKO-SLOVENAČKA, IV KNJIGA, S—Š, IZDAVAČ: BIBLIOGRAFSKI ZAVOD D.D. ZAGREB, GUNDULIĆEVA 29 ZASTUPA DR ERIK MOŠE, MIHANOVIĆEVA ULICA 1, 1929.

   Odgovori

4. 11. jun 2018. u 13:17

   Vojislav Ananić

   SRPSKA BOJCKA U HOBOM ARADU ZA BPEME PRIMIRJA 1918-1919,
   Božidar Panić

   SAŽETAK: U ovom prilogu ukazuje ce na ličnosti i događaje u Lradu i okolini pred dolazak srpske vojske u sastavu savezničkih snaga na demarkacionu liniju utvrđenu Beogradskim ugovorom o primirju, na delovanje Srpskog narodnog veća u Aradu, kao i na zbivanja u vreme osmomesečnog boravka savezničke vojske u ovom delu Pomorišja, od 21. novembra 1918. do 27. jula 1919. godine.
   U sklopu svojih odgovornosti za održavanje reda i mira, srpska vojska je sa banatske strane kontrolisala prelaz pešaka i zaprežnih vozila preko mosta na Morišu, između Novog Arada i Arada. U tom cilju, komanda srpske vojske izdavala je pismene propusnice licima koja su, po službenoj dužnosti ili iz drugih razloga, prelazila demarkacionu liniju. Predstavljeno je nekoliko takvih retkih i manje poznatih istorijskih dokumenata sačuvanih u privatnim arhivima.
   KLJUČNE REČI: srpska vojska, saveznici, demarkaciona linija, Moriš, Novi Arad, Aradska tvrđava, potpukovnik Dragomir Popović, Arad, Tabakovići.

   Proboj Solunskog fronta septembra 1918. godine imao je dalekosežne posledice ne samo na dalji tok vojnih operacija na balkanskom ratištu nego je odlučujuće doprineo skorom završetku rata. Nakon pobede Druge srpske armije na Kozjaku 15. septembra 1918. srpska vojska je zajedno sa saveznicima, za samo 45 dana, prevalila u ratnim okršajima preko 500 km i konačno oslobodila Srbiju. Beograd je oslobođen 1. novembra 1918.
   Goneći neprijatelja, jedinice srpske vojske pod komandom pukovnika Nikole Colovića 6. novembra prešle su Dunav i stigle na tlo južnog Banata. O tome se u Spomvnici oslobođenja Vojvodine 1918 kaže: „Skromnim prevoznim sredstvima od nekoliko čamaca, pojedini odredi Moravske divizije kod Velikog Gradišta prešli su Dunav i zauzeli sledeća mesta: Staru Moldavu, Mačević, Srpsku i Rumunsku Požeženu, Radimnu, Sušku, Belobrešku, Divič … gde su u svakom mestu usposta- vili red i poredak, te od Belobreške preko brda Lokve uputiše se ka Zlatici, Kusiću, Beloj Crkvi, Vršcu i Temišvaru.

   Beogradsko primirje i demarkaciona linija na Morišu

   Suočena sa neminovnim ratnim porazom nova mađarska vlada grofa Mihalja Karoljija je 25. oktobra 1918. proglasila otcepljenje Mađarske od Austrije, a 13. novembra u Beogradu zaključila je Ugovor o primirju sa Savezničkom vrhovnom komandom. Pod tačkom 1 Ugovor predviđa da se u roku od osam dana mađarske oružane snage povuku severno od demarkacione linije koja je jednim delom išla donjim tokom Moriša do ušća u Tisu, a evakuisanu teritoriju da zaposednu savezničke snage. Ostale klauzule ugovora predviđaju, između ostalog, demobilizaciju mađarske vojske izuzev nekoliko pešadijskih i konjičkih jedinica za održavanje reda, neometano kretanje savezničke vojske na celoj teritoriji Mađarske, delimičnu kompenzaciju Srbiji na ime ratne odštete u izvesnom broju šinskih vozila i plovnih objekata mađarske dunavske flote, trenutno oslobađanje svih ratnih zarobljenika i civila interniranih u mađarskim logorima. Na kraju, pod tačkom 18, potvrđuje se prestanak ratnih dejstava između saveznika i Mađarske. Ugovor su u ime Savezničke vojne komande potpisali: vojvoda Živojin Mišić i general Anri, a u ime Mađarske vlade Bela Linder. Po toj osnovi, srpske i francuske jedinice raspoređuju se na celoj teritoriji Banata. Tako je 15. novembra srpska vojska ušla u Temišvar, a pet dana kasnije stigla je na demarkacionu liniju, reku Moriš, na potezu: Lipova — Novi Arad – Segedin. Komandant savezničkih jedinica u zoni Lipova — Novi Arad bio je francuski potpukovnik Gespro (Guespereau).
   Grad Arad ili Stari Arad, za razliku od Novog Arada, sa svojih sedam kvartova (vid. mapu — Prilog 1) na desnoj obali Moriša, severno od demarkacione linije, ostao je formalno pod mađarskom administracijom. U toj višenacionalnoj sredini Srbi su imali dve crkveno-školske opštine: jednu u južnom delu grada (kvart II), pri crkvi Svetih apostola Petra i Pavla (Tekelijina crkva), a drugu u Gaju (kvart VII) sa crkvom Preobraženja Gospodnjeg.
   Novi Arad (UJARAD), na levoj, banatskoj obali reke, bio je tada još uvek zasebno seosko naselje nadomak Arada nastanjeno pretežno Nemcima. Tu se u velikom luku Moriša nalazi Aradska tvrđava. Sagrađena 1763—1783, u vreme vladavine Marije Terezije i Josifa II, služila je ne samo kao vojni objekat nego je istovremeno bila i jedna od najozloglašenijih tamnica Habzburške monarhije.
   TOKOM Prvog svetskog para tu su austrougarske vojne vlasti internirale hiljade srpskih civila iz Bosne i Hercegovine, Srema, Banata, Bačke, iz okupirane Srbije, kao i hiljade srpskih ratnih zarobljenika. Utamničeni u mračnim, hladnim, memljivim kazamatima tvrđave, od gladi, zlostavljanja, zaraznih bolesti — tuberkuloze i tifusa, umrlo je preko četiri hiljade Srba, od odojčadi i maloletnika do devedesetogodišnjih staraca. Kraj tvrđave naspram šeste kapije (obeležena je na mapi: Aradi var, VI. sz. kapu), na obali Moriša, nalazi se najveće od nekoliko grobalja srpskih interniraca Aradskog logora.
   Arad pred dolazak srpske vojske
   U Aradu su krajem oktobra 1918. bila u toku velika previranja. Narod se 31. oktobra okupio u centru grada na Trgu slobode. Masa od preko deset hiljada ljudi — radnici, demobilisani vojnici i oficiri, dezerteri sa raznih ratišta, klicali su slobodi, slavili skori završetak rata, tražili uspostavljanje narodne vlasti. Neki od učesnika mitinga krenuli su prema Aradskoj tvrđavi, razoružali stražu i primorali komandu 33. pešadijskog puka da demobiliše vojnike i oslobo- di preko 900 političkih zatvorenika. Tako je konačno prestao da postoji Aradski garnizon austrougarske vojske.
   Od 2. novembra 1918. Arad postaje sedište Centralnog rumunskog nacionalnog saveta koji rukovodi radom lokalnih saveta u Erdelju, Banatu i rumunskim naseljima u Ugarskoj na pripremi Narodne skupštine zakazane za 1. decembar u Alba Juliji radi proglašenja prisajedinjenja Erdelja i Banata Kraljevini Rumuniji. Inače, Centralni rumunski nacionalni savet osnovali su 31. oktobra 1918. u Budimpešti predstavnici Rumunske nacionalne partije (Partidul National Roman) i rumunskog ogranka Socijaldemokratske partije Ugarske. Među osnivačima bili su i Arađani, od strane Rumunske nacionalne partije: prof. Vasile Goldiš i pravnik Štefan Čičo-Pop, a od strane socijalista — radnik Joan Flueraš. Štefan Čičo-Pop izabran je za predsednika, a za sedište Saveta određen je grad Arad. Rumunska nacionalna garda (Garda Nationala Romana) osnovana je u Aradu, 1. novembra 1918. Aradski odred imao je oko 50 boraca, uglavnom povratnika sa ratišta.
   Početkom novembra 1918. sve srpske opštine u Banatu dobile su iz Novog Sada „požurnice” da hitno izaberu narodna veća kao organe javnog reda. Tako je Srpsko narodno veće konstituisano u Temišvaru 10. novembra. U Pomorišju Srpska narodna veća osnovana su u Lradu, Naćvadi, Varjašu, Ketfelju, Knezu, Velikom Sempetru, Saravoli, Velikom Semiklušu, Nadlaku. U Aradu je za predsednika izabran čuveni arhitekta Milan Tabaković, za potpredsednika jeromonah Stefan Ilkić, paroh aradski, a za sekretara Đorđe Tabaković, student arhitekture. Sastanci aradskog Srpskog narodnog veća održavani su u arhitektonskom birou Milana Tabakovića. Njegov sin Đorđe, sekretar (perovođa) veća, vodio je zapisnik. Prema porodičnom predanju aradskih Tabakovića, braća Ivan i Đorđe isticali su srpsku trobojku na zgradama koje je projektovao i izgradio njihov otac arh. Milan Tabaković.
   Bilo je to vreme provizorijuma, bezvlašća, uzavrelih nacionalnih strasti, često ksenofobičnih. Srbi Arađani bili su zabrinuti kako za ličnu bezbednost tako i za bezbednost srpske zajednice u celini, pa su u samoodbrani organizovali svoju Srpsku gardu. O tome na posredan način svedoči zabeleška iz Delovodnog zapisnika Srpskv pravoslavne crkveno-školske opštine aradske (12/25. maja 1924 — 15/28. marta 1926), u kojoj se ističu posebne zasluge za srpsku zajednicu aradskog veleposednika Milivoja Telečana, koji je, u danima kada je „ovdašnjem srpskom življu pretila velika opasnost”, organizovao i predvodio „junačku Srpsku gardu”.
   O delovanju Srpskog narodnog veća u Aradu i njegovog predsednika Milana Tabakovića, kome su se tada u raznim prilikama obraćali za pomoć ne samo Srbi Arađani, svedoči dokument pod brojem 26, koji je Veće izdalo na ime Rumuna Mojsija Riškuce a koji glasi:
   br. 26, Srpsko Narodno Veće u Aradu, Iskaznima Za G. Mojsiju Riškuia, Identitet ličnosti goreimenovanog ovom se [iskazniiom] potvrđuje.

   Milan Tabaković predsednik (kružni pečat Pravoslavnog srpskog parohijskog zvanja u Aradu)

   Ovaj rukopisni dokument napisan ćirilicom, datiran 20. 11. 1918, dan uoči ulaska odreda srpske vojske u Novi Arad, svojeručno je potpisao predsednik Veća Milan Tabaković. Po rednom broju može se zaključiti da je za dvadesetak dana od kako je osnovano, Srpsko narodno veće u Aradu izdalo još dvadeset i pet svojih zvaničnih dokumenata.
   Inače, demobilisani oficir austrougarske vojske Mojsije Riškuca, kapetan po činu, postavljen je 9. 11. 1918. za komandanta aradske jedinice Rumunske nacionalne garde. Sigurnijim zaobilaznim putem pod kontrolom savezničke vojske putovao je po zadatku u Brdelj na razna odredišta pa mu je potvrda identiteta na srpskom jeziku od strane aradskog Srpskog narodnog veća mogla biti od koristi.

   Srpska vojska u Aradskoj tvrđavi

   Ovoga puta ne kao zarobljenici pod eskortom austrougarskih vojnika i žandara, kako to beše 1915. godine, već pod punom ratnom spremom, jedinice pobedničke srpske vojske u sastavu savezničkih snaga ulaze 21. novembra 1918. u Aradsku tvrđavu, vekovni bastion habzburškog apsolutizma, simbol ohole svemoći Ćesarovine, ali i stratište — logor smrti za hiljade srpskih interniraca tokom minulog rata. Zar nije to svedočanstvo ispunjenja one više, nebeske pravde? Taj trenutak pobedničkog slavlja, izražen na tako jednostavan ali i tako upečatljiv način, zabeležila je fotokamera dvadesetjednogodišnjeg studenta Đor- đa Tabakovića — vojnici srpske kraljevske vojske razvili kolo na platou ispred kasarne, u Aradskoj tvrđavi!
   Čim je srpska vojska stigla u Novi Arad, komesar Mađarske vlade dr Lajoš Varjaši (dr. Lajos Varjassy), sekretar Aradske trgovačke i industrijske komore, javio je depešom iz Arada Ministarstvu unutrašnjih dela u Budimpešti da su 21. novembra u podne, pod komandom jednog potpukovnika, oko 1.200 srpskih vojnika sa šest topova zauzeli Lradsku tvrđavu u Novom Lradu, odakle su evakuisane porodice oficira i službenog osoblja komande demobilisanog garnizona austrougarske vojske. U istoj depeši komesar izveštava da je posetio srpskog komandanta, koji ga je uverio u svoju dobronamernost i potvrdio da srpska vojska neće praviti nikakve smetnje službenicima mađarske administracije niti će prelaziti demarkacionu liniju. Dva dana kasnije, u subotu 23. novembra, u aradskom elitnom hotelu kod „Belog krsta” gradske vlasti priredile su „banket u počast srpskih oficira u Aradu”, o čemu je izveštaj u svom prvom broju objavila temišvarska Sloga.
   Za Rumune iz Austrougarske, Arad je tada bio središte političkih zbivanja kojima je pripremano prisajedinjenje Brdelja i Banata Kraljevini Rumuniji. Stoga je razumljivo što je dolazak srpske vojske pobudio veliko interesovanje kod novoosnovanih rumunskih organa vlasti u Aradu, s druge strane demarkacione linije. Već sutradan, 22. novembra, rumunska delegacija na najvišem nivou posetila je pukovnika Dragomira Popovića, komandanta srpskih jedinica u Aradskoj tvrđavi. O toj poseti izveštava 23. novembra aradski list Romanul (Romanul). U ime Centralnog rumunskog nacionalnog saveta došli su da pozdrave Srbe, piše Romanul, Njegovo preosveštenstvo Joan Ignatije Pap (Ioan Ignatie Papp), episkop aradski i vršilac dužnosti mitropolita erdeljskog, dr Štefan Čičo-Pop, predsednik Centralnog rumunskog nacionalnog saveta, i major Aleksandru Vlad, komandant Rumunske nacionalne garde. Vladika Joan je toplim rečima dobrodošlice pozdravio pukovnika Popovića, naglasivši da jednako pozdravlja sav srpski narod čiji su sinovi svojom istrajnošću tokom sedmogodišnjeg ratovanja zadivili svet. Rumunski narod u Ugarskoj i Transilvaniji, rekao je vladika, oduvek je gajio ljubav i poštovanje prema srpskom narodu ne samo zbog njegovih borbenih vrlina i predane ljubavi prema rodu svom već i zato što ova dva naroda ispovedaju istu hrišćansku pravoslavnu veru. Vladika je pozdrav završio prizivanjem blagodati i blagoslova Gospodnjeg na sav srpski rod. Pukovnik Dragomir Popović je, sa svoje strane, izrazio veliko zadovoljstvo ovakvom dobrodošlicom kao i uverenje da će se oduvek dobri odnosi između dva naroda i dalje razvijati na obostranu korist. Zamolio je svoje sagovornike da prenesu pozdrav rumunskom narodu i izrazio im je svoje poštovanje i spremnost da im u svakoj prilici pritekne u pomoć. Rumunski izaslanici su to sa oduševljenjem prihvatili uz klicanje pukovniku Popoviću — „Živio!”. Prevodilac tokom ovog susreta, kaže autor izveštaja, bio je „naš prijatelj g. potporučnik Aleksandar Tabaković iz Arada”. Ime prevodioca, očigledno, pogrešno je navedeno. Nema sumnje da se radi o Đurici Tabakoviću, studentu arhitekture, potonjem čuvenom arhitekti Đorđu Tabakoviću. Usled opšteg rasula i bezvlašća koje je pred kraj rata vladalo u mađarskoj prestonici, on prekida studije i vraća se iz Budimpešte u Arad gde je aktivno učestvovao u radu Srpskog nacionalnog odbora. Porodično predanje aradskih Tabakovića pamti da su tada braća Đurica i Ivan, kao što je napomenuto, isticali srpsku trobojku na aradskim zgradama, koje je njihov otac arhitekta Milan Tabaković projektovao i sagradio.
   O odnosu u to vreme rumunskih organa vlasti prema srpskoj vojsci svedoči, takođe, i telegram koji je, odmah po ulasku srpskih jedinica u Lipovu, uputio Rumunski nacionalni savet iz Arada komandi Rumunske nacionalne garde u Lipovi. Telegram doslovce glasi: „Sledite naređenja Srba jer dolaze kao prijatelji. Nesporazumi koji su se pojavili biće u najkraćem roku otklonjeni.“. Apel slične sadržine, objavljen u listu Romanul 10/23. novembra 1918, uputio je Čičo-Pop Rumunima u naseljima južno od demarkacione linije, pozivajući ih da prime Srbe „sa mnogo dobre volje jer su oni naši prijatelji”.
   Oduševljen doček priredili su srpskoj vojsci Srbi Arađani, uostalom, kao što je to bivalo svuda u Banatu gde žive Srbi od Dunavske klisure i Poljadije pa sve do Pomorišja. U prisustvu velikog broja Arađana, potpukovnika Dragomira Popovića i srpskih vojnika, članova Srpskog narodnog odbora sa arhitektom Milanom Tabakovićem na čelu, u crkvi Svetih apostola Petra i Pavla održana je služba blagodarenja Gospodu za pobedu srpskog oružja. Činodejstvovao je paroh aradski jeromonah Stefan Ilkić koji je u svojoj besedi, između ostalog, rekao: „Braćo! Jedva jednom, posle više od četiri godine, posta reč slobodna, možemo slobodno govoriti, možemo otvoreno reći šta nam je na srcu. Smemo govoriti o srpskoj slavi, o srpskoj pobedi koja je izvojevana, mada su mnogi držali da će srpski narod biti uništen. Prasnaga, koja je u srpskom narodu, pobedila je i danas se od Jadrana do Arada ori slava srpskog naroda, koja se ima zahvaliti onoj vojsci čijem se junaštvu divio ceo svet.
   ”
   U Novom Aradu za vreme primirja
   U sklopu svojih odgovornosti za održavanje reda i mira u Novom Lradu i okolini, srpska vojska je kontrolisala, sa banatske strane, prelaz pešaka i zaprežnih vozila preko mosta na Morišu između Novog Arada i Arada.
   U tom cilju komanda srpske vojske, u saradnji sa lokalnim vlastima stare mađarske administracije, izdavala je, na ograničeno vreme, pismene propusnice — „dozvole” (Igazolvany) — licima koja su, po službenoj dužnosti ili iz drugih razloga, povremeno ili svakodnevno prelazila demarkacionu liniju. Prelaz je bio dozvoljen svakodnevno od 7 do 20 časova uz dvočasovni prekid u podne — od 12 do 14 časova. Obrazac „dozvole” štampan je u Aradu dvojezično: na srpskom (ćirilicom) i na mađarskom. Rubrike su popunjavali rukopisno, takođe na oba jezika, službenici lokalne administracije, odnosno vojno osoblje srpske komande u Novom Lradu. Dozvola je, u stvari, tabak hartije veličine 29 h 15 cm presavijen u obliku triptiha. Fotokopiju jedne takve isprave, koja glasi na ime izvesnog Lasla Vebera iz Novog Lrada (Prilog 7), ustupio mi je svojevremeno aradski arhitekta Miloš Kristea.
   Na naslovnoj strani gore levo je registarski broj, a na sredini — naziv dokumenta. Sledi ime, prezime i zanimanje titulara, a dole u sredini — naziv štamparije koja je odštampala obrazac. Navodimo samo tekst na srpskom:
   Broj: 653, DOZVOLU, za prelazak preko mosta između Novog Arada i Arada za Ime i prezime: Vvbvr Laslo, Zanimanje: boln[ički] asisŠgnŠ
   Na unutrašnjoj levoj strani, slede rubrike: mesto i godina rođenja, mesto stanovanja, a zatim — lični opis, odnosno „opisljica”. Svakako, nije štamparska greška. Radi se o kovanici, koja u srpskom jeziku, očigledno, nije zaživela.
   Na srednjoj unutrašnjoj strani je fotografija Lasla Vebera u austrougarskoj vojničkoj uniformi, a ispod fotografije — njegov potpis naspram rubrike: Svojeručni potpis: Otisak ovalnog pečata sa natpisom na mađarskom, iz kojeg se da razabrati samo: „…TEMESVAR … ARAD…”, delimično prekriva donji levi deo fotografije.
   Na desnoj unutrašnjoj strani gore levo je grb Kraljevine Srbije, a potom stoji: Odred Novi Arad, Br službgno 15 Marta 1919, Odobravam, Dozvola važi: do 1 Maja 1919 god. Pre podne od: 7 sati do 12 sati Po podne od: 14 sati do 20 sati, Zastupa Komandant P[ot]pukovnik

   Sledi svojeručni potpis komandanta srpskog odreda (ili, možda, njegovog zamenika) i jedva vidljiv trag ovalnog pečata. Dole levo je otisak kružnog pečata konjičkog eskadrona francuske vojske sa natpisom: * ESCADRON DE SPAHIS MAROCAINS * LE CAPITAINE COMMANDANT *, što znači da su borci ove jedinice bili Marokanci, iz tadašnje francuske kolonije Maroka. U sredini pečata je polumesec sa šestokrakom zvezdom. Napomena „Zastupa” ispred potpisa srpskog komandanta a uz pečat jedinice francuske vojske, svakako, svedoči i o komandnom odnosu unutar savezničke vojske na ovom delu demarkacione linije. Kao što je već rečeno, komandant savezničkih jedinica u zoni Lipova — Novi Arad bio je francuski potpukovnik Gespro.
   Ha poleđini desne strane „triptiha” rope su dva nečitka rukopisna zapisa: jedan na mađarskom, a drugi na francuskom. Ispod je pečat sa natpisom: * A. O. CAVALERIE * LE GENERAL *. Na kraju dole, zapis na rumunskom: „Sa fie liber a trece la Aradul Nou si retour. Arad la 20. V. 1919” overen je pečatom. To znači da je valjanost dozvole Lasla Ve- bera za prelaz u oba pravca produžena 20. maja 1919. u Aradu, na neodređeno vreme. Pretpostavljamo da isto glase i dva gornja zapisa jer je, u vreme provizorijuma, dvovlašće stare mađarske i nove rumunske administracije u Aradu nadgledala francuska vojska.
   Propusnice za prelazak demarkacione linije stanovništvu drugih mesta gde je srpska vojska bila stacionirana izdavala je njena komanda, a overavao potpisom seoski knez. Originalan primerak takve propusnice (Prilog 8), kakvom su Fenlačani 1918/19. godine prelazili most na Morišu odlazeći u Arad na pijace, kao porodičnu relikviju čuva aradski lekar dr Mirko Tomić, a glasi na ime Miše Miškova, dede po majci doktora Tomića. Rukopisni obrazac ovog dokumenta je tabak hartije veličine 21,5 h 16,5 cm, presavijen napola. Napisan je ćirilicom i popunjen ličnim podacima osobe na čije ime glasi: Broj dozvolv 477
   Već pomenuti kapetan Mojcnje Riškuc(i)a ponovo je, marta 1919. preko Temišvara i Lugoša, putovao u Sibiu, gde seod8. 12. 1918. nalazila Vrhovna komanda Rumunske nacionalne garde, pa mu je štab francuske vojske u Aradu izdao propusnicu koju su u Novom Aradu i u Temišvaru overile srpske vojne vlasti. Propusnica daktilografisana na tankom prozirnom papiru, na francuskom jeziku, glasi:
   ARMEE DE HONGRIE, O.G, Le, 13.mars 1919, Cavalerie Etat-Majeur, № 21, LAISSEZ-PASER, M. le capitaine RISCUTIA Moi’se est autoise a se rendre a SIBIU va TEMESVAR. Le General de GODRECOURT, Commandant la Cavalerie de l’ A.H. P.O. Le Chef d’Etat-Majeur, kružni pečat:, A.H. CAVALERIE LE GENEAL, potpis, kružni pečat: LE COMMISSAIRE MILITAIRE
   Pour l’Officier, potpis

   Na poleđini propusnicu su overili istoga dana, 13. marta: komandant odreda srpske vojske u Novom Aradu uz napomenu „Viđen za Temišvar, kao biv. zarobljenik Rumun” i komandant jedinice srpske vojske u Temišvaru („Viđen za Lugoš”).
   Odlazak savezničke vojske
   U vreme provizorijuma, u Aradu i Aradskoj županiji severno od demarkacione linije dolazilo je često do žestokih oružanih sukoba između mađarskih vojnih formacija, 23. pešadijske divizije pod komandom generala Šoša (Soos) u sadejstvu sa žandarmerijom i odredima Mađarske nacionalne garde, i rumunskih civila i odreda tek osnovane Rumunske nacionalne garde. U tim okršajima samo na rumunskoj strani bilo je oko 300 poginulih. Jedan od mnogih sličnih sukoba izbio je 29. decembra 1918. u Aradu, za vreme posete francuskog generala Bertloa (Berthelot). Zato su no njegovoj naredbi 2. januara 1919. mimo klauzula Beogradskog dogovora o primirju, francuske trupe ušle u Arad kako bi uspostavile red i sprečile dalje sukobe. Za vojnog guvernera grada postavljen je general Godrkur (Godrecourt). Zavedene su stroge mere bezbednosti. U tom cilju raspuštene su i Rumunska i Mađarska nacionalna garda, zabranjeno je nošenje kokardi kao i isticanje drugih nacionalnih obeležja (zastava). Stanovništvo Arada, međutim, nije se pridržavalo naređenja vojnog guvernera. Mađari su na kapama nosili trake sa natpisom „Erdelyert!” („Za Erdelj!”) i svuda po gradu lepili plakate sa porukom „Nem, nem, soho!” („He, ne, nikada!”). Zato je u lokalnom listu Romanul 5. 02. 1919. objavljeno upozorenje da će protiv prekršioca naređenja francuska komanda postupati prema vojnim zakonima. Ubrzo potom uvedena je i cenzura štampe. List Romanul zabranjen je u periodu od 22. februara do 6. juna 1919, kada ponovo izlazi, ali sa naznakom „Censure Franfaise”.
   Južno od demarkacione linije, u zoni odgovornosti francuskih i srpskih jedinica od Lipove do Novog Arada, nije bilo sličnih međuetničkih sukoba. Tu su savezničke snage, francuske i srpske, odmah po dolasku raspustile Rumunske nacionalne odbore i Rumunsku nacionalnu gardušto je, razume se, izazvalo nezadovoljstvo kod Rumuna o čemu je izveštavao list Romanul. S tim u vezi Štefan Čičo-Pop imao je u Aradskoj tvrđavi sastanak sa potpukovnikom Dragomirom Popovićem i 8. 12. 1918. preko istog lista obratio se svojim sunarodnicima Rumunima južno od demarkacione linije obaveštavajući ih da je radi izbegavanja nesporazuma sa savezničkom vojskom zabranjeno svako isticanje nacionalnih zastava rumunskih, mađarskih i srpskih.
   Provizorijum je trajao do kraja jula 1919. godine. Kada su na Pariskoj mirovnoj konferenciji velike sile pobednice u ratu odredile nove granice na tromeđi Kraljevine SHS, Mađarske i Kraljevine Rumunije, francuska vojska povukla se najpre iz Arada (18. jula 1919) a nekoliko dana kasnije (27. jula) i sa teritorije južno od Moriša. Tada se i srpska vojska povukla sa dela teritorije Banata, koji je prema odredbama mirovne konferencije pripao Rumuniji, uključujući i Pomorišje.

   Zapisnik
   Srpske pravoslavne crkveno-školske opštine aradske
   (12/25. maja 1924 – 15/28. marta 1926)
   11 Zapisnik redovne sednice Crkvenog odbora [održane] 1/14 septembra 1924 Br. 148
   G. Milivoj Telečan, veleposednik u Aradu, član Crkvene skupštine i Crkvenog odbora, prijavljuje svoj odlazak napuštanjem mesta prebivanja i konačno iseljenje u Državu Srba Hrvata i Slovenaca, usled čega podnaša ostavku na sva časništva kojima je odlikovan u ovoj crkvenoj općini, podjednom moli za razrešenje vršenja istih dužnosti koje su mu namenjene bile i da se iz zajednice ove crkvene općine pobriše, te da mu se izda otpusnica a o tome zapisnički da se izvesti.
   Rešeno je: Ostavka G. Milivoja Telečana iz gorenavedenih razloga sa žaljenjem uzima se na znanje; ova crkvena uprava žali što u G. Telečanu gu- bi jednog od najboljih svojih članova, koji je u korist crkvene opštine delanjem svojim mnogo koristio, te u svakom pogledu dužnosti marljivo, savesno i tačno otpravljao; kao veran sin Srpskoga roda oduševljavao se za svaku srpsku stvar, za srpske ustanove mnogo je žrtvovao i ispomagao mnoge Srbe naročito tada kada je ovdašnjem srpskom življu pretila velika opasnost, organizovao je junačku srpsku gardu i stavio im se na čelo kao vođa i u najkritičnijem vremenu zauzeo položaj u odbranu i očuvanju Srpstva i srpskoga imena posvedočavajući da je valjan Srbin i dostojan srpskoga imena a što dokazuje i ovaj postupak mu, što prinašajući velike žrtve, snašajući ogromne materijalne štete, rasprodavajući svoj imetak, odlazi braći svojoj da im se i na dalje stavi na raspoloženje, da svojim radom koristi i na dalje Srpskom rodu i u novoj postojbini.
   Ova crkvena opština svoga člana ispraća sa žalošću što se kreće iz naše sredine, a sa blagoslovom i željom da mu rad u novoj postojbini bude koristan i berićetan.
   Napomena: Zapisnik je vodio učitelj Đura Milanković, perovođa Crkvenog odbora Srpske pravoslavne crkveno-školske opštine aradske.

   Sloga, god. I, br. 1/28. 11. 1918, str. 2 Najnovije vesti, Banket u počast srpskih oficira u Aradu

   Varoš Arad priredila je u subotu uveče u počast srpskih oficira banket u hotelu kod „Belog krsta”, na kome je učestvovala sva inteligencija varoši. Naročito je bio veliki broj u mađarsku uniformu obučenih oficira, među kojima i novi komandant mesta, pukovnik Dobak, p[ot]pukovnici Koniges i Grel, major Fidler i drugi.
   Srpski oficiri iz grada, na čelu sa svojim komandantom p[ot]pukovnikom Dragomirom Popovićem, došli u paradnom odelu. Među njima se nalazio i francuski marveni lekar, poručnik Ponje. Pri obedu je sedeo p[ot]pukovnik Popović pored vladinog komesara dr Ludvig Varjama. Prvu zdravicu je održao dr Varjami, pozdravivši srpske oficire i komandanta kao plemenite ljude. P[ot]pukovnik Popović je odgovorio da ovaj rat nije bio rat naroda. U ovom se ratu borilo za pravdu. Sa radošću je primetio da narod nije raspoložen prema srpskoj vojsci neprijate^ski. ZdraBipa je primqena sa gromoglasnim uzvicima „Živio!”, našto je prisutna vojna muzika intonirala mađarsku himnu, koja je od prisutnih stojeći slušana.
   Izveštaj iz temišvarskog lista Sloga, uz dužnu zahvalnost, navo- dimo prema velikodušno ustupljenom svojeručnom prepisu g. Stevana Bugarskog.
   Napomene:
   1. Po inicijalima F. Ž. rukopisno dopisanim na kraju nepotpi- sanog izveštaja o ovom događaju, g. Stevan Bugarski zakšučuje da bi autor mogao biti Fedor Živković.
   2. Hotel kod „Belog krsta”, danas „Hotel Ardealul”, nalazi se u samom centru Arada.
   3. To da su srpski oficiri došli „iz grada”, zapravo znači — iz tvrđave, jer su Srbi Arađani čak i u trećoj deceniji HH veka za naziv Aradske tvrđave koristili sintagmu Aradski grad, a u vreme Save Tekelije — Aradska krepost.
   4. Prezime Varjami je, po svoj prilici, pogrešno navedeno. Prema aradskim istorijskim izvorima vladin komesar bio je, kao što je već rečeno, dr Lajoš Varjaši (dr. Lajos Varjassy).

   Izvor: Temišvarski zbornik, 5, Novi sad, 2008.

   Odgovori

5. 24. januar 2019. u 13:29

   Vojislav Ananić

   Tornja

   Tornja (rum. Turnu) selo je u okviru opštine Pečka, koja pripada okrugu Arad u Republici Rumuniji. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.

   Položaj naselja

   Selo Tornja se nalazi na severnoj, krišanskoj strani Pomorišja. Grad se nalazi 20 km severozapadno od grada Arada ka rumunsko-mađarskoj granici. Naseljski atar je ravničarskog karaktera.

   Istorija

   U Tornju su Švabe katolici osnovali svoju parohiju 1753. godine. Selo Tornja je za vreme AU monarhije bilo u Čanadskoj županiji. A kanonskom crkvenom podelom sa Rumunima, srpska Crkvena opština u Tornju je bila nova, u sada temišvarskoj eparhiji, u koju je prešla iz aradske.
   Po podacima iz 1905. godine Tornja je velika opština u Batonjskom srezu. Tu živi 2516 stanovnika u 418 domova. Srba pravoslavaca je malo, njih 397 duša (ili 16%) ima 64 kuće. Od javnih srpskih zgrada tu su pravoslavna crkva i narodna škola. Sve PTT komunikacije su postojale u naselju.

   Crkva i škola

   Pravoslavna crkva se pominje 1759. godine, kao neugledni hram građen od pletera, pokriven slamom. Bio je posvećen prazniku Sv. Nikoli. Kasnije je sagrađena veća i bolja građevina, sada posvećena Sv. evanđelisti Luki, koji posle kanonske podele pripala Rumunima. Paroh tornjanski Dimitrije Jovanović 1831. godine nabavlja srpsku knjigu. Po državnom šematizmu iz 1846. godine naselje Tornja (Tornya) sa 1160 stanovnika, je počelo voditi sve crkvene matične knjige od 1779. godine. Sveštenik je bio Dimitrije Abramović, a parohijski kapelan Atanasije Nešković. Srbi su podigli svoju novu crkvu 1879. godine, za koju je platio ikonostas Živa Gluvakov, inače nabavljen od novosadske firme Ivković, tek 1906. godine. Bio je poslat izaslanik vlasti, da pregleda taj novi ikonostas. Nova crkva je posvećena prazniku Rođenju Presvete Bogorodice ili Maloj Gospojini. Bio je 1893. godine poslat izaslanik eparhijski Jovan Novaković, da novu Crkvenu opštinu organizuje u Tornji. Crkvena opština u Tornji je bila jedna od najsiromašnijih u temišvarskoj eparhiji, i teško je funkcionisala. Tako je 1898. godine primila pomoć od 150 f. iz narodnog jerarhijskog fonda. Ta crkvena opština je od zajma iste godine kupila jednu kuću. Administrator parohije jeromonah Amfilohije Mihajlović umro je 1893. godine sa 30 leta, u manastiru Bezdinu. On je bio u Tornji administrator tokom 1892-1893. godine. Kaluđera je 1892. godine zamenio kao administrator svršeni bogoslov Teodor Jozanov? iz Subotice. Jerej Vikentije Popović se postavlja 1896. godine za administratora u Tornji. Kornel Adamović se postavlja za administratora decembra 1899. godine. Pravoslavna crkvena opština je bila organizovana 1905. godine, skupština redovna, pod predsedništvom Alekse Bajića. Pravoslavna parohija je najniže šeste klase, ima parohijski dom i parohijsku sesiju od 23 kj. zemlje. Postojalo je srpsko pravoslavno groblje, a crkveno-opštinski posed iznosi 26 kj. zemlje. Godine 1905. administrirao je kaluđer josif Protić jeromonah, rukopoložen 1902. godine. A 1906. godine biće novi, ko zna koji po redu, administrator svršeni bogoslov Vladislav Aleksić.
   Kupac srpske knjige 1831. godine je mesni učitelj Atanasije Popović. U narodnoj školi nastavu je 1846. godine pohađalo 38 đaka, sa kojima je radio učitelj Vasilije Simeonović. Josif Agrima je bio 1868. godine privremeni učitelj u mestu, i od njega je traženo da položi učiteljski ispit u Somboru, da bio postao stalni. Učitelj za mesnu srpsku školu je preko novina tražen 1888. godine. Učitelji su teško dolazili, a brzo napuštali tu neatraktivnu sredinu. Sledeće, 1889. godine tražen je opet osposobljen i to muški učitelj za rad u Tornji. Dao je učitelj Branko Čalić ostavku 1892. godine, zbog čega je raspisan stečaj za prijem novog. Ponuđena godišnja plata je iznosila 280 f. i druge sitne naknade u novcu ili naturi. Srpska narodna veroispovedna škola je bila zatvorena deset godina (1897-1907) zbog protivljenja političke vlasti da se koristi trošna zgrada za školu. Često, pa 1902. godine, crkvena opština je tražila od eparhijskih vlasti finansijsku pomoć za školu. Mnogo požrtvovanih Srba poklanjalo je krajem 19. veka tornjanskoj školi pretplatu na “Školski list”. Godine 1905/1906. pravljena je nova školska zgrada u Tornji. A 1908. godine opet se konstatuje da ta školska zbornica nije po propisu sagrađena. Mnogo puta su davani oglasi za prijem učitelja, ali takvo mesto sa dve “učiteljske snage” (1907) nije bilo atraktivno. Kada je dat konkurs za prijem učitelja, pored svih drugih uslova, navedeno je da će biti primljen samo ko je vešt u mađarskom jeziku. Plata je tada bila ponuđena od 280 f. Godine 1891. učitelj je bio Branko Čavić. On je podneo ostavku već 1892. godine. Na oglasu za prijem novog učitelja, kaže se da će raditi u četvororazrednoj osnovnoj školi u Tornji. Na konkursu iz 1895. godine osnovna plata je sada 300 f. Eparhijska vlast je obavestila tornjansku opštinu, da ako želi “školu svoju ponovo da otvori”(?), da će nastaviti da je dotira sa 100 f. Predsednik Školskog odbora Živan Gluvakov, a učiteljica Zorka Imbronjeva perovođa. učiteljica Imbronjev je rodom iz Arada, i dve godine je bila u mestu (1905). Škola ima jedno zdanje, a redovnu nastavu pohađa 47 đaka, a u tuđe škole ide 31 srpsko dete. Oglas iz 1907. govori o plati izraženoj u krunama – 700 k. Postavljena je u tornjanskoj školi 1908. godine kao privremena učiteljica Marija Bukurova. Godine 1911. dobila je dekret o stalnosti nova učiteljica Zorka Šićarović.
   Među svim tornjanskim učiteljima najznačajniji je Živojin Raković, koji je radio u seoskoj školi između 1908-1910. godine. To je bio vrlo inteligentan i vredan pedagog, koji je pisao pedagoške stručne članke za “Školski list”, i prevodio sa nemačkog i francuskog. Tokom školovanja bio je pitomac Zadužbinskog fonda Hristifora Šifmana, koji je bio aktivan pri Matici srpskoj. Karijeru je nastavio u mestu Potporanj, pa Keledobri, a završio u Vršcu, gde je bio istaknuti predavač na Narodnom univerzitetu i čkan ogranka Srpskog kulturnog kluba 1940. godine. Treba samo pomenuti nekoliko njegovih objavljenih naslova. Iz 1909-1910. godine feljton u “Školskom listu”, Karlovci, preveden sa francuskog jezika, od Rene Vormsa oba dela: “Naučna i moralna filozofija”. Zatim “Misli o učitelju” objavljen iste 1909. godine. Dok je bio srpski narodni učitelj u Tornji 1909. godine piše raspravu: “Misli o učitelju i pojanju”. Prikaz knjige “Pedagogika” nemačkog profesora Oskara Mesmera daje 1910. godine. Iste godine objavljuje članak “Noviji nemački spisi za nastavu u prirodnim naukama”. Sledi, “Neposredno i pedagogika”, od Paula Henkela, preveo sa nemačkog 1913. godine. Sa francuskog, iz jednog časopisa, prevodi i članak “Pedagoški sistem Montenjev” 1909. godine.
   1905. godine osnovana je nova Srpska zemljoradnička zadruga u Tornji, sa neograničenom odgovornošću. Njen kapital je iznosio 1393 k, a vodili su je: predsednik Živa Gluvak i poslovođa Mata Dragan.

   Stanovništvo

   Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Tornja imalo je 1.251 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovnika opada.
   Naselje je od davnina bilo višenarodno, a mesni Srbi su oduvek bili manjina u naselju. Danas je njihov broj simboličan. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:
   Godina popisa 1910. god. 1992. god. 2002. god.
   Ukupno st. 2.537 1.164 1.251
   Srbi
   355 (14,0%) 58 (5,0%) 53 (4,2%)
   Rumuni
   666 (26,3%) 647 (51,7%) 833 (66,6%)
   Mađari
   1.485 (58,5%) 450 (38,7%) 352 (28,2%)
   ostali 31 (1,2%) 9 (0,8%) 13 (1,0%)

   Iz Vikipedije, slobodne enciklopedije

   Odgovori

6. 24. januar 2019. u 13:33

   Vojislav Ananić

   Ivanda (Đulvaz)

   Ivanda (rum. Ivanda) je selo u opštini Đulvaz, koja pripada okrugu Timiš u Rumuniji. Naziv sela je nastao verovatno po letnjem crkvenom prazniku Ivandanu. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.

   Položaj naselja

   Selo Ivanda se nalazi u istočnom, rumunskom Banatu, na 15 km udaljenosti od Srbije. Od Temišvara selo je udaljeno oko 40 km. Seoski atar je u ravničarskom delu Banata.

   Istorija

   Prvi pomen mesta je 1333. godine u vezi sa papskim davanjima. Slovenski karakter sela se pokazuje 1660. godine u Katastigu manastira Pećke patrijaršije. U opisu Temišvarske eparhije 1764. godine pominju se opštine Ivanda i Đulvez u Čakovačkom protoprezviratu. Carski revizor Erler 1774. godine konstatuje da je to mesto naseljeno Srbima u Čakovačkom okrugu. Selo je potom postalo posed spahije Ištvana Karačonjija.
   U Ivandi se postojao izvor gorke vode koja se koristila za lečenje ljudi, od “groznice”. Polovinom 19. veka tu vodu su izvozili, čak i u Ameriku.
   Ivanda je 1905. godine velika opština u Nemetpardanjskom srezu. Tu živi 1511 stanovnika u 247 domova, a Srbi su u većini. Ima ih 1021 pravoslavna duša ili 68%, sa 176 kuća. Od srpskih javnih zdanja tu su pravoslavna crkva i narodna škola. PTT komunikacija funkcioniše u mestu.

   Srpska pravoslavna crkva u Ivandi

   Crkva je posvećena Saboru Svetoga arhanđela Mihaila i Gavrila. Autori ikonostasa: Rezbar neidentifikovan, slikar Evgen (Špang (Eugen Spang) Tematski sadržaj ikonostasa: u soklu – četiri biblijske scene; na carskim dverima – Blagovesti; na bočnim – Sveti arhiđakon Stefan, odnosno Sveti Georgije; iznad carskih dveri – Tajna večera; iznad bočnih – Ulazak u Jerusalim, odnosno Susret Marije i Jelisavete; prestone ikone – Sveti Nikola, Bogorodica, Spasitelj, Preteča; praznične ikone – Rođenje, Krštenje, Vaskrsenje, Vaznesenje Hristovo, Silazak Svetoga Duha, Preobraženje; u luku – tematski sklop Raspeća, bočno sa obe strane – apostoli. Autor zidnog slikarstva: Nema zidnog slikarstva Drugi poznati umetnici: zografi Nikola, Nedeljko i Šerban Popović, autori starog ikonostasa iz XVIII veka, Stefan Popović, autor pojedinačnih ikona.
   Pećki kaluđeri su u mestu sakupljali milostinju 1660. godine i zabeležili nekog Nikolu Popovog, a godine 1767. zapisana su dva sveštenika (obojica behu meštani). Kraj toliko posrednih podataka o razvijenosti verskog života, neposredni podaci o starim crkvama bilo da nisu sačuvani, bilo da još nisu otkriveni. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano i crkvene matične knjige se vode od 1779. godine. U Ivandi je 1846. godine bilo 1139 pravoslavnih žitelja. Sveštenici su tada bili Petar Omaljević i Jovan Popović. Pop Luka Popović rodom iz Vranjeva (1808) bio je sveštenik u Vranjevu, Karlovcima, Ovsenici i Ivandi – gde je umro sa 46 godina života 1854. godine. Popović se školovao u Vršcu i Karlovcima, gde je završio poetiku i bogosloviju. Njegovih svih pet kćerki i oba sina su se bavili pozorišnom glumom (1861). Kći Draginja glumica je postala supruga čuvenog glumca Dobre Ružića.
   Sadašnja crkva je sazidana od pečene cigle 1852. godine. Ikonostas je mnogo pozniji: i rezba i slike zanatski su rad Temišvarca Evgena Španga (Eugen Spang) iz 1897. godine. Najstarija crkvena knjiga je Vukovićev “Minej”, štampan u Veneciji 1532. godine. Obnova ikona na ikonostasu izvršena je 1936. godine. Po mitropolijskom izveštaju iz 1865. godine pravoslavna parohija Ivanda je IV platežne klase, sa 1163 pravoslavnih vernika.
   Godine 1905. u mestu je srpska crkvena opština, skupština je redovna pod predsedništvom Živana Matića. hram je tada u dobrom stanju, a u mestu su dva srpska pravoslavna groblja. Parohija je pete platežne klase, ima parohijski dom a parohijska sesija iznosi 35 kj. zemlje. Dodeljena je ta upražnjena parohija 1906. godine administratoru svršenom bogoslovu iz Karlovaca, Marku Protiću, kojeg je zamenjivao pop Vasilije Petrović iz Srpskog Semartona. Raspisan je 1906. godine stečaj za upražnjeno mesto paroha, u parohiji V plaćevnog razreda. Paroh je 1907-1910. godine pop Radivoj Stanižan, rodom iz Čente.
   Sadašnje stanje crkvenog objekta: Građevina je u dobrom stanju. Kao i većina srpskih crkava iz šire okoline, ima spolja oblik lađe, unutra oblik krsta, lučnu oltarsku apsidu i toranj. Odlikuje se upadljivom zapadnom fasadom ukrašenom sa četiri masivna stuba, koji joj daju izraz stabilnosti i otmenosti i svrstavaju među bolje primerke crkvene arhitekture XIX veka u Banatu. Značajne pokretne umetničke vrednosti i kulturno-istorijske znamenitosti: u tornju su smeštena četiri zvona. Crkvene knjige većinom su iz XVIII i XIX veka. Na zapadnoj fasadi stoji spomen-ploča sa imenima Srba meštana poginulih u Prvom svetskom ratu. Hramovna slava se proslavlja na praznik Sabora Svetoga arhanđela Gavrila (Letnji Sveti Arhanđeo). Sveštenik: Mesto paroha je upražnjeno; parohiju opslužuje paroh Srpskog Semartona, održavajući bogosluženja naizmenično u Srpskom Semartonu i Ivandi.
   Ostale crkve u mestu: Rimokatolička crkva.
   Iz spiska pretplatnika jedne srpske knjige (ćirilične) vidi se poredak u selu: pop Živan Popović paroh administrator, Simeon Radosavljević epitrop, Filip Nikolić kasir i nadziratelj školski te Kuzman Pantić učitelj. Godine 1855. kupci pretplatnici srpske knjige iz Ivande su bili: parosi Luka i Jovan Popović, učitelj i svršeni bogoslov Uroš Popović. Tu su i crkveni “pjevci”: Spasoje Stanojević, Isidor Milovanović, Arkadije Branković i Milan Blagojev. Od ostalih Vasilije Popović išpan i Emanuil Šašin kasir.

   Škola

   Po državnom popisu pravoslavnog klira iz 1846. godine u selu je bilo 24 učenika, kojima je predavao Kuzman Pantić učitelj. U narodnoj ivandanskoj školi je februara 1860. godine raspisan konkurs za srpskog učitelja, sa platom godišnjom 105 f. Novoimenovani učitelj u Ivandi je tada Georgije Bogosav. Učitelj Bogosav, koji je završio “Romansku Preparandiju” u Aradu, ali bez gimnazije, prešao je 1867. godine sa službom u Čenej. Raspisani konkurs za ivandskog učitelja iz 1866. godine sadrži ponudu o plati: 195 f. i 4 lanca zemlje. Za školu u Ivandi se kaže 1867. godine da je čisto srpska. Đorđe Grbanović je privremeni učitelj u mestu 1867. godine, očekuje se da položi učiteljski ispit u Somboru. Grbanović je kao i njegov prethodnik završio Preparandiju na rumunskom jeziku u Aradu, ali bez gimnazijske spreme, kvalifikovan samo za seoske osnovne škole. Tražen je učitelj u Ivandi 1880. godine sa osnovnom platom od 110 f. Raspisani stečaj za učitelja 1886. godine u Ivandi pokazuje da mu je ponuđena plata u novcu iznosila 150 f., sa 36 kibli žita, 20 kibli kukuruza, 2 hvata drva, 4 hvata slame kao i 50 novčića “od sahrane ako bude pozvan”. Plata učitelja je morala biti korigovana, da bi bila primamljivija. Branko Čavić ivandski učitelj 1886/1887. godine, tražio je da mu se omogući privatno polaganje učiteljskog ispita. Međutim, odbijen jer je i prethodne godine “omanuo”. Svetozar Piroški je 1890. godine prešao u Srpski Padej na katedru. Gotovo svake godine krajem leta se raspisuje stečaj za učitelja u “učiteljskoj štaciji” Ivandi: 1891, 1892, 1893, 1894… Tako 1892. godine daje školski predsednik Vasa Stanojev sada 340 f, naknada za 4 lanca zemlje – 40 f. i plata za poftornu školu – još 20 f. Postavljen je 1892. godine za privremenog učitelja Kosta Lazić samo “da nastava ne bi trpela”. Ivandanska škola je 1894. godine tražila učitelja za rad, sa platom od 400 f. Po raspisanom stečaju iz 1899. godine vidi se stanje u mesnoj školi. Prethodni stečaj nije uspeo jer se ni jedan kandidat nije prijavio, pa je plata povišena. Tražio se učitelj u srpskoj veroispovednoj mešovitoj školi (deca oba pola sede zajedno) za godišnju osnovnu platu od 440 f., zatim 5 f. paušala, dva hvata tvrdih drva, slobodan stan sa dve sobe, kujnom i špajzom, bašta od 800 kv hv i 50 novčića od pogreba “gde bude pozvan”. Od njega se očekivalo da izvodi redovnu nastavu poji na svakom bogosluženju i tokom “časnog posta” i da decu uči “crkvenom pjeniju”. Milan Ristović ivandanski učitelj dobio je 1900. godine dekret o stalnosti. Godine 1905. škola je srpska narodna sa jednim zdanjem zidanim 1872. godine. Učitelj je Slavko M. Kosić, rodom iz Velike Kikinde, privremen tek stupio. Tu je već učiteljica Milica Slavković. Redovnu nastavu je pratilo tada 18 đaka, a u poftornu školu išlo osam učenika starijeg uzrasta. Definisana su dva učiteljska mesta u školi u Ivandi (1907). Drugu novu školu otvorili su 1908. godine u Ivandi, a kafana u neposrednoj blizini je zatvorena. Učitelj Dušan Stojković je 1909. godine prešao u Žabalj.

   Stanovništvo

   Sredinom 19. veka kao i u većini banatskih mesta broj Srba opada. Po popisu iz 1847. njihov broj je iznosio 1139, da bi dvadeset godina kasnije tu živelo 1007 Srba pravoslavaca. Protoprezviterski izveštaj za kraj 1891. godine pokazuje da u toj srpskoj pravoslavnoj parohiji živi 1032 pravoslavne duše u 182 srpska doma. Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Ivanda imalo je 613 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovnika opada.
   Selo je nekada bilo pretežno naseljeno Srbima, ali su posle više kolonizacija rumunskog stanovništva oni danas postali manjina. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:
   Godina popisa 1910. god. 1992. god. 2002. god.
   Ukupno st. 1.477 539 613
   Srbi
   1.034 (70,0%) 168 (31,2%) 148 (24,1%)
   Rumuni
   49 (3,3%) 344 (63,8%) 438 (71,5%)
   Nemci
   301 (20,4%) – (0,0%) – (0,0%)
   ostali 93 (6,3%) 27 (5,0%) 27 (4,4%)

   Iz Vikipedije, slobodne enciklopedije

   Odgovori

7. 26. januar 2019. u 13:00

   Vojislav Ananić

   STANOVNIŠTVO LIMITROFNOG SRPSKOG SELA SVINJICE U RUMUNIJI

   Miroslav DRAŠKIĆ

   Selo Svinjica se nalazi na samoj levoj obali Dunava u tzv. “Banatskoj klisuri” u Rumuniji, koja se prostire jugoistočno od Bele Crkve duž leve obale reke Nere i Dunava sve do kraja malog Đerdapa, a u podnožju jugozapadnih ogranaka južnih Karpata, zahvatajući površinu od oko 600 km.
   U Banatskoj klisuri nalaze se sledeća sela, počev od reke Nere niz Dunav: Leskovica, Zlatica, Lugovet, Sokolovac, Bazijaš, Divič, Belobreška, Radimna, Suška, Srpska Požežena, Rumunska Požežena, Mačević, Nova Moldava, Stara Moldava, Koronini, Sv. Jelena, Gornea, Sikevica, Ljubkova, Brzaska, Drenkova, Kozla i Svinjica. Od pobrojanih sela četrnaest je pretežno naseljeno srpskim stanovništvom: Leskovica, Zlatica, Lurovet, Sokolovac, Bazijaš, Divič, Belobreška, Radimna, Srpska Požežena, Mačević, Stara Moldava, Ljubkova i Svinjica.
   Rumunskim stanovništvom naseljena su sledeća sela: Suška, Rumunska Požežena, Nova Moldava, Koronini, Sv. Jelena, Gornea, Sikevica, Brzaska, Drenkova i Kozla.
   Prema Mil. Filipoviću sva sela pored leve obale reke Nere; Leskovica, Zlatica, Lurovet, Sokolovac pripadala bi etničkoj grupi Hera, koja, kao što je poznato, zauzimaju predele oko Bele Crkve. Ostala srpska sela, počev od južne podgorine planine Lokve, čine posebnu predeonu i srpsku etničku celinu Klisuru. Ipak, Filipović na jednom mestu ističe da poneko i Klisurce naziva Herama. Iz studije dr Pavla Ivića o mestu banatskog herskog govora meću srpskim dijalektima izlazi da svi stanovnici srpskih naselja sa obe strane granice govore jedinstvenim tzv. smederevsko-vršačkim dijalektom, koji se prostire na mnogo široj teritoriji severne Srbije, istočne Šumadije i Morave, što znači da obuhvata i sva srpska sela Banatske klisure. To je po Iviću stari govorni tip severoistočnih srpskih krajeva.
   Pomenuta sela većinom leže na uskom pojasu između leve obale Dunava i planina južnih Karpata. Odmah iznad Bazijaša i Nove Moldave uzdiže se planina Lokva sa vrhovima od 300–618 m visine. Od nje, u pravcu jugoistoka, proteže se planina Krak – Almaš sa vrhom Moldavica (720 .m) sve do rečice i sela Brzaske. U produženju, ka selu Svinjici, prostire se najjužniji deo Karpata, koga Dunav u oštrom luku zaobilazi, pod nazivom Sretinje sa vrhovima do 1226 m.
   Dužina pojasa klisurske doline iznosi od Leskovice do Svinjice 110 km. Širina ove doline varira izmeću 250 m – 6 km.
   Planine duž Klisure i danas su pokrivene gustim šumama. Tokom 18. i sredinom 19. veka, naročito istočni deo Klisure, bio je pokriven ogromnim gustim šumama, koje su u to doba zahvatale 468.025 k.m jutara. Ove guste šume bile su sve do dvadesetih godina ovoga veka odlična skloništa za razne divljači (srna, divljih svinja, medveda i dr.
   Dolinom Klisure, kod nas poznata pod nazivam Đerdap, od Oršave – koja je danas primila izgled modernog grada sa uspelom savremenom arhitekturom, sretno izniklim soliterima na prelepoj obali Đerdapskor jezera i reke Černe, koja se tek na rumunskoj strani otkriva u svoj svojoj lepoti – vodi makadamski put uz samu obalu Dunava ka selu Svinjica udaljenom oko 40 km. Probija se kroz gvozdena vrata nizom oštrih i opasnih okuka. Od Svinjice produžava sve do Bazijaša, odnosno srpsko-rumunske granice u blizini Bele Crkve. Ovaj put izgradio je inž. Vašarhelji 1837-1840. nastojanjem grofa Sečenjia.
   Prirodno, sva pomenuta sela na dugačkom potezu od Bazijaša do Oršave povezuje Dunav, koji je na ovom delu postao plovan tek 1830. godine. Mećutim, ni danas svako od ovih sela nema sopstveno pristanište. Imaju ga samo Drenkova (teretno), Nova Moldava i Bazijaš. Ona su, ipak, nepodesna za saobraćaj.
   Ovaj pretežno planinski i zaputni kraj, pogotovo njegov središnji deo, gde je upravo locirano selo Svinjica, opasan je kao što sam naglasio moćnim obručom Dunava. To donekle uslovljava relativno povoljnu klimu, a samim tim i povoljne uslove za zemljoradnju, stočarstvo, (tačnije ovčarstvo), vinogradarstvo, voćarstvo i ribolov. Međutim, zbog prirodnih nepovoljnih saobraćajnih veza kako u prošlosti tako još i danas; graničnog položaja između nekadašnjih velikih evropskih sila Austrije i Turske; današnjeg njegovog položaja u takoreći mrtvom ygly jurozapadne Rumunije, poljoprivreda ovoga kraja nikada nije bila, a čini se nije ni danas, na zavidnoj visini. Sve pomenute privredne grane nisu bile ni izmeću dva rata vidnije razvijene, o čemu nam daje podatke A. Stanojlović u svojoj monografiji Banatske klisure. Tome je naročito doprinelo razgraničavanje posle prvog svetskog rata izmeću Jugoslavije i Rumunije. Otkako je pristanište Bazijaš odvojeno od svoje ekonomoke pozadine (Bele Crkve i Vršca), robni promet je gotovo zamro. Gubitak tržišta rumunske vlasti su pokušale da nadoknade održavanjem nedeljnih paэarnih dana u Novoj Moldavi, Sokolovici i Staroj Moldavi, ali bez uspeha. Izgleda da se ovaj kraj prenuo tek izgradnjom Đerdapske hidroelektrane.
   Sela u rumunskom delu Đerdapa danas su uglavnom uključena u državna socijalistička poljoprivredna gazdinstva (sa dozvoljenom individrualnom okućnicom) osim sela Svinjice, koje je u uslovima pomenute geografske konfiguracije i saobraćajne izolovanosti, ostalo pasivno. Njegova proizvodnja ostaje ispod proseka rentabilnosti čak i za poljoprivredna gazdinstva, koja ni sama nisu, kako sam čuo, dovoljno produktivna.
   Stanovюšpvo Svinjice upućeno je zato na rudarstvo, pošto se u blizini sela nalaze manji ugljeni i krečnjački majdani.

   *
   Neću se upuštati u detaljno izlaganje istorijske prošlosti ovoga kraja. Naglasiću samo neke bitne istorijske činjenice, koje su na svoj način mogle imati uticaja na etnički karakter Svinjičana.
   Sa osvajanjem Temišvara od strane Austrijanaca 1716. godine ranija potisko-pomoriška vojnička granica sa svojim vojničkim uređenjem postala je suvišna.
   Promenom vojno-političke situacije iэmeđu Austrije i Turske, na Dunavu 1764. godine Austrija formira tri granična pešadijska puka, svaki sa po 12 kompanija. Svakoj kompaniji je ustupljeno određeno эemljište sa pojedinim selima čije je stanovništvo, kao što je poznato, imalo određene vojničke dužnosti.
   Područje današnjeg Đerdapa, odnosno Banatoke klisure, zauzimala su dva graničarska puka: zapadno, ilirski (srpski) graničarski puk i istočno, oko Oršave, vlaško-ilirski graničarski puk.
   Prvom su pripadala sva srpska i rumunska klisurska sela koja smo napred nabrojali. Drugi, vlaško-ilirski puk je 1774. godine teritorijalno zauzimao svih jedanaest oršavskih sela, a u Klisuri srpsko selo Svinjicu i vlaška sela: Tisovicu, Plaviševicu, Dubovu, Ogradinu, Jasenicu i Krivicu. Čini se da je upravo u blizini svinjičkog atara bila granica ovih dvaju pukova. Svinjica se i u ovoj vojno-administrativnoj podeli izdvojila od ostalih srpskih sela Banataske klisure. Tako je bilo i sa drugim njenim životnim i kulturnim manifestacijama.
   Radi olakšavanja administracije i vojničke službe 1777. godine spojena su manja mesta na celoj granici, a sela sa rasturenim kućama su grupisana. Verovatno se tada gubi selo Okruglica, koje se spaja sa Sokolovcem.
   Sve do prestanka istirucije gpanice, 1873. godine vršena su dalja reformisanja, ali se na području sela Svinjice ništa nije bitno menjalo. U vlaško-ilirskom bataljonu bilo je 3.378 ljudi, koji su vojničku službu vršili u narodnom odelu, a porez na zemlju plaćali beneficirano.

   ***
   Za selo Svinjicu u narodu se čuje naziv “Svinjica”, čisto slovenska reč. U našoj zemlji često se nailazi na ovaj naziv. Pominje se u 13. veku u Hrvatskoj, a nalazi se u toponomastici Srbije, naročito smederevskor okruga i Mlave (u Mlavi se Petrovac na Mlavi nekada nazivao Svine). A. Stanojlović ra naziva “Svinjicom”. Međutim, u navodima dr. D. Popovića, Svinjica se svuda navodi pod nazivom “Svinica”.
   Pod uticajem, verovatno, rumunskih lingvista, svinjički direktor osomogodišnje škole Plave Petrović iznosi zanimljivo tumačenje. Njihovi preci bavili su se u manjoj meri svinjogojstvom, a mnogo više vinogradarstvom. Po njerovom mišljenju selo je dobilo naziv od rumunske konstrukcije rečenice “selo iza vinove loze”. Na rumunskom se ova rečenica konstruiše rečima “sat” (selo), ,,vin” (vino), ,,vita” (loza), što se sliva na srpskom u ,,svinjica”. Koliko je to tačno i zašto ovo selo D. Popović navodi kao Svinica, trebalo bi da bude predmet daljih, naročito filoloških istraživanja. Najviši vrh planine Sretinje (1226 m) 38 km severno u vazdušnoj liniji od sela, prema geografskim kartama, naziva se takođe Svinjica. I to je momenat koji bi morao biti važan u razmatranju naziva ovog sela.
   ***
   Prema onome što sam zapisao od raznih kazivača u samom selu, a što je zabeležio i rumunski lingvista Mile Tomić, prof. univerziteta u Bukureštu, u narodu postoje nekoliko predanja o poreklu sviljičkor stanovništva. Po jednima, oni su došli iz doline Timoka i Nišave; po drugima, iz Makedonije; po trećima ,,naseljeni” su zz okoline Trave (verovatno iz Bugarske); po četvrtima selo se naselilo iz Pesaka (gornji Banat, dakle, sa saverne strane sela). A. Stanojlović, koji je bio rodom iz Klisure i mogao da pribeleži starije tradicije, navodi narodno predanje, po kome je jedan deo stanovništva naseljen iz Krašove, jedan iz Jabuke u Bugarskoj, a jedan deo iz Krajine (verovamo Tnmočke). Ova starija narodna predanja izgleda da imaju istorijske osnove i stvarno odrovaraju etničkim procesima ovog dela Banata.
   Kao što je poznato, u Banatu, je još pre seoba Srba s juga između 15. i 18. veka bilo starosedelaca Slovena, koji nikada iisu ni prešli Dunav. Oni su se sporadično razmestili ne samo u Banatu, već i u planinskim masivima Karpata. Jedna oaza tog starog slovenskog stanovništva su Krašovani u okolnni Rešice, oko 100 km severno od Svinjice. Za njih je J. Erdeljanović urvrdno da su jedan od najstarijih slovenskih slojeva u Banatu. Da li je ovo arhaično stanovništvo moglo jednim delom da se nađe u Svinjici? Istorijski podaci to dopuštaju. Svinjica je veoma staro naselje. Pored ostalih klisurskih sela, pominje se već u 15. veku (1437. godine. Posredno o Svinjici imamo podatke iz 16. veka. Srbin Petrović ban Karansebeški i Luroški u ataru današnjeg sela Svnnjice u 16. veku podirao je utvrđenje za odbranu prelaza preko Dunava od strane Turaka, od koga se i danas vide restaurirane tri kule na samoj obali Dunava. Kretanja srpskog stanovništva u ovom delu Banata nisu tekla samo s juga na sever, nego i obrnuto. Takva strujanja dogodila su se posle pada Banata pod austrijsku vlast (1716-1736 godine). Ukidanjem potiske i pomoriške granice mnogi Srbi graničari i drugo nevojničko srpsko stanovništvo prelazi na novu formiranu banatsku granicu, na Dunav. Istorijski činjenice dopunjuje i etnološki, pa i filološki materijal. Bez daljeg proučavanja krašovanske tradicionalne kulture ne bih želeo da izvlačim nikakve zaključke (ta istraživanja bi svakako morala da se sprovedu), ali ukazujem na jedan važan momenat: – svinjički govor je u čitavoj svojoj struktuuri sačuvao stare slovenske odlike, između ostalog, čini mi se, staru slovensku deklinaciju sa nastavkom “ov” u šestom padežu, pseudo-ikavizme, pošto se staro jat nije zamenilo potpuno glasom e, te reči “slnce”, ,,vrv” i sl. Govor, elementi nošnje (npr. košulja “karpatka” sa nabranim stanom kod ramena nije karakteristična za srpsko stanovništvo južno od Dunava), niz arhaičnih običaja, o kojima će moje kolege govoriti, upućuju na arhaičnu slovensku kulturu, karakterističnu i za Krašovane. Sve to ukazuje da arhaično slovensko stanovništvo nije moralo biti locirano samo na okolinu Rešice, nego i južnije u uglu Dunava, u kome je smešteno tako izolovano naselje kao što je Svinjica – u predelu Malor i Velikog kazana rde i inače ima veoma arhaičnih kulturnih elemenata.
   Narodno tumačenje da je stanovništvo Svinjice jednim delom iz Timočke krajine sasvim odgovara istorijskim i antropogeografskim činjenicama iz tor dela naše zemlje. Kao što je poznato, iz Timočkog kraja, a naročito Crne Reke, tekle su znatne migracije starinačkog srpskog srednjevekovnog stanovništva preko Dunava u današnju Rumuniju. Uostalom, iseljavanja Timočana preko Dunava u Panoniju dogodila su se već u prvoj polovini 9. veka pod vođstvom timočko-kučevskor kneza Borne. Ako nas svinjičanski govor unekoliko upućuje i na timočki, iznenađenja ne bi trebalo da bude. Timočki rovor je znatno zaostao u razvitku i ostao na arhaičnom stupnju, što se manje više dogodilo i sa drurim srpskohrvatskim perifernim govorima. Njegovu veliku starinu, a uz to i veliku bliskost sa drutim našim starim arhaičnim govorima dobro ilustruje čakavski ,.Misal” iz 1483. godine sa identičnim govornim karakternstikama. U posebnom dodatku ovoga saopštenja zapisane su sve porodice koje danas postoje u selu. Moguće ih je bilo svrstati u rodove, pošto se i danas još zna koje sve današnje porodice potiču od jednog rodonačelnika. Smatraju se rodom, tako da unutarnjih, koliko sam mogao to da proverim, ne dolazi do bračnih veza. Ti rodovi se nazivaju, na primer, na ovaj način: Balabanovci, Cvejinci, Raškinci, Piculovci, Burinci i sl. Ista pojava zabeležena je i u Timoku, gde se nazivi rodova isto tako završavaju na “ci”. Uostalom, celokupna kultura timočkog stanovništva odlikuje se takođe brojnim arhaičnim elementima zasnovanim na mešanju preslovenskih poromanizovanih gpypa sa ranoslovenskim doseljenicima.
   Predanje o doseljivanju stanovništva iz Bugarske moglo bi da se odnosi opet na doseljavanje iz Timoka. Uoči pada ood tursku vlast Timočka i Nerotiska krajina bile su pogranične oblasti u sastavu bugarskor Vidinskog carstva Ivana Stracimira. Tek posle Nikopoljske bitke 1396. godine, koja je definitivno rešila sudbinu svih bugarskih zemalja, Turci su na teritoriji nekadašnjeg vidinskog carstva uspostavili krajišnički Vidnnski sandžak, iz koga su vršili upade u Vlašku i Moldaviju, u Ugarsku i srpsku Deslotovinu. Prirodno, već u to vreme iz te oblasti dolazi do preseljavanja stanovništva, ali to ne znači da dolazi do preseljenja Bugara, iako je i njih moglo da bude, već starog timočkog, u to vreme, nacionalno amorfnog stanovništva.
   Po dr. D. Popoviću oko 1700. godine naselili su se u Banat Srbi iz južne Srbije (verovatno se misli na Makedoniju) i to u znatnom broju. O njihovoj daljoj sudbini nemamo nikakvih istorijskih vesti, osim naziva jednog sela a to je u Pomorišju, ,,Macedonija”. Da li je to stanovništvo došlo i u Klisuru, možemo samo da nagađamo iz narodnog predanja. Iako bi to pitanje takođe trebalo da bude predmet daljeg istraživanja, lično odbacujem tu mogućnost. Staro srpsko srednjevekovno timočko i arhaično srpsko banatsko stanovništvo očigledno su ovde pretežan sloj i osnovni faktor u etničkoj stru­ kturi.

   ***
   Selo ima danas (tačnije 1969. godine) 1541 stanovnika. Domova ima 375. Izlazi da prosečna porodica ima četiri člana. Svi stanovnici govore srpskim materinjim jezikom, a službeno rumunskim.
   Pre nego što se smestilo na današnjem mestu tzv. “Ciganskom Vagošu”, selo se u prošlosti dva puta izmeštalo. Tradicija kaže da je bilo ne mestu pomenutih “triju kula” kod obale Dunava, pa zatim u planini na daljini od oko 10. km. U planinu su bežali od Turaka da ne bi vukli “galije” po Dunavu. Vrlo je zanimljivo da o prošlosti vojničke granice u njihovom selu nema predanja. Naravno, o tome se saznaje iz dokumenata. Iz još sačuvanih protokola krštenih od 1824 – 1832. godine pored imena i prezimena stoji obično “graničar” ili “grencer”. Iz istih knjiga saznajemo da je bilo i “kormanoša”.
   Selo je zbijenog tipa, kakav se sreće u predelu istočne Srbije i Đerdapa. Vrlo je moguće da je propisima, kao što smo videli, zbijano, pošto kod stanovništva još i danas postoji stalna težnja da se presele na “salaš” planinsku kuću izgrađenu od tvrdog materijala.
   Ima se utisak da se Svinjičani ni do danas nisu inkorporirali u njima tuđu državu. Starinački sloj, kao najbolje prilagođen sredini i srastao za mesna sredstva za proizvodnju, pokazuje vitalnu cnagy asimilacije romanskih elemanata. To zaključujem na osnovu nekoliko elemenata. U protokolu krštenih iz prve polovine 19. veka bilo je naseljavanja iz okolnih rumunskih sela. Stoji da se 5. juna 1822. godine krstilo dete Josifa Paul Onala i Katarine Horničel, novodošljaka iz Tisovice. U mnogim rodovima koji nose isključivo nazive slovenskog rodonačelnika javljaju se prezimena karakteristična za vlašku etničku grupu južno od Dunava. Na primer, među Picarovcima ima Jankulovića, u Draganincima ima Krypića, među Gašparovcima ima i Janovića i Jankulovića i Balaća, u Šupincima ima porodica s prezimenom Vlah, Vlak, među Caranovcima (oni bi takođe mogli biti poreklom Romani) ima Kuvina itd.
   Ono što je, čini mi se, karakteristično za sve starince i starosedeoce, Svinjičani su, tromi i izgleda nepreduzimljivi. Stanovnici srpskih sela ostalog dela Klisure, koji se po kulturi znatno razlikuju od Svinjičana (govor smederevsko-vršački, banatska srpska nošnja, banatski običaji itd.), smatraju ih nižim od sebe, zaostalim, neprosvećenim, tvrdoglavim i lenjim. Nisam našao pojavu da je Svinjičanin ili Svinjičanka otišla u neko klisursko srpsko selo sve do posle ovog rata. Danas već ima takvih slučajeva, ali su razlozi tog mešanja između ove dve srpske etničke grupe sasvim bizarnor karaktera. Svinjičani nisu, kao što sam rekao, obuhvaćeni seljačkom radnom zadrugom. Svako radi na svom sopstvenom imanju. Devojkama iz Ljubkove to odgovara i kao najbliže odlaze za snahe Svinjičanima. Sasvim jedan sporeda i u opštem društvenom procesu jedan kontraverzan razlog. Za istoriju potpuno neuhvatljiv.
   Takav tretman Svinjičana od ostalog klisurskor srpskog stanovništva, uslovljen verovatno njihovom etnorenezom komponovanom od arhaičnih etničkih elemenata, uspostavio je i jednu drugu važnu pojavu: Svinjica je u velikoj meri endogamno naselje upućeno na sebe. Na taj način stvorio se jedan krug. Složena etnogeneza sa posebnim kulturnim manifestacijama stvorila je jedan biološki faktor, koji opet svojevrsno utiče na društveni status tog naselja. Društveni status, opet, ima uticaja na biološke faktore.
   Sve to ukupno, čini mi se, učestvuje u određivanju nacionalne svesti Svinjičana. U tuđoj sredini, stranoj administraciji, državi, oni su nacionalno svesniji Srbi nego, na primer, Ljubkovčani. To je dosta slobodno rečeno, ali proces etičkih stapanja i gubljenje nacionalne svesti u Ljubkovi je vidan. Doduše, taj je proces i tamo veoma složen i fino iznijansiran i zasnovan na drugim etničkim mešanjima – mešanjima Srba i Vlaha, ali je u toku koji je obuhvatio, koliko znam, ne samo Ljubkovu, već druga srpska sela: Les.kovicu, Lugovet, Požeženu, Zlaticu, i dr.

   ***
   O broju stanovnika i domova u Svinjici nedostaju podaci za jedan duži period. Mnogi statistički podaci sumarni su za celu Klisuru pa se podaci ne mogy izdvojiti. Uglavnom, prvi podaci o broju domova potiču iz 18. veka. Godine 1713, selo je imalo 45 kuća, 1749. godine 78 kuća, 1783. imalo je 100 domova. I u ovim nadasve skromnim podacima može se utvrditi jedan proces naseljavanja uslovljen istorijskim događajima. Ako je 1713. selo imalo 45 kuća, možemo ga smatrati većim selom, s obzirom na opšte stanje populacije toga doba. Znači da je sasvim izvesno postojalo i u 17. veku i to svakako pre doseljavanja srpskor stanovništva 1690. godine. Da bi se u to vreme formiralo tako jedno veliko selo, trebalo je mnogo duže vremena. Znači, postojalo je pre velike seobe Srba sa Kosova i Metohije. Posle austrijske vladavine severnom Srbijom 1718-1736. rodine selo se povećava skoro za 50%. To znači da je u to vreme bilo naseljavanja iz severne Srbije. U doba austro-turskih ratova i pored svih nevolja ono se dalje uvećava čak na 100 domova. Iz tog vremena nemamo broj stanovnika za Svinjicu. Selo Sokolovac i Mačevac takođe imaju 100 domova, ali oko 600-800 stanovnika. Može se pretpostaviti da ih je Svinjica imala čak i više. Podatke o broju stanovnika imamo tek iz 19. veka. Godine 1846. selo je imalo 890 stanovnika, 1880. je imalo 1146; 1891., Svinjica je imala 1413 stanovnika; 1905. godine 1411; 1924. zabeleženo je 1370; 1935. ima 1489; 1938. je imala oko 1660 duša. Danas ima, kao što smo rekli, 1541 stanovnika.

   Izvor: SRPSKA AKADEMIJA NAUKA I UMETNOSTI, ZBORNIK RADOVA, NOVA SERIJA Knj. 1, ETNOGRAFSKI INSTITUT, Knj. 5, Urednik akademik DUŠAN NEDELJKOVIĆ, Redakcnoni odbor MIRKO BARJAKTAROVIĆ, DUŠAN DRLJAČA, SLOBODAN ZEČEVIĆ, DUŠAN NEDELJKOVIĆ, Primljeno na VI skupu Odeljenja društvenih nauka Srpske akademije nauka i umetnosti, 6. IV 1971. rod.

   Odgovori

8. 26. januar 2019. u 19:01

   Vojislav Ananić

   Srbi u Svinjici

   Paunjelovci (Avramovići 3 kuće, Sv. Jovan i Sv. Nikola; Jovanovići 1 kuća, Sv. Nikola); Balabanovci (Ilići 6 kuća, Sv. Nikola); Sarafinovci (Grujići 2 kuće, Sv. Petka); Cvejinci (5 kuća, Petrovići, Sv. Nikola); Picarovci (4 kuće, Jankulovići, Sv. Nikola, dva brata su u toku prvog sv. rata preseljena u selo Boljetin kod D. Milanovca); Švorcelovci (Petrovići 2 kuće, Sv. Petka); Ajdukovci (Jovanovići 3 kuće i Balać 1 kuća, Sv. Nikola); Burinci (Burići 5 kuća, Filipovići 1 kuća, Sv. Nikola); Piculovci (Velimirovići 1 kuća Sv. Nikola); Raškinci (Velimirovići 1 kuća, Petrovići 2 kuće, Sv. Nikola), Drnčulovci (Jankulovići 3 kuće, Sv. Nikola); Đurka (Mladenovići 2 kuće, Sv. Jovan); Purđinci (Jovanovići 1 kuća, Sv. Jovan); Mantinci (Jankulovići 5 kuća, Sv. Nikola i Sv. Dimitrije); Šapanovci (Stojnići 2 kuće, Sv. Dimitrije); Brezonjevci (Jankulovići 2 kuće, Sv. Dimitrije); Stojkinci (Martinovići 1 kuća, Stokić 1 kuća, Sv. Nikola); Tufčinci (Filipović 1 kuća, Ilići 1 kuća); Stagarevci (Nikolihi 3 kuće, Sv. Jovan, Srbu 1 kuća, zet Rumun; Avramović (Avramovići 3 kuće, Sv. Jovan); Draraninci (Kurići 4 kuće, Sv. Petka); Drarulovci (Katalinčići 4 kuće, Sv. Alimpije); Markušovci (Đurša 1 kuća, Sv. Nikola); Pazarkinci (Jankulovići 5 kuća, Sv. Nikola); Študak (stara porodica, danas Petrovići 1 kuća, Sv. Nikola); Rculovci (Petrovići 1 kuća, Sv. Nikola); Pumelovci (Petrovići 1 kuća); Dačinci (Petrovići 6 kuća, Jovanovići 1 kuća, Sv. Nikola); Đuršinci (Đurša 1 kuća, Kurić 1 kuća, Sv. Petka; Lazarevci (Đuršin 2 kuće, Sv. Petka, Sv. Aranđel); Kopiljnjaković (Jovanovići 1 kuća, Sv. Jovan); Gašparovci (Jonovići 2 kuće, Jankulovići 1 kuća, Balać 1 kuća, Sv. Nikola); Jelčinci (Novak 2 kuće, Sv. Ilija); Zajinci (Kurići 3 kuće, Sv. Nikola); Prljinci (Kurići 1 kuća, Đurša 1 kuća); Purinci (Ilići 1 kuća, Putnik 1 kuća, Sv. Nikola); Šupinci (Vlak, 5 kuća, Sv. Nikola); Šuvakovci (Novak 3 kuće, Sv. Nikola i Sv. Ilija); Andrešovci (Jovanovići 2 kuće, Sv. Nikola); Milašovci (Grujići 1 kuća, Avramovići 2 kuće, Čejka 1 kuća, svi Sv. Petku); Čvrginci (Maksimovići 1 kuća, Avramovići 1 kuća, Sv. Lazar); Kuzminci (Jovanovići 3 kuće, Sv. Petka); Žorinci (Jovanovići 3 kuće, Petrovići 1 kuća, Sv. Nikola); Pretičelovci (Jovanovići 1 kuća, Savići 1 kuća, Sv. Nikola); Pudlinci (Avramovići 2 kuće, Ilići 1 kuća, Sv. Jovan) Kiverašovci (Velimirović 2 kuće, Sv. Nikola); Pažinci (Jovanovići 3 kuće, Sv. Alimpije, Draguca – Rumun, zet iz Plaviševice 1 kyća); Jovančevci (Filipovići 1 kuća, Velimirovići 1 kuća, Petrovići 1 kuća, svi Sv. Petka); Sandulovci (Šurlan su bili ranije, danas su Mladenovići, Božić); Bundulovci (Maksimovići 2 kuće, Sv. Nikola); Nedelkovci (Jankulović 3 kuće, Jeremići 1 kuća, Sv. Nikola); Rajinci (Predići 3 kuće, Vojnovići 1 kuća, Sv. Nikola); Carujovci (Novak 2 kuće, Sv. Nikola); Maćarovci (Jovanović 3 kuće, Sv. Nikola); Germanovci (Frumosu 1 kuća, Sv. Nikola, došao zet Rumun u kuću iz Plaviševice); Mirčinci (Avramovići 1 kuća, Balać 1 kuća, Grujić 1 kuća, svi Sv. Nikola); Filipovci (Filipovi 3 kuće, Sv. Nikola); Julinci (Jovanovići 2 kuće, Sv. Nikola); Spasojevci (Ilić, 4 kuće, Sv. Nikola); Ursinci (Jovanovići 1 kuća, Jankulovići 1 kvća; Lošinci (Putnik 1 kuća, Kurići 2 kuće, Sv. Lazar); Draguselja (Raluca 1 kuća, Sveti Lazar); Vlajkinci (Vlak 2 kuće, žive na salašu izvan sela; Caranovci (Kuvin 2 kuće, Sv. Aranđeo); Tominci (Katalinčići 1 kuća, Avramovići 1 kuća, Sv. Aranćeo); Kurinci (Veličevići 1 kuća, Sv. Nikola); Janinci (Jovanovići 1 kuća, Sv. Nikola); Duminci (Martinovići 4 kuće, Sv. Lazar); Pekarovci (Marta 1 kuća, Sv. Petka); Cibrešovci (Savić 3 kuće, Božić 2 kuće, Sv. Petka); Čardakan (Ilić 2 kuće, Sv. Nikola); Cigane (Pervulesku 1 kuća, Sv. Petka); Predinci (Predić 1 kuća Sv. Nikola); Gepinci (Maksimovići 1 kuća, Jovanovići 1 kuća, Vlak 1 kuća, svi slave Sv. Nikolu); Popa (Despotović 2 kuće, Sv. Nikola, kažu da je predak učio za popa pa otud nadimak); Krajinci (Krajići 2 kuće, Sv. Jovan); Bluderovci (Jovanovići 2 kuće, Sv. Nikola); Almaž (Almaž 1 kuća, zet Rumun u srpskoj kući); Kovačovci (Petrovići 1 kuća, Sv. Aranđel); Nenadovci (Velimirović 1 kuća); Šuntrinci (Velimirović 1 kuća, Vladulesku 1 kuća, zet Rumun u srpskoj kući, Sv. Nikola); Cucinci (Vojnović 3 kuće, Nedeljković-Grujić 1 kuća, Sv. Petka); Pačaorinci (Maksimovići 1 kuća, Sv. Nikola); Ćoćinci Velimirovići 1 kuća, Sv. Lazar); Fudžinci ( Veličevići 4 kuće, Petkovići 1 kuća, Sv. Nikola); Doninci (Petrovići 3 kuće, Sv. Petka); Martinovci (Vojnovići 2 kuće); Putnikovci (Putnik 2 kuće, Sv. Nikola); Blažulovci (Maksimovići 2 kuće, Kurić 1 kuća, Sv. Nikola); Berovićinci (Veličević 3 kuće, Sv. Nikola); Butarovci (Petrović 2 kuće, Sv. Petka); Vickinci (Petrovići 2 kuće, Sv. Petka); Mirinci (Udresku 3 kuće, došao zet Rumun u srpsku kuću, Sv. Petka); Anujkinci (Velimirovići 7 kuća, kažu da su došli iz Makedonije); Urbanovci (Petrovići 2 kuće, Sv. Nikola); Jakobovci (Grujići 2 kuće); Brzinci (Balač 2 kuće, Sv. Nikola); Lačkinci (Petrović 1 kuća, Jovanović 1 kuća, Sv. Petka); Munjinci – Balabanovci (Ilić 2 kuće, Sv. Nikola); Šarguljinovci (Grujići 1 kyća); Copelovci (Tameš 1 kyća, Sv. Petka, zet Mađar u srpskoj kući, a slavi slavu zemlje); Židovci (Jovanovići 2 kuće, Sv. Nikola) Karabašovci (Jovanovići 1 kuća, Sv. Nikola); Staljinci (Jankulovići, 2 kuće, Sv. Nikola); Brankovci (Plestić 1 kuća, Osijak 1 kuća, zet Rumun u srpskoj kući; Balačevci (Balaš 2 kuće, Sv. Nikola); Rubinci (Avramovići 3 kuće, Sv. Nikola); Grujinci (Jankulovići 1 kuća); Čopljitinci (Jovanovići 3 kuće, Sv. Nikola); Grašićarovci (Petković 1 kuća, Sv. Petka); Bojinci (Jovanovići 3 kuće, Sv. Nikola); Bocikinci (Martinovići 2 kuće, Sv. Jovan; Herkulezovci (Jovanovići 2 kuće, Sv. Lazar); Čantokovci (Jeremić 3 kuće, Sv. Petka); Džinkinci (Jovanovići 3 kuće, Sv. Aranđeo);

   U protokolu krštenih od 1824 – 1832. godine pominju se sledeća imena i prezimena:
   Ženska: Stana, Arripina, Paraskeva, Ostina, Malrina, Elena, Ana, Eda, Stanka, Petrija, Ekaterina, Persida, Kalina, Marija, Jelisaveta, Mara, Filipona, Anastasija, Stamena, Ikonija, Ubavka, Samfija, Nasta, Empefimija, Olimpijada, Agotina, Ksenija, Camfira, Hristina, Cveta, Virsanija, Kosana, Evdokija, Suzana, Romanica, Latinka, Stojka, Andrijana, Natalija, Flora, Pelagija, Margita, Iveta, Pauna, Rumunica.

   Muška: Mitrofan, Lazar, Jakov, Paun, Petar, Jovan, Ilija, Agan, Nikola, Emanuel, David, Veselin, Pavle, Sofronije, Lavrentije, Janoš, Dimitrije, Stefan, Kasiandin, Marko, Aleksa, Mladen, Sima, Elisej, Josif, Rista, Filip, Ananie, Aksentije, Georgije, Evrenie, Dionisie, Veselin, Nikša, Irnatie, Sposol, Marin, Zaharije, Haralampie, Samuel, Radul, Trailo, Luna, Janko, Sava, Stanomir, Vukmir, Aleksakdar, Atanasije, Milutin, Misa, Golub, Uhorija, Dragutin.

   Prezimena: Kuzmanović, Velimirović, Kostanović, Novak, Jovanović. Šalitrarović (ovo je bila jaka porodica, ali je izumrla), Krstić, Petrović, Grujić, Nikolić, Balač, Savić, Predić, Kurić, Ilijič, Mladenović, Veličević, Putnik, Raška (izgleda slovačka porodica), Arramović, Vojnović, Maksimović, Filipović, Rašković (ime Mojsije, znači Jevreji).

   Kumovali su se najviše sa žiteljima iz vlaških sela Plaviševice i Tioovice. U pomenutim knjigama pominju se kumovi Rumuni, npr. Adam Draguca iz Plaviševice. Značajna je pojava da su kumovi u velikom broju žene.

   Izvor: SRPSKA AKADEMIJA NAUKA I UMETNOSTI, ZBORNIK RADOVA, NOVA SERIJA Knj. 1, ETNOGRAFSKI INSTITUT, Knj. 5, Urednik akademik DUŠAN NEDELJKOVIĆ, Redakcnoni odbor MIRKO BARJAKTAROVIĆ, DUŠAN DRLJAČA, SLOBODAN ZEČEVIĆ, DUŠAN NEDELJKOVIĆ, Primljeno na VI skupu Odeljenja društvenih nauka Srpske akademije nauka i umetnosti, 6. IV 1971. rod.

   Odgovori

9. 25. februar 2019. u 09:48

   Vojislav Ananić

   SRBI U RUMUNIJI

   https://www.youtube.com/watch?v=9PcohFskxWY

   Odgovori

10. 27. februar 2019. u 11:22

    Vojislav Ananić

    SRPSKA KOLONIJA U ERDELJU U XV – XVI VEKU

    Od kosovske bitke ovamo učestalo je iseljavanje Srba u Ugarsku. Pitanje o tom još nije dovoljno proučeno. No da su te seobe bile sve češće ispred čestih navala turskih na srpske krajeve, vidi se već otuda, što kroz nepunih sto godina južna Ugarska dobiva srpski tip, naročito pak još i otuda, što se mnogi obazriviji, može lako biti imućniji Srbi sele duboko u srce Ugarske, pa čak u Erdelj, valjda da budu što dalje od onoga rajona u Ugarskoj, koji je bio u toku XV v. izložen turskim upadajima. A da taj kraj nije bio mali, pokazuje nam pismo aradskoga kapitula od 4. oktobra 1455. god. franjevcu Ivanu Kapistranu, u kom mu opisuju jadno stanje u Aradu u to doba, naime, kako su Turci „in praeterita invasione“ porušili i popalili varoš Arad, te je tom prilikom jako postradala i bazilika.
    I tako u polovini XV veka nalazimo već Srbe u Erdelju u okolini Sasvaroša (Mühlbach). Opisujući prošlost Sasvaroša, izneo je profesor evang. niže gimnazije u istom mestu Ferdinand Bauman i nešto podataka o Srbima u tom kraju. Kako je teško doći do njegovih radova, koji u opće kod nas nisu ni prikazani, držim da neće biti na odmet, da upoznam naše čitaoce sa tim istraživanjima o Srbima u okolini Sasvaroša, jer nam je naša prošlost na zemljištu krune sv. Stevana i tako malo poznata.
    1438. godine upadnu Turci u Erdelj, te među ostalim zauzmu i opustoše Sasvaroš i okolinu mu i silan svet odande odvedu kao roblje. Ovi su se dobrim delom naredne godine vratili natrag, ali je stanovništvo prema pređašnjem stanju znatno opalo, te uprava ovoga privilegovanoga saskoga sreza (Stuhl) odluči, da dozvoli Srbima (Reussen), koji su iz straha od Turaka bili napustili svoja zemljišta te se sklonili ovamo, da se nastane u blizini Sasvaroša i Lankereka (Langendorf). Otprilike valjda u isto doba nastanili su se neki Srbi i u nemačkom Pinu (Peen saxonicale) u istom srezu, kao što se to može videti iz zapisnika zajedničke saske uprave (septem sedium saxonicalium) u Sibinju od 10. dekembra 1454. godine o preslušanju svedoka, u kom se, među ostalima, spominju i ugledni članovi te općine Michael Cubrich i Simon Nitovich ali se oni ovde ne nazivaju Srbima, te Bauman drži, da su se ovdašnji Srbi u to doba već bili pretopili u Nemce.
    Srbi, koji su se nastanili u Sasšebešu i Lankereku, nisu bili neznatni, već svakako ljudi imućniji i ugledniji. Među njima je bilo bogatih i plemića, te prema tome nisu ni nastanjeni ovde kao kmetovi, kao i naseljeni tamo Sikuljci, a ne kao Rumuni (u Sasvarošu i vlaškom Pinu – Peen Olachicale) i (porumunjeni) Rusini, koji su se ovamo neprimetno doselili i stupili u službu drugima kao pastiri i kmetovi (als Hirten, Meier oder Knechte.
    Srpska naseobina u Sasvarošu nalazila se u južnoistočnom delu rumunskoga predgrađa, kao što to potvrđuje naziv toga kraja i u današnje doba, gde se od starine jedan red kuća, koje su svojina evangeličke crkvene općine, naziva „Russenhäuser“ (pređe možda Reussenhäuser). Iako su, dakle, živeli u blizini Rumuna, te su kod njih mogli naći zadovoljenja svojim duhovnim potrebama, oni ne htedoše to činiti, nego zatraže dozvolu da mogu podići sebi hram i imati svoga zasebnoga sveštenika, što im se i dozvoli i oni podignu pravoslavni hram (u ispravi kralja Vladislava od 8. junija 1512. godine naziva se isti kapelom). Na taj način, živeći odeljeno od Rumuna, i mogli su ovi Srbi (i u Sasvarošu i u Lankereku) za dugo vremena očuvani svoju narodnost, a to opet dokazuje, da su se doselili ovamo u priličnom iako ipak ne u velikom broju.
    Kako su se 1438. godine, kad su Turci opustošili ovaj kraj, pogubile povlastice Sasšebeša i selâ oko njega, izašlju građani kraljevskog sudiju Jovana Saksa kralju Albrehtu, da izmoli obnovu pređašnjih povlastica. U ovo doba nalazio se kralj u utvrđenom okolu kod Titela sa vojskom i ovde im potvrdi 14. sept. 1438. god. sve povlastice koje su dotle uživali, bez obzira na položaj, stalež i narodnost. No Srbi ovde nisu dugo živeli u miru i bez neprilika. Trajni mir poremetilo je pitanje o porezi. Ne znamo, da li svi, ali svakako jedan deo od ovih doseljenika bili su plemići, koji su kao takovi trebali biti slobodni od poreze. Međutim, izgleda, da su se nadležne vlasti slabo osvrtale na to. Može biti, da su neki od njih u begstvu pogubili svoje isprave, a lako je moguće i to, da im isprave, pisane srpskoslovenskim jezikom, nisu hteli da uvaže. Dosta to, da su oni imali velikih neprilika zbog toga, a sve bez pomoći. Nit uprava grada i sreza, nit zajednička uprava u Sibinju ne htedoše ni da čuju za srpske proteste. U toj nevolji obrate se oni lično na najvišu komorsku vlast u Erdelju, i ova uputi iz Vizakne 18. februara 1464. god. nalog saskoj vrhovnoj upravi u Sibinju, da tu stvar ispita i da plemiće oslobodi od plaćanja poreze, a proste (koji nisu plemići) i zemljodelce da optereti porezom kakvu plaćaju Sasi. To je prva isprava, u kojoj se spominju Srbi iz ovoga kraja. Šta je saska vlast na to učinila i kakve su posledice posle bile, nije nam poznato, no kako u dobro očuvanom saskom arhivu kao i inače ne nalazimo traga daljim tužbama, verojetno je, da su zadovoljeni opravdani srpski zahtevi. Posle ovoga kroz nekoliko decenija ne nalazimo spomena o ovim Srbima. Za sve to vreme su svakako živeli u miru sa tamošnjim Sasima i delili s njima dobro i zlo, doprinosili utvrđivanju grada, na kom se u to doba živo radilo, vršili vojničku službu i dr. No ipak teško da su za sve to vreme ostali na miru od svemoćne rimokatoličke crkve, sa čijim su višim predstavnicima imali mnoge nevolje u to doba da podnesu i sami Sasi, inače dobri rimokatolici koji su kroz ceo XV vek tako reći stojali na ratnoj nozi sa erdeljskim episkopima i kapitulom u erdeljskom Beogradu (Gyulafehérvár, Alba Julia). Ovi su ih bili obložili silnim dažbinama tako, da im je to stanje postalo nepodnošljivo, te su tražili leka kako kod papâ tako i kod kraljeva, koji su se nalazili pobuđenima, da uzmu u zaštitu tužioce. No oni behu daleko, te njihove opomene ne mogoše doneti željenih olakšica. U takim prilikama prirodno je po sebi, da su Srbi još manje mogli ostati na miru. Pokraj rada na iskorenjivanju „zločeste shizme“ te privođenju shizmatika u krilo jedine spasonosne rimske crkve, svakako su oni tražili i uzimali desetak i druge dažbine i od pravoslavnih Srba. Nevolje take vrste kod Srba morale su iz godine u godinu biti sve veće tako, da su najposle postale nepodnošljive, te dovele do katastrofe. Šta je bio neposredni uzrok, nije nam poznato, tek jednoga dana ozlojeđeni Srbi (u početku XVI v.), kao što izgleda, ubiju nekoga rimokat. sveštenika. Posledica toga bila je, da je kapitul bez pravilno sprovedene prethodne istrage osudio od oka nekolicinu tamošnjih Srba (ili možda sve) na smrt, te se obrati na sudije i zakletnike u Sasšebešu, da dozvole izvršenje presude. No ovi ne htedoše da se tome odazovu. Svakako su im prilike bile dobro poznate, pa nisu hteli da dopuste da toliki dobri građani, možda ni krivi ni dužni, pogube glave. S druge opet strane, postupak ovaj bio je upadanje u njihov jurisdikcioni delokrug, te povreda njihovih povlastica. Prema tome gradska uprava tražila je, da se ta stvar preda njoj na izviđaj i suđenje. No obesni episkopski vikar nije hteo ni da čuje o tom, a kako opet nije imao snage da sprovede izvršenje presude, nije mu ostalo drugo nego da se posluži tako često iskušanim sredstvom toga doba, te odluči građane od crkve i naloži interdikt. No sasšebeški savet, svestan svoga prava, nije se dao time zaplašiti, nego se potuži na takav samovoljan vikarov postupak samom kralju Vladislavu, i ovaj iz Trnave 18. decembra 1508. g. zapovedi vikaru da povuče odlučenje, i strogo ga opomene, da se u buduće više ne usudi vređati povlastice grada, te upadati u njihov delokrug. U isti mah izveštava ga, da je uputio nalog erdeljskom vojvodi, da svojim putem i načinom istraži krivce, i da ih prema krivici dostojno kazni. Istraga je svakako zatim sprovedena, no rezultati iste nisu nam poznati. Ali na svaki način ona nije zadovoljila ražljućenoga vikara, i on u preteranoj obesti svojoj nije znao kako da se drukčije osveti mrskim mu „shizmaticima“, nego naloži, da im se poruši crkva u Lankereku. Iako je u ovo doba pravoslavna vera u Ugarskoj ne samo bila zakonom dozvoljena, nego su šta više pravoslavni bili oslobođeni i od davanja desetka rimokatoličkoj crkvi, njegov nalog bude izvršen i hram porušen. Nema sumnje, da su kako tamošnji Srbi, a tako isto i gradski savet činili pokušaje, da se to spreči, ali bez uspeha, i Srbima nije ostalo drugo, no da traže puta i načina, da podignu nov hram. No za to je bila potrebna dozvola, a vikar je od svoje strane činio sve moguće da spreči gradnju. Pojedinosti oko toga nisu nam poznate. Znamo samo toliko, da im je on činio take smetnje, da su u toj i tolikoj nevolji ne mogući zadovoljavati svojim verskim potrebama, namislili da se odatle isele. Ostalo im je pak bilo pre toga još jedno sredstvo, na koje ih je po svoj prilici upozorio sam gradski savet saskošebeški – naime, da traže pravde i zaštite kod kralja. U tom pogledu išao im je na ruku gradski savet u Sasšebešu, koji je izradio, da se zajednička saska upravna vlast u Sibinju obratila s predstavkom u toj stvari kralju Vladislavu, izložila mu čitavu stvar i potužila se na rimokatoličkog episkopskog vikara erdeljskog. Na to kralj iz Budima 8. jun. 1512. g. izda oštar nalog vikaru, da ubuduće ne stavlja Srbima nikakvih smetnja, da mogu podići nov hram i to bilo na starom ili na kojem drugom mestu. U istom se kralj poziva na svoj raniji nalog i daje izraza svome čuđenju i negodovanju, što ga nije izvršio, i zato mu sad najstrožije (harum serie strictissime) zapoveda, da dozvoli gradnju crkve. Ujedno spominje i to, kako je vikar svojim postupkom doveo Srbe dotle, da hoće da se isele, a to kralj nikako ne bi hteo dopustiti, pošto bi to bilo štetno i neugodno.
    Da li je ovaj kraljevski nalog izvršen, nije poznato, no biće da je izvršen, pošto nema u saskim arhivima za to daljih podataka, a poznato je, da su Sasi bili odlučni i uporni u stvarima, koje su se ticale njihovih pravâ i povlasticâ. Ovde je pak bila u pitanju stvar plemenitih i bogatih ljudi.
    Posle ovoga nema više spomena o Srbima u Sasšebešu i Lankereku. No oni su svakako još neko vreme znali očuvati svoju veru i narodnost. To možemo izvoditi na jedne listine iz druge polovine XVI veka, u kojoj se istina ne govori izrično o Srbima, ali se zato govori o pravoslavnoj crkvi u Lankereku, a koja nam je iz pređašnjih vremena, kao što smo videli, poznata pod imenom srpske, dočim o rumunskoj crkvi nemamo spomena iz toga vremena. Imamo u vidu listinu kralja Jovana Žigmunda od 4. nov. 1570. godine. Iz nje saznajemo, da je neki vladika Sava imao dom i plemićku kuriju u Lankereku. U ovo doba preteranoga protestantskoga zilotizma u Erdelju te gonjenja kako rimokatolika tako i pravoslavnih, u teškoj nevolji, hoteći možda na vreme, dok ne prođe gonjenje, spasti svoje verne od nevolje, iako možda samo formalno, ali po tako tešku cenu za svoju savest, klonuo je taj Sava, te primio protestantski katihiz, a kralj ga u znak priznanja za to obdario domom i plemićkom kurijom. No Sava ipak, bilo pod pritiskom svojim vernih, bilo da ga je savest mučila, nij mogao da izdrži u novoj veri i vrati se natrag u krilo pravoslavne vere. No u tadašnjim teškim verskim prilikama njemu nije bilo više tamo opstanka i on se ukloni iz Erdelja, a kralj Jovan na to pokloni njegov dom i kuriju rumunskom protestantskom episkopu Pavlu Tordašiju, ali ovaj nije mogao dugo zbog silnih neprilika, koje mu je pravilo sasšebeško građanstvo i savet, te bude iza četiri godinu prinuđen da ga proda gradu (7. avg. 1574. god.) za 49 rajnskih forinata.
    Pitanje je sad, ko je i kakve je narodnosti bio taj vladika Sava i da li je on stajao u kakvoj vezi sa pravoslavnim Srbima u Sasšebešu i Lankereku?
    Ferdinand Bauman, nepoznat dovoljno sa prošlošću pravoslavne crkve u Erdelju, a koja je, uzgred budi rečeno, i tako slabo rasvetljena, rešava to pitanje olako i uzima, da je on bio erdeljski rumunski episkop, a sedište da mu je bilo u erdeljskom Beogradu (Gyulafehérvár). No tako mišljenje skroz je neopravdano. Pre svega erdeljski Beograd postao je sedište erdeljskih rumunskih episkopa tek 1599. g., kad se vlaški vojvoda Mihailo ugnezdio u Erdelju. A iz zaključka erdeljskoga sabora od 1566. godine, držanoga u Sibinju (članak XVII) vidi se, da je u ovo doba u Erdelju bilo samo dva rumunska episkopa, od kojih je jedan, vadski Georgije, bio protestantski episkop, a drugi je bio pravoslavne vere, no i njemu su bili u Erdelju dani izbrojani, buduć je sabor rešio, da se kako on, tako i sveštenici i kaluđeri imaju ukloniti iz Erdelja, ako ne ushteju primiti protestantsku veru. Međutim, znamo, da je 1557. godine kraljica Izabela imenovala Hristifora za silvaškog ili feldiodskog episkopa sa sedištem u manastiru feldiodskom. Ovaj Hristofor biće sigurno onaj isti koji se spominje 1574. god. i koji je umro 1577. god. Prema tome nije ni najmanje verojatno, da je ovaj Sana, o kom je govor, bio rumunski pravoslavni episkop u Erdelju. No isto tako nije verovatno, da je on bio rumunski protestantski (kalvinski) episkop, jer je 1566. god, kao što smo videli, takav bio Georgije, koji je 1568. ili početkom 1569. godine umro, a 8. febr. 1569. kao njegov poslednik spominje se već Pavle Tordaši. Uz to kako prvi, tako i drugi nazivaju se superintendentima, kao što je i inače bilo uobičajeno, da državne vlasti u Erdelju nazivaju i pravoslavne rumunske episkope superintendentima, dodajući uz to i reč „rora“, kao i „Ecclesiarum Valachalium“, dok ni jedno od toga ne vidimo u listini od 4. novembra 1570. god, nego: „totalem en integram domum discreti vladicae Zawa calugeri… quae per spontaneam eiusdem calugeri… eggressionem…“, a pred tim govori kralj o zaslugama (Pavla) Tordašija, tadašnjega superintendenta erdeljskih rumunskih crkava (superintendentis ecclesiarum Wolachalium Transsilvanensium). Uzmemo li sad još i to u obzir, da je Sava dobio od kralja kuću i plemićku kuriju u Lankereku, gde je od polovine XV veka, kao što smo videli, postojala srpska kolonija, nameće nam se samo od sebe, da isti Sava nije stajao u zajednici sa Rumunima, nego da je on, inače kaluđer, bio sveštenik srpske kolonije u Lankereku i Sasšebešu, kao što ovo poslednje uzima i rumunski istorik Bunea. Dakle, ovi Srbi i u ovo doba bili su još očuvali svoju narodnost i imali su kao i pređe Srbina sveštenika, kakav je u ovo vreme bio i Sava. I kao takav u doba teških prilika, u kojima se tada nalazila pravoslavna crkva, „očaran na trenut“, kao što veli dr Bunea, „sjajem protestanske episkopije, postao je ovaj kaluđer oruđem u rukama fanatičnoga protestantskoga kralja Jovana Žigmunda, pristao je 1568. godine da bude naslednik svetođurđevskom Georgiju. No naskoro obuzme jadnoga kaluđera kajanje zbog postupka, koji je učinio, odreče se protestanstva, te se prema odredbi sabora u Tordi od 1566. godine morao ukloniti iz zemlje, pošto mu je imanje bilo konfiskovano“.
    Ne poričemo, da je takva kombinacija moguća, ali je ipak to samo kombinacija i ništa više. Sam dr Bunea uzima, da je Sava bio Srbin i kao takav bio sveštenik srpske kolonije u Lankereku. No ako je tako, onda je teško verovati, da bi na njega kao Srbina pao izbor kako od strane rumunskoga protestanskoga sveštenstva i pastve, tako i od strane samoga kralja, jer teško da bi ga mogli kao Srbina i došljaka smatrati podesnim oruđem za misiju, kakvu je imao da vrši takav superintendent. U prilog ovome govori i to, što kralj u svojoj izjavi naziva Torašija jednostavno superintendentom, i to rumunskih crkavâ, što je u stvari i bio, a Savu – vladikom, nazivom, kakav se davao pravoslavnim episkopima uopće, a uz to ne dodaje obični dodatak u državnim ispravama u Erdelju, kao i ovde kod Tordašija, „ecclesiarum Wolachalium“. Prema tome mislimo, da je opravdanije uzimati, da Sava nije bio superintendenat rumunskih protestantskih crkava u Erdelju nego nešto drugo.
    Srbi u Sasšebešu i Lankereku, kao i inače u Ugarskoj uopće, smatrali su svoje življenje u Erdelju privremenim, te su već i zato održavali duhovnu vezu sa svojom srpskom crkvom i dobijali sveštenike iz srpskih krajeva. Formalno oni su prema teritoriji imali potpadati pod jurisdikciju erdeljskih rumunskih episkopa. No ovih u XV veku uopće ovde nije ni bilo. Oni se javljaju tek u XVI veku, odnosno, možemo slobodno reći, stalno tek u drugoj polovini toga veka. Prema tome prirodno je, da za vreme od njihove seobe ovamo nije za njih postojala nikakva smetnja održavanju te zajednice sa srpskom crkvom. Međutim nacionalna svest kod Srba bila je jako razvijena još za vreme srpske države pod Nemanjićima, i bila je živa i u ovo doba, kad je obnovljena srpska pećska patrijaršija i kad je na prestolu patrijaršijskom sedeo znameniti Makarije, koji je toliko učinio za organizaciju i unapređenje srpske pravoslavne crkve. Kako je pak u Erdelju i prikopčanim mu krajevima bilo Srba u velikom broju, koji ovde igraju vidnu ulogu ne samo kroz čitav XVI vek, nego čak i u XVII veku, prirodno je, da su oni, uzevši u obzir položaj, u kom su se ovde nalazili kako rumunski narod tako i crkva mu, ostali u duhovnoj zajednici sa srpskom crkvom. Srpska pravoslavna episkopija u Lipovi, dakle, na granici Erdelja, postojala je, još pre, no što su ti krajevi došli pod Turke. Lako je moguće, da je ona i osnovana donekle i s obzirom na pravoslavne Srbe u Erdelju. Za lipovskoga vladiku Savu, u početku XVII veka, kad je Lipova potpala pod Erdelj, možemo skoro nasigurno uzimati, da je imao pod sobom pravoslavne Srbe u Erdelju uopće. U prilog takom mišljenju govori, najposle, i činjenica, što se vladarskim potvrdama erdeljskih rumunskih pravoslavnih episkopa, kako u drugoj polovini XVI, dakle od početka, tako i u prvoj polovini XVII veka, oni izrično postavljaju za episkope ili superintendente rumunskih crkava (ecclesiarum Valachalium), dočim se u isto doba npr. vladika lipovski Sava naziva „episcopus Rascianorum“, a u severnim krajevima nailazimo na episkope „Ruthenorum“ i tek od polovine XVII veka potvrđuju se erdeljski pravoslavni episkopi kao rumunski, srpski i grčki (episcopus Valachorum, Rascianorum et Graecorum).
    Kao što vidimo, sve to pokazuje, da je srpska patrijaršija umela održati i Srbe u Erdelju pod svojom crkvenom upravom, i da su tamošnji Srbi stupili u crkvenu zajednicu sa pravoslavnim Rumunima u Erdelju tek oko polovine XVII veka, kad je i otpočeo življi proces porumunjivanja Srba u tom kraju, čemu je svakako doprinelo i uvođenje rumunskog jezika u bogosluženje u to doba, oko čega je, ne žaleći materijalne žrtve, u interesu lakšega obraćanja pravoslavnih u protestantstvo, tako živo nastojala državna vlast. Tu zajednicu, kako po svemu izgleda, sproveo je erdeljski episkop, Srbin Sava Branković.
    Prema ovome, teško je verovati, da je lankerečki „vladika“ Sava bio rumunski kalvinski episkop te dakle prethodnik Tordašijev, nego je on bio Srbin i srpski sveštenik u Lankereku, i kao takvoga umeo je kralj Jovan Žigmund zadobiti za protestantstvo sa tom namerom, da pomoću njega privuče u protestantizam Srbe, koji su živeli u Erdelju, i to mu, kao što smo videli, nije pošlo za rukom, jer se Sava naskoro uklonio iz Erdelja.
    Sad je još pitanje, da li je taj Sava odista bio episkop ili običan sveštenik, jeromonah? Kralj Jovan II u jednom i istom dokumentu naziva Tordašija superintendentom, a Savu „vladikom“. To svakako nije bez značaja, i te se reči u zvaničnom aktu ne mogu uzimati kao fraze. Tordaši je bio odista superintendenat. On nije bio episkop, iako se inače pred pastvom izdavao za takoga, jer mu isti sân kao kalvinskom superintendentu nije bio ni potreban, međutim Savu kralj zove vladikom, kao što su u Erdelju državne vlasti i inače nazivale pravoslavne, i naročito srpske episkope, te je prema tome sasvim verojatno, da je on odista bio episkop. No ako je on bio episkop, morao je imati svoju eparhiju. Koje je pak eparhije bio on episkop i otkud on onda u Lankereku, to su pitanja, na koja u nestašici istorijskih podataka nismo u stanju da dademo pozitivnoga odgovora, nego se možemo jedino kretati na polju kombinacija. A među takovima izlazi nam pred oči kao dosta verojetna kombinacija, da je patrijarh Makarije, u neumornoj brizi i staranju za svoju crkvu, a imajući pred očima opasnost od protestantizma po Srbe u Erdelju kao i udaljenost od srpskih eparhija, postavio sveštenika ugledne srpske naseobine u Lankereku kaluđera Savu za episkopa tamošnjim pravosl. Srbima. No Sava se pokazao nedostojnim takvoga poverenja, te je, da li iskreno ili ne, ali svakako u vrlo teškim prilikama i pod grdnim pritiskom prevrnuo verom. No to nije dugo trajalo. Po svoj prilici blagodareći nastojanju patrijarhovu, u njemu se probudi savest te kajanje, odreče se zablude, u koju je bio pao i ukloni se iz Erdelja. Neuspeli pokušaj sa srpskim pravoslavnim vladičanstvom u Erdelju sigurno nije više ni ponavljan, može biti i zbog toga, što je naskoro posle toga umro kralj Jovan Žigmund, te na neko vreme prešla i opasnost, u kojoj se nalazilo pravoslavlje u Erdelju.
    Šta j bilo kasnije sa srpskom naseobinom u Sasšebešu i u Lankereku nije nam poznato.

    Ilarion Zeremski

    Izvor: DRUPŠTVO „SVETI SAVA“, BRATSTVO XIV, Beograd,2010.

    Odgovori