Portal Poreklo objavljuje tekst istoričara i člana SANU Sime Ćirkovića (1929-2009), jednu od najvrednijih analiza istorijskih tragova i zapisa o velikim seobama srpskog naroda u kraljevinu Ugarsku u XIV i XV veku
Naučnu literaturu o najstarijem talasu seoba u Ugarsku, karakteriše ogromna nesrazmera između veličine i značaja teme i pažnje i interesa koji je privukla. Ne može se tvrditi da naša istorijska literatura nije imala otvorene oči za velika pomeranja naroda, za promenu pozornice na kojoj su se odigravali pojedini činovi srpske istorijske drame. Naprotiv, ona je sve promene mesta radnje primala k znanju i uključivala ih kao nešto prirodno i po sebi razumljivo u izlaganje politike i svake druge istorije; nije se brinula za sama preseljavanja, za dramatične događaje koji su ih pratili, tragične okolnosti pod kojima su napuštana stara naselja i ništa manje tegobe prilagođavanja novome ambijentu. Nebriga se može objasniti dvojakim uticajima, s jedne strane malobrojnim i fragmentarnim izvorima, a s druge strane, privlačnošću i nadmoći one seobe koja je nazvana „velikom”. Sve ono što se desilo ranije u senci je seobe pod Čarnojevićem, a od nje su izvodili svoje poreklo ne samo porodice i naselja, nego u popularnim predstavama srpski narod Vojvodine.
Tu široko rasprostranjenu zabludu nisu, naravno, delili učeni poznavaoci istorije. Već je Pavle Julinac znao za despote iz kuće Brankovića u Sremu, a Rajić je o njima i Jakšićima opširno pisao. Ako je ostalo neke sumnje, morala su je razvejati izdanja turskih deftera za osvojene delove Ugarske sa mnoštvom srpskih i slovenskih imena naselja i stanovnika na veoma širokom prostoru. Masovno srpsko prisustvo na velikoj teritoriji od Komorana do Erdelja u drugoj polovini XVI veka nije moglo biti sporno, ali su ostale mnoge nedoumice u odnosu na hronologiju doseljavanja, oblasti iz kojih su došli, raspored na novom zemljištu. Pitanja o starom zavičaju, plemenskoj pripadnosti, o daljem poreklu retko su i postavljana. Nisu nemar i lenjost učinili da istoričari ostave bez odgovora ta pitanja o seobama, nego je to uslovila nevolja. Izvori su malobrojni, atomizovani, raspršeni po teško pristupačnim edicijama, preteški za interpretaciju. Otuda su i odgovori bili uopšteni, povučeni najgrubljim crtama, koje su kao uzroke za pokret stanovništva navodile tursku opasnost i glad, seobe na sever vezivale za vreme posle kosovskog boja, despotske posede, za bežanje pred Turcima i obrazovanje bedema za odbranu ugarskih granica. Na to se svodi sažetak nedovršenog poglavlja o migracijama u Jirečekovim predradnjama za Istoriju Srba.
Kod Srba preseljenih u Ugarsku najpre se počela u modernom smislu istraživati istorija; oni su dobili dobre opšte preglede — setimo se dela Radonića i Ivića — a nisu bili zanemareni ni u regionalnoj i lokalnoj mađarskoj literaturi XIX veka, pa ipak mi danas nemamo istorije tih predčarnojevićevskih seoba, kao događaja, koji su uticali na sudbinu velikih masa stanovnika i situaciju prostranih oblasti i na jugu i na severu. Možda smo se istoriji tih ranih migracija najviše približili srazmerno nedavno, u drugoj knjizi Istorije srpskog naroda (1981), nastojeći da se prepoznaju pojedine etape i struje seoba, problemi u novoj domovini.
Usredsređujući se ovoga puta na same seobe i nastojeći da izlaganje dobije što je moguće potpuniju empirijsku podlogu, svesno ćemo izbegavati ono što je opšte, što predstavlja okvir situacija u kojima dolazi do seoba, jer su osnovni elementi ovom auditoriju dobro poznati. Istraživačke instrumente usmerićemo prema migracijama, nastojeći da iskoristimo građu sabranu strpljivim radom generacija istraživača.
Ostavićemo po strani tiha pomeranja kao što su razgranjavanja vlaških ili arbanaških katuna, zatim oscilatorna kretanja tzv. transhumantnog stočarenja, periodično smenjivanje života u planinskim ispašama i zimovištima; premeštaje u okviru unutrašnje kolonizacije u vreme demografskog pritiska. Iako kod ovog predmeta nema naročitih konceptualnih teškoća, ipak možemo kao kriterij razgraničenja uzeti odnos vremena i prostora: ukoliko pomeranje stanovništva duže traje i ukoliko manji prostor zahvata, utoliko je manje interesantno za istoriju migracija. S druge strane, što je veći broj ljudi zahvaćen utoliko je premeštanje za nas zanimljivije. U vezi s tim moramo uvesti modifikaciju dopuštajući da interes privuku i seobe sasvim malih grupa, čak pojedinih porodica, ukoliko su one većeg značaja.
Po prirodi svojoj naša izvorna građa nastala je u crkvenim i feudalnim sredinama, pa izražava interesovanja i vrednosne orijentacije vrhova društva, ima u vidu daleko više kneževe i gospodu, moćnike i vladare, nego mali svet koji se pojavljuje kao anonimna masa statista u velikim događajima ili mu se posveti pažnja kod masovnih stradanja i patnji. Socijalna uslovljenost naše građe i jednostranost koja iz nje proističe ne mogu se anulirati ako hoćemo da ostanemo empirijska disciplina, ne možemo pretpostavkama ili dedukcijama uvoditi narodne mase. Ne moramo, naravno, feudalne predstave o svetu i društvu, o ljudskom položaju conditio humana, prihvatiti kao svoje i davati im univerzalni karakter; dužni smo da ukažemo na izobličenost i jednostranost.
Bežanje pred Turcima, prislno preseljavanje Beograđana u Carigrad
Najpogodniju polaznu tačku za naše razmatranje mogu predstavljati izričiti podaci izvora XIV i XV veka o premeštanjima masa stanovništva, i to ne uopšte, u Evropi, nego na ovom tlu sa koga polaze seobe koje su predmet našeg izlaganja. Ima takvih podataka koji potvrđuju rezonovanja istoričara, koji su ratovima i pustošenjima pripisivali da su izazivale seobe. U jednoj povelji iz Dušanovog vremena izričito se spominje „kada su plenili Turci Anatoliju, tada su došli slobodni ljudi iz Grka na crkvenu zemlju u vreme svetoga kralja”. Bežanje pred Turcima ne može da iznenadi kad se ima na umu ono što izvori govore o plenu iz zemalja koje Turci pustoše, u kome su uvek bili i ljudi, vođeni u roblje i kasnije prodavani. Ostali su i opisi ljudi, žena i dece, u dugim povorkama vezanim konjima za repove. Iz istorije turskih osvajanja ovakvi podaci su poznati, pa ih nije potrebno ovde opširno navoditi. Izdvajam ovde samo nekoliko svedočanstva iz vremena oko prvog osvajanja Despotovine (1438—1440) zbog toga što sadrže brojeve koji su, verovatno, preterani ali mogu da dočaraju veličinu depopulacije. Franjevci iz Carigrada javljali su da je iz Srbije odvedeno 1438. više od 60.000 duša, iz Erdelja iste godine 30—40.000, iz cele Jugoistočne Evrope za dve godine 1439—40. ukupno 160.000, odnosno za period 1436—1442. isti izvori procenjuju da je odvučeno više od 400.000 ljudi. Beleže se i gubici na putovanjima: u zimu 1440. od 7000 zarobljenih u Srbiji 3.000 je umrlo od hladnoće i napada zveri.
Pored ovog odvlačenja ljudi u roblje radi prodaje, veoma rano se javljaju svedočanstva o odvlačenju stanovništva u okviru kolonizacione akcije. O stradanju Mitrovice posle nikopoljske bitke, o kome znaju domaći ugarski izvori, srpski letopisi beleže pod 1396: „Sije leto Turci na Ugre vojevaše, Dmitrovce preseliše u Brusu”. Iz 1466. imamo poznati savremeni zapis o preseljavanju stanovnika Ohrida u Carigrad. Posle osvajanja Beograda njegovi stanovnici su preseljeni u okolinu Carigrada, gde su im tragovi do danas ostali sačuvani.
Kolonizacione akcije s političkim ciljem preduzimali su i srpski vladari. Nemamo podataka o preseljavanju s jednog poseda na drugi, što je česta pojava u drugim zemljama, ali imamo izričito svedočanstvo o tome da je Dušan posle osvajanja Bera (Verija) oterao stare stanovnike i doveo svoje ljude: „Većinu njih (tj. žitelja Verije) ako ne i sve, Kralj osvojivši grad progna, a pošto se još uvek plašio od odmetanja grada, naseli ne malo vojnika i neke od svojih velikaša” — priča Jovan Kantakuzin.
Imamo podataka o napuštanju zemlje i bežanju zbog gladi. Poznate su nam samo grupe izgladnelih jadnika koje su se uputile u Dubrovnik da bi tu našle spas ili se ukrcale u brodove i prešle na drugu obalu Jadrana. Od takvih preseljenika potiču bar neke među južnoslovenskim kolonijama u Italiji. Dubrovnik je pred ovim „gladnicama” (famelici), naročito brojnim 1454. godine, zatvarao kapije u strahu od zaraza i nereda. Ostali su potresni opisi kako su sa obala preklinjali i bogoradili da ih prime u barke i odvezu i tako spasu.
Prelazak granice na Savi i Dunavu
Ovih nekoliko podataka smo naveli da bi se videli tipičim uzroci napuštanja ognjišta, koji su delovali i na veći deo seoba u Ugarsku u XIV i XV veku. Ostaje nam da se osvrnemo i na situaciju duž granice koju su seobe prelazile. Bitna je razlika između perioda kada je duž Save i Dunava išla granica Ugarske i Srbije i perioda kada su se do te iste granice trajno proširili Turci. Dobro je poznato da su tvrđave na granici: Mačvu, Beograd, Golubac imali pod svojom vlašću ugarski kraljevi, a u nekim periodima i pojas teritorija u Mačvi i Braničevu, kasnije samo u Mačvi. Smenjivali su se periodi mira sa periodima neprijateljstava, čestih naročito za vlade Milutina i Dušana. U mirnim vremenima granica se prelazila na uhodanim mestima, trgovalo se i razmenjivalo, ali nisu zabeležena pomeranja stanovnika slična onima iz XV veka. Veća pustošenja i stradanja oblasti s jedne i druge strane granice počinju, kako su tačno uočili istoričari prošlog stoleća, ubrzo posle kosovske, i imaju nejednak ritam zavisan od odnosa Ugarske i Srbije sa Osmanlijama i od mere turskog ekspanzionizma, Vladavine Bajazita I, Murata II i, naročito Mehmeda P, odlikuju se agresivnošću, čije posledice dopiru do krajeva za koje smo ovde zainteresovani, a izrazito zatišje vlada 1402—1425, kada su Turci prvenstveno zabavljeni unutrašnjim borbama među Bajazitovim naslednicima.
To se poklapa sa vladavinom despota Stefana, kada su izrazito dobri odnosi između Ugarske i Srbije, i kada su oblasti s jedne i s druge strane granice tešnje povezane nego ikad ranije. Dok smo iz prethodnih perioda obavešteni skoro samo o utvrđenjima, sada se može koistatovati i uspon gradskih naselja, starih kao što su Beograd i Braničevo ili novih kao što su Rudišta, Zaslon, Smederevo na južnoj, a obnovljena Mitrovica, Zemun, Kovin i Haram ili Hram na severnoj strani reka. Četvrt veka slobodnog kretanja preko granica i redovnih trgovinskih veza olakšalo je približavanje žitelja razdvojenih granicom upoznavanje oblasti na drugoj strani i pospešilo neka tiha i dugotrajna pomeranja stanovništva, kojima se tok ne može pratiti, ali se vide rezultati.
Ovom periodu mira sledi, kao što je dobro poznato, još četvrt veka jednakih opštih uslova što se srpsko-ugarskih odnosa tiče, ali različitih po tome što su teritorije s obe strane granice bile kad češće kad ređe pogođene turskim provalama i pustošenjima, što je pratila depopulacija i što je davalo povoda za seobe i pomeranja stanovništva.
Pad Srpske Despotovine 1459.godine
Prelom nastaje padom Srpske Despotovine 1459., kome kao neka predigra prethodi privremeno osvajanje 1439—1444. godine. Utvrđenja južno od Save i Dunava, s izuzetkom Beograda, ne brane više kao predstraže Ugarsku, pretvorena su u gnezda iz kojih se manji ili veći odredi mogu zaletati na ugarsku teritoriju i pleniti je i pustošiti. Sava i Dunav posle 1459. razdvajaju neprijateljske države, razgraničavaju hrišćanski i islamski svet. Ipak, posle nekog vremena, politikom ofanzive i odmazde u vreme kralja Matije Korvina, uspostavljen je red na granici i u vreme kad nisu bila na snazi formalna primirja. Mira sa neprijateljima hrišćanstva nije moglo biti, po rečima kralja Matije, ali primirja su sklapana počev od 1479., i ona su zabranjivala upade preko granice, što se nazivalo „haramluk” ili „četa”, dopuštala prelazak granice na određenim mestima i predviđala mehanizme za rešavanje sporova. O prilikama na granici biće još reči povodom pojedinih talasa seoba, ovde je važno istaći razliku između perioda rata i perioda kad je vladalo primirje, vreme ratovanja bilo je i vreme seoba. Takav režim je vladao sve do osvajanja Beograda i Srema.
U skladu sa tim bitno različitim situacijama nameće se sama od sebe podela na dva perioda: prvi do 1459. i drugi do 1521, ali ćemo ga mi pratiti samo do kraja veka. Ako bismo pre no što se upustimo u pokušaj rekonstruisanja istorije pojedinih seoba, jednim pogledom obuhvatili sva kretanja prema severu u prvom periodu, morali bismo zapaziti dva toka seoba: jedan tih, postepen, kontinuiran, jedva primetan kroz raspoložive izvore, i drugi, bolje osvetljen, dinamičan, isprekidan. Prvi je zahvatao male ljude u velikim masama, drugi velikane i feudalnu gospodu, pojedinačno ili u malim grupama. Dve struje teku odvojeno, tek ponekad se ukrštaju, recimo u slučajevima kada preseljena vlastela na svoje nove posede dovodi svoje sunarodnike iz starog kraja.
Naseljavanje braće Kraljevića Marka u Ugarsku
Među velikašima su prvi nama poznati preseljenici sinovi kralja Vukašina Andrijaš i Dmitar. Oni nisu napustili zemlje u Makedoniji prilikom turskog osvajanja 1395, nego su se, kako odnedavno znamo, razišli sa bratom Markom još u proleće 1394. godine. U Dubrovniku su podigli svoje delove od srebra koje im je otac pohranio pre više od četvrt veka, i odatle pošli u Ugarsku. Tamo su stupili u službu kralja Žigmunda Luksemburškog. Andrijaš je u toku sledećih pet godina nestao, dok je Dmitar ostavio traga u dokumentima (do 1407), zapisan kao sin kralja Vukašina, kastelan grada Vilagoša i župan zarandske županije. U vezi sa njihovom sudbinom vredi se prisetiti činjenice da je Marko kao turski vazal poginuo u bici na Rovinama maja 1395, kada su mu braća već bila u službi kralja Žigmunda, i kad su, najverovatnije, bili u taboru kralja i vojvode Mirče. Rascep u porodici će svakako igrati neku ulogu u nastajanju epskih pesama o Kraljeviću Marku i bratu Andrijašu, omiljenim junacima „bugarštica”.
Despot Stefan Lazarević bio je drugi uglednik koji se na osoben način ustalio u Ugarskoj. Kao vazal kralja Žigmunda od 1403—04. on je dobio prvo Beograd, Mačvu i Golubac, nekad sporne gradove i teritorije, a zatim pre jula 1411. i prostrane posede u Ugarskoj. Vlastelinstvo despota Stefana se sastojalo od nekoliko kompleksa: 34 sela oko grada Debrecina i trgovišta Besermenja, 15 sela i selišta u satmarskoj županiji sa rudarskim naseljima Satmar, Nemci, Nađbanja, Felšebanja, bio je župan tri županije. Do vremena Đurđa Brankovića uključeni su i drugi posedi: Apatin i Aranjan u bodroškoj županiji, grad Bečej na ostrvu u Tisi, trgovišta Bečej i Bečkerek u torontalskoj županiji, Đurađ je imao i gradove oko Tise (Tokaj, Talja, Regec), posle pada Smedereva dobio je već spomenuti Vilagošvar sa stotinak sela, a imao je i Slankamen i još dva sela u sremskoj i 7 sela u bačkoj županiji.
Nisu samo srpski vladari sticali posede u Ugarskoj, već i njihovi velikaši. Poznati su mali delovi poseda istaknutih pojedinaca: čelnika Radiča, vojvode Mihajla, protovestijara Bogdana, nekog Vladislava, koji je zabeležen kao „baron”. Ne možemo se opširnije baviti despotskim i velikaškim posedima u Ugarskoj iako je to veoma značajna i privlačna tema, naročito problemi njihovog očuvanja i gubljenja, moramo se ograničiti na one aspekte koji su bliži srži naše teme. Pre svega, spomenuta gospoda nisu trajno živela na svojim ugarskim posedima, za Đurđa Brankovića znamo da se sklonio pre pada Smedereva, i da je kasnije, u danima opasnosti, premeštao svoju riznicu. Posedi su pored ekonomske namene i funkcije pribežišta služili i tome da srpske feudalce jače vežu za Ugarsku Kraljevinu, da ih uključe u njen odbrambeni sistem itd. Značaj ovih prvih poseda je bio u tome što su služili kao primer i obrazac srpskoj gospodi druge polovine XV veka. Sa gledišta naše teme značajna je i uloga u preseljavanju stanovništva iz Srbije, o kojoj imamo dve vrste svedočanstva. S jedne strane se vidi da su činovnici i zastupnici despota na njihovim posedima bivali bar delom Srbi. Brajan se zvao podžupan torontalske županije, Vlatko je bio kastelan Vilagoša, Brajislav se zvao njegov zamenik. S druge strane, iz vremena naslednika kralja Žigmunda i kasnijih vladara imamo saborske odluke i dekrete kojima se despotu Srbije, celjskom Grofu i drugima zabranjuje da svoje posede, trgove, utvrđenja i gradove ustupaju strancima ili došljacima, smeli su postavljati samo Ugre, što je značilo podanike ugarskog kralja. Uloga despotskih poseda u naseljavanju može se proceniti i po tome što se grupe srpskih naseljenika izvan pojasa uz granicu najpre nalaze u krajevima gde su bili delovi despotskog vlastelinstva.
Tiho preseljavanje “malih” ljudi
Ona druga tiha struja ostaje znatnim delom neprimetna, jedva prepoznatljiva po svojim rezultatima. Podataka ima tek toliko da možemo zapaziti neku vrstu nagiba, kojim se populacija sliva od juga ka severu. Savu su prelazili ratnici i ugarski državni dostojanstvenici nakratko, dolazeći sa severa, dok su mali ljudi idući u suprotnom smeru ostajali trajno iza granice. Teško bismo i to mogli konstatovati da nije podataka o crkvenoj situaciji. U popisima sakupljača papske desetine iz tridesetih godina XIV veka parohije uz Savu su siromašne, nekad bez ikakvih prihoda zbog jeretika i šizmatika.
Odavno su poznata svedočenja iz 1437. o delovanju čuvenog franjevačkog propovednika fra Jakova iz Marke, koja su dali župan požeške županije i biskupi sremski i bosanski, tvrdeći svaki za sebe ali saglasno da „veći deo spomenutih krajeva Srema nastanjuju Rašani, iako neki gradovi i sela važe kao hrišćanski (tj. katolički), u većini žive Rašani i Bosanci izmešani sa hrišćanima (tj. katolicima)”. U jednom od tih formalnih svedočanstava kaže se da i „na drugoj strani Dunava, približno u dubini od jedne milje, takođe žive izmešani Rašani, bosanski jeretici i hrišćani (tj. katolici)”. To je, naravno, nedovoljno za procenu brojnosti i udela došljaka u ukupnoj populaciji, ali je dovoljno da potvrdi prisustvo talasa doseljenika, koji će biti zbrisan događajima sredinom veka.
Nešto slično se može zapaziti i na dunavskom delu granice. Već početkom XV veka Kovin i sela pod gradom, Bavanište i Skorenovac, imaju srpsko stanovništvo. Prateći sudbinu tih ljudi, ovde možemo zapaziti smenjivanje migracionih talasa. Situacija se temeljito izmenila u vreme kada su Turci 1439. opsedali Smederevo. Tada se Jedan turski odred prebacio preko Dunava, oplenio naselje Kovin (ne tvrđavu) i odveo deo stanovnika u roblje. Drugi deo stanovnika Kovina i spomenutih sela nije sačekao turski napad, uputio se sa ženama, decom, imovinom koja se mogla nositi u unutrašnjost Ugarske „sklanjajući glave pod tuđe krovove”, kako o njima kaže savremeni tekst. Naišli su na pogodno mesto, opustelo sedište kod crkve svetog Avrama na ostrvu Čepel, južno od Budima. Oživeli su naselje i preneli na njega ime svoga starog zavičaja, tako da će se zvati Gornji Kovin ili Srpski Kovin, Rackeve. Kontinuitet sa Kovinom na Dunavu naglašen je i u povlasticama, koje je stanovnicima novog naselja potvrdio kralj Vladislav I u oktobru 1440. Tim privilegijama kovinskim treba zahvaliti za ono malo što znamo o seobi Kovinaca. A privilegije su, da spomenemo još i to, napravljene po obrascu onih koje je 1428. izdao kralj Žigmund Bugarima koji su dobegli i bili naseljeni na ostrvu Rožd, pored koga se razvilo naselje Sentandreja. Tragovi njihovi su ostali sve do velike seobe.
Naseljavanje Srba uz Tisu
U to burno vreme jedna grupa Srba je pošla uz Tisu i naselila se pre 1442. u županiji Spoljni Solnok, u blizini jednog kompleksa despotskih poseda. Nije poznato odakle su ovi Srbi došli, ali se može s razlogom pretpostaviti da su iz Despotovine, jer su imali status „kraljevskih Raca” (Rasciani regales), potčinjeni su bili kralju, imali vojvodu koji se zvao Jakov, možda je to rodonačelnik Jakšića, i „kapetane ili sudije”, koji su se zvali Đorđe, Pavle i Radoslav. Nije poznato da li se ova grupa vratila po obnavljanju Despotovine 1444. Iz prvog perioda nema drugih vesti o seobama, ali ima podataka o grupama Srba ili pojedincima dospelim u mesta daleka od matične zemlje. Takvu grupu susrećemo 1453. u Vilagošvaru, sigurno u vezi sa despotskim posedom, selo sa srpskim imenom Racfalu 1454. u dalekoj heveškoj županiji.
Prvi period možemo zaokružiti ističući važnu činjenicu da su u periodu unutrašnjih borbi od 1445. a naročito od 1448, između stranke Hunjadija i stranke Celjskog, u koju je bio uvučen i Đurađ Branković, sva despotska dobra postepeno oduzeta, tako da u trenutku pada Srbije 1459. nijedno selo nije bilo u rukama potomaka Đurđa Brankovića. Tome treba, verovatno, pripisati činjenicu da konačno osvajanje Despotovine nije pratio egzodus vlastele u pravcu Ugarske, kako bi se očekivalo imajući u vidu odnose iz vremena kralja Žigmunda i despota Stefana. Jedna od teških posledica unutrašnjih stranačkih borbi je bila i u tome, da je Ugarska prestala biti gostoljubiva sredina za srpske ratnike i vlastelu. Ona će to ponovo postati nekoliko godina kasnije zahvaljujući svesnom i upornom angažovanju kralja Matije Korvina.
Dolazak Rašana u opustošeni Srem
Jedan savremeni izvor može da nas uvede u prilike na početku drugog perioda. Ugarski velikaš iz okoline kralja Matije obaveštava iz Tate svoga korespondenta u Češkoj u novembru 1463. o kraljevim uspesima postignutim osvajanjem Jajca (tvrđava još tada nije pala), Zvečaja i severne Bosne. U Ugarskom Kraljevstvu — kaže on — više nema straha od Turaka, jer od Beograda, gde se Sava uliva u Dunav primećuje pisac, duž Save, kralj je naredio da se podignu utvrđenja na mestima gde su Turci tokom više proteklih godina provinciju sremsku, na ovoj strani Save, napadali radi pustošenja. Postavio je kralj kapetana toga dela kraljevstva gospodina Petra de Zakol, župana Tamiškog, koji je prošloga leta pobedio vojsku Ali-bega. Već sada se iz tih tvrđava plene oblasti kraljevstva Raške, odakle je ranije bilo napadano ovo kraljevstvo, i sada će se iz plenjenja kraljevstva Raške preobraziti sremska provincija, jer Rašani dolaze na ovu stranu Save da nasele pusta mesta.
Ovo retko informativno a slabo zapaženo mesto, uprkos optimizmu, nerealnom u svetlosti kasnijih događaja, realno osvetljava situaciju na granici. Ono je nastalo u periodu ravnoteže kada je lanac tvrđava na tlu Bosne (Zvečaj, Srebrnik, Teočak), duž Save (Mitrovica, Kupunik, Barič, Beograd), duž Dunava (Kovin, Haram, Dranko, Laslovar, Oršava, Severin) uspevao da pruži zaštitu stanovništvu iza granične linije. Tome je prethodilo nekoliko godina, to je tačio od 1459, turskog pustošenja u kojima je Srem, kako se vidi opusteo u velikoj meri. Sa gledišta naše teme veoma su važne okolnosti koje iz toga slede: bar jedan deo ranijih doseljenika u Srem morao je tražiti pribežište dublje u unutrašnjosti, kao što se to činilo 1439; a zatim, teritorija Srema je ostala pusta vapijući za naseljavanjem, koje kraljevi branioci granica postižu milom ili silom, pleneći susedne oblasti na turskoj strani granice.
Obaveštenja iz navedenog pisma potvrđuju i neke izjave samoga kralja Matije, a još više njegova politika u sledećim godinama, zaokupljena oživljavanjem opustelih oblasti. U jednom pismu Venecijancima iz 1462. kralj se žalio da su u protekle tri godine, dakle od 1459, Turci iz njegove zemlje odvukli više od 200.000 stanovnika. (Ovde moram primetiti da je usled nesporazuma u jednoj staroj mađarskoj zbirci regesta ovaj broj tako upotrebljen kao da se odnosi na stanovnike Srbije koji su prešli u Ugarsku. Radonić ga je u tom smislu upotrebio u svojoj na francuskom objavljenoj kratkoj istoriji Srba u Ugarskoj, odatle su je preuzeli Jireček, zatim Ivić, a kasnije je bezoroj puta ponovljeno, i teško i sporo će se ta greška otklanjati.) Nadoknađivanje tog gubitka kralj Matija je shvatio kao svoju vladarsku misiju. Izvori iz kasnijih godina pokazuju da je veoma ozbiljno shvatao populacionu politiku, da je prepoznavao njene različite dimenzije, da nije prestajao da iznalazi rešenja. Jedno od sredstava te politike sastojalo se u privlačenju i pozivanju srpske vlastele zaostale na turskoj teritoriji. Za kratko vreme pridobio je nekoliko uglednih porodica i pojedinaca ustupajući im posede i dodeljujući dostojanstva. Tako su kralju prišli Dmitar i Jovan Jakšići, kojima je 1464. dao vlastelinstvo oko grada Nađ-Laka. Najkasnije do sredine te godine došao je kralju Vuk Grgurević, unuk Đurđa Brankovića, kome je dodeljena despotska titula vakantna od 1459. Te godine je preko Dubrovnika došao Miloš Belmužević, koji se u svome testamentu sećao „kada dojdoh do poganeh na ugarski arsag v dni svetloga kralja Matejaša”. On se prisetio poziva i obećanja vere da je došao „na njegove svetlosti krstjanstvo i veru i sve ugarske velike i male gospode veru”. Od ranije su kod kralja bili Vladislav Hercegović i sin Balša, a pridružili su se do 1466. Ivaniš Vlatković, Radič Banović iz Bosne, Grgur Popović iz kruga Brankovića.
Događaji iz kasnijih godina jasno pokazuju da se kralju Matiji isplatilo ono što je uložio u ugledne došljake iz Srbije i Bosne. Dobio je sposobne ratnike, koji su okupili svoje zemljake, zapovednike ličnih banderija ili odreda kraljevih najamnika, naročito lako oklopljene konjice, koju su većinom sačinjavali Srbi, zapovednike tvrđavskih posada, okretne pregovarače, posebno s Turcima. Neki od tada doseljenih Srba su se proslavili junaštvom kao despot Vuk, braća Jakšići i Miloš Belmužević, i uzdigli u red ugarskih velikaša.
Ugari preuzeli turske metode prema doseljenim Srbima
Kod velike mase sitnih ljudi pomoću kojih je trebalo oživeti naselja i obrađivati zapuštena imanja, kralj se nije oslanjao na spontano doseljavanje — suviše veliki brojevi su bili u pitanju — već je posegao za turskim metodama. Kako je sam pisao, on je želeo da ljudima sa neprijateljske teritorije naseli svoje zapustele oblasti, pa je od samog početka vojne akcije povezivao sa izvođenjem stanovništva sa turskog područja. U toj vrsti populacione politike, koja je donosila velika stradanja i patnje srpskom življu pod turskom vlašću u oblastima blizu granice, kralj je nailazio na dve vrste smetnji. Jednu je činio turski odbrambeni sistem, veoma sličan ugarskom, oslonjen na posade u tvrđavama i mrežu uhoda i špijuna, čiji je zadatak bio da onemogući iznenađenja. S kraja veka imamo savremene izveštaje o izjalovljenim napadima zbog toga što se stanovništvo razbežalo, obavešteno o predstojećem pohodu. Druga smetnja je dolazila iz sopstvenog tabora od strane nekih zapovednika koji su odbijali da odvode posle pohoda ljude u roblje, jer im to hrišćanska savest nije dozvoljavala. Kralj Matija je zbog toga tražio od pape oproštajnicu, koja bi izričito dozvoljavala da se ljudi uhvaćeni u neprijateljskoj zemlji mogu dovesti, naseliti u njegovoj zemlji ili držati kao roblje. Koliko se može razabrati, ta kontroverza je proistekla iz mešanja argumenata, zemlja je bila neprijateljska, ali su stanovnici bili hrišćani. Srbi su odvlačeni preko granice ali nisu držani u kući kao roblje niti prodavani, nego su naseljavani na opustela zemljišta obrađujući ih kao i ostalo zemljoradničko stanovništvo Ugarske. Ugledni zarobljenici su držani u ropstvu radi otkupa i u ratovima među hrišćanskim državama. Kralj Matija se, kao što ćemo videti, tom vrstom skrupula nije dao zaustaviti.
On je u Rimu imao još jednu zanimljivu intervenciju, tražio je, naime, da se od strane Turaka odvučeni supružnici smatraju za mrtve, tako da oni koji su preostali, mogu sklopiti drugi brak. U svojim zahtevima ukazivao je na štetu koja nastaje za državu: nije se rađalo potomstvo, rasturane su baštine, jer su ljudi odlazili u tuđe zemlje. Na jednom drugom mestu sam upozorio na to, da je kraljeva briga o povećanju stanovništva umela da dobije neobične oblike. Po svedočenju breslanskog biskupa Emenloera, prilikom osvajanja grada Kostolanja zatečeno je u tvrđavi 400 husitskih žena, koje je kralj Matija poslao u Srem da ih poudaju za Srbe. Očigledno u ponovo kolonizovanom graničnom Sremu nedostajalo je ženskinja, a u odnosu na jeretike i šizmatike nisu iskrsavali problemi zbog nerazrešivosti braka.
Kontraverzni brojevi preseljenih ljudi
Kraljeva politika preseljavanja najpotpunije dolazi do izraza u nekoliko ratnih operacija o kojima su sačuvani savremeni izveštaji. U nekima od njih su navedeni i brojevi preseljenih ljudi, preterani, koliko se moglo utvrditi. Za vreme ratovanja u Bosni u jesen 1463. treba da je od Turaka oslobođeno 15.000 hrišćana i odvedeno u Ugarsku. Prilikom ratovanja oko Šapca, Zvornika i Smedereva u zimu 1475/76. ne spominje se odvođenje stanovnika, verovatno zbog toga što su operacije bile u domašaju kraljevih ratnika među kojima je bilo egzodusa, pratili su pohode koje je kralj Matija uputio na Srbiju i Bosnu 1480. i u Srbiju 1481. Svaki od pohoda na Srbiju, išli su dolinom Morave, drugi čak do Kruševca, bio je praćen ogromnim brojem iseljenih stanovnika, po 50.000 što samo u dve godine iznosi 100.000 duša. Izveštaji pominju ogromno dugu povorku kola na kojima su bile porodice i stvari preseljavanih stanovnika, zatim teškoće na putu zbog rđavih vremenskih prilika, tehničke probleme prebacivanja preko Dunava. Posle drugog pohoda doseljenici su dovedeni u temišvarski kraj, odakle su se sigurno razišli po inače slabo naseljenom Banatu i Pomorišju, u koje su Srbi dospeli već ranijim seobama manjih grupa. Na drugom mestu sam izrazio sumnju u tačnost brojki koje navodi sam kralj u pismima, oslanjajući se na vesti svojih zapovednika. To bi značilo da se na turskoj teritoriji, koja je bila u domašaju kraljevih ratnika među kojima je bilo i mnogo Srba, ugasilo oko 20.000 ognjišta ili 1.000 sela, a to bi pokrivalo površinu od 6 nahija veličine beogradske iz početka turske vlasti. No, ako je stvarni broj preseljenih bio znatno manji, čak upola manji, opet to znači ogromne perturbacije na obe strane granice. Treba samo pomisliti na prazan prostor koji je ostao u Pomoravlju i setiti se da su defteri iz 1468. i 1476. govorili o stočarima koji su u te krajeve sigurno naseljeni posle pada Despotovine. Seobama iz 1480. i 1481. morala je uslediti nova kolonizacija, koja je dovela već treći talas stanovništva. A dovela ih je sigurno, jer je u pohodu 1493, nastavljajući politiku Matije Korvina i posle njegove smrti, kapetan Donjih Krajeva Pavle Kinjiži, poveo veliki broj stanovnika iz šire okoline Smedereva i naselio ih u Ugarsku. Međutim, u pohodu u Posavinu 1494. Turci su, saznavši šta se sprema i stanovništvo sklonili u obližnje planine, verovatno Cer. U poslednje tri decenije XV v. bilo je srazmerno dugih perioda formalnog „primirja”, kad se pregovaralo i o odvučenom stanovništvu, pri čemu su se zahtevi i jedne i druge strane potirali. Inače su se Turci zalagali za to, da se zabrani kretanje preko granica, dok su ga Ugri odobravali, ne bojeći se bežanja sa svoga područja.
Olakšica za doseljene Srbe – oslobađanje od plaćanja crkvene desetine
Za srpske iseljenike iz vremena kralja Matije veoma su važna bila nastojanja da im se položaj olakša i da se trajno vežu za ugarsko tle. Najviše tu dolazi do izraza u verskim odnosima. Odlukama sabora, doseljeni Srbi su, kao i ostali pravoslavci bili oslobođeni plaćanja crkvene desetine, koju je ubirala katolička crkva. Od njih je upimana novčana dažbina „hrišćanski dipar”, čiji je iznos postepeno uvećavan. Ako bi katolik i pravoslavac zajednički obrađivali zemlju, desetina je davana samo od polovine katolika. Ipak je bilo sporova, ponekad oštrih, ali sporova je bilo i među prelatima i feudalcima katolicima. Kralj Matija je 1477. kod pape Siksta IV izdejstvovao encikliku kojom se katoličkim prelatima i sveštenstvu u Ugarskoj preporučivao tolerantan stav prema inovernim došljacima. Papa je tražio da hrišćane grčkog obreda ne izbegavaju, ne vređaju u propovedima, da ih ne žigošu kao nepravilno krštene, da ih primaju u katoličke crkve i sahranjuju u katolička groblja kad to zatraže, da im ne uskraćuju obrede ako nema pravoslavnih sveštenika. Sve je to trebalo da pridobije za katoličku crkvu i olakša pokatoličavanje. Međutim, sa Srbima se preseljavalo i sveštenstvo, koje je održavalo veze sa Svetom Gorom i pravoslavnom jerarhijom pod turskom vlašću. Starešina pravoslavaca u Ugarskoj bio je beogradski mitropolit.
Inače Srbi doseljeni u ovim prvim talasima, u predmohačkom periodu, nisu imali neke posebne privilegije, niti su živeli po posebnom pravu. Položaj pojediica ili porodice zavisio je od socijalne sredine u koju bi se uključio. Zemljoradnici su obrađivali zemlju pod jednakim uslovima sa drugim seljacima. Mnogi su zahvaljujući ličnoj slobodi i brojnosti porodica bili u stanju da prihvate neku plaćenu vojnu dužnost kao husari, „vojnici” u posadama tvrđava ili šajkaši. Potrebe za ratnicima su bile velike i udeo Srba u vojnim snagama sve primetniji ukoliko je vreme proticalo, sve do Mohača i pokreta Jovana Nenada.
Zaključak: Preseljavanja Srba su bila prinudna
Posmatrane u celini, najranije srpske migracije pokazuju izvesne crte, kojima bi vredelo posvetiti više pažnje no što je to moguće u zaključku ovog predavanja. Pre svega, one su toliko brojne i raznovrsne da bi se teško mogle svesti na jedan tip i pripisati uniformni uzroci. Iako su u krajnjoj liniji iza svih ili skoro svih događaja povezani s Turcima, turskim osvajanjima i turskom vlašću, ipak se povodi pojedinih migracija, pa i čitavih talasa u znatnoj meri razlikuju. Iz našeg istraživanja, proizlazi, čini se, da je u tadašnjim kretanjima stanovništva srazmerno malo spontanosti, a veoma mnogo direktne ili indirektne prinude. Usudio bih se da dodam da su pokrenute i premeštane mnogo veće mase stanovništva, nego što se to prećutno pretpostavlja, ali naša istorijsko-demografska istraživanja su toliko nerazvijena da je prerano stavljati u bilo kakav odnos ove preseljenike prema ukupnoj tadašnjoj srpskoj populaciji. Najzad, ove rane seobe su veoma dinamične, u pojedinim krajevima, kao što su Srem, Posavina i Pomoravlje i po tri puta se smenilo stanovništvo u toku jednog stoleća. O tome će valjati voditi računa u rezonovanjima o poreklu stanovništva, o jezičkim pojavama, narodnoj kulturi itd.
IZVOR: Sima Ćirković, istoričar i član SANU, jedan od vodećih poznavalaca srpskog srednjeg veka
15. septembar 2017. u 09:36
vojislav ananić
Deska
Pripadala je Čanadskoj županiji. Zabeležena je 1490. 1557—8 bila je mađarsko naselje od 20 domova od kojih je samo jedan deo bio srpski. Zabeležena je u kruševskom pomeniku. 1647 zabeležena je kao srpsko naselje. 1660 bila je naseljena i imala sveštenika. Na mapi od 1723—5 označena je kao nenaseljena. Srbima je naseljena 1746. 1753 označena je kao srpsko naselje. 1782 kupio ju je Gromon za 60.000 forinta. Nalazi se južno od Moriša, a jugoistočno od Segedina.
Potesi: Bela bara, Blizanica, Brada, Brod, Bućkoška jaruga, Velika humka, Većehat, Dorožma, Duboka slatina, Jazbinska greda, Karuce, Kopovo, Kopovska greda, Kockareva greda, Kriva bara, Kukućin, Kumanove slatine, Kunbara, Mala Deska, Okop, Orlovačka karika, Pod baštine, Sečanska greda, Sečanska slatina, Stara kula, Srednja zemlja, Hajdovajski siget, Tempeš(ada), Čipkaš.
Izvor: dr DUŠAN J. POPOVIĆ, SRBI U BANATU DO KRAJA OSAMNAESTOG VEKA, BE0GRAD, 1955.
4. oktobar 2017. u 18:29
marko
kako je moguce da su se srbi selili u ugarsku kada ugarska tada nije postojala ? 1690 je bila habzburska monarhija ili ako hocete austrija, nikako ugarska.
9. april 2018. u 12:02
Vojislav Ananić
SENTANDREJA
http://otacmilic.com/dr-dinko-davidov-i-dejan-medakovic-sentandreja/
23. jun 2018. u 07:38
Vojislav Ananić
SRBI U BUDIMU
– uvod –
Kroz nekoliko vekova tik uz Dunav, na padini između kraljevskog dvora i Dunava, živeli su u Budimu naši preci, i taj deo Budima zvao se Srpska varoš ili, kako su ga Mađari zvali, Racvaroš. Ovaj deo Budima, kao srpski, danas ne postoji ni po imenu. Pre dvadesetak godina taj deo Budima je porušen, a na tom mestu podignut park. Od svih zgrada ostavljena je, kao ukras parka, samo srpska pravoslavna crkva, jedna od najlepših zgrada čistog baroka. Ali kao da je srpskom imenu bilo suđeno da u Budimu do kraja izgine. Prilikom bombardovanja Budima 1944. jako je oštećena, a delimično i izgorela, ova naša crkva. Kako nije bilo koga ko bi je obnovio, to je prostor na kom se ona nalazila, očišćen i danas na nekadašnje Srbe u Budimu ne seća više ništa.
Postavlja se pitanje: zašto nam je potrebno da proučavamo prošlost Srba u Budimu koji, i u svom najlepšem cvatu, jedva da je brojao koju hiljadu duša, a od koga danas nema ni traga, ni glasa. A Budim nije jedino varoško naselje u kojem su Srbi nestali. Srbi su nestali iz čitavog niza naselja, koja su nekad bila, ili čisto srpska, ili u kojima su Srbi bili veoma znatan činilac. U tu čitulju nekad srpskih varoši spadaju: Arad, Baja, Pečuj, Segedin, Sentandreja, Temišvar, i dr. Pa ipak je istorija Srba u Budimu zanimljivija od istorije bilo kojeg od ovih naselja, ali ne po svojoj lokalnoj istoriji, nego ukoliko čini deo naše nacionalne istorije, i to one najbitnije. Jer Budim je, do pada Beograda pod austrisku vlast (1718), bio zaista prva srpska varoš — kako su to i naši preci isticali — koja se brinula ne samo o sebi, nego i celom srpskom narodu.
Nas naročito interesuje kako su se snalazili naši preci poreklom iz Peći, Prizrena, Beograda Prištine, Kragujevca, i drugih naših uglednih naselja, koji su prešli iz matice svoga naroda u srce mađarskog naroda, u prestoni grad mađarskih kraljeva, a u državu u kojoj se zvaničilo latinski i nemački, i u kojoj su prema njima bili neprijateljski raspoloženi, i državna, i zemaljska i županiska, i lokalna vlast; i sa kakvom potresnom upornošću su se branili, i uspeli ne samo da održe svoju individualnost, nego i da udare osnove modernoj kulturi svega srpskog naroda. Divljenja je dostojna upornost naših predaka, tih jedva pismenih ljudi, zanatlija i trgovaca, u odbrani narodne individualnosti, a koji su, više po instinktu nego po svom znanju, bolje osećali šta čini Srbe narodom, nego što su kasnije bili toga svesni izvesni njihovi potomci, tzv. intelektualci, pa i oni sa najvišim kvalifikacijama.
Izvor: Dušan J. Popović – Srbi u Budimu od 1690. do 1740, Srpska književna zadruga, poučnik XIII, Beograd, 1952.
23. jun 2018. u 07:54
Vojislav Ananić
SRBI U BUDIMU PRE VELIKE SEOBE
Najstariji stanovnici Budima bili su Sloveni od kojih je Budim i dobio ovo svoje ime. Po dolasku Mađara u Panonsku niziju, Srbi i Mađari živeli su kao susedi u raznim odnosima: i kao prijatelji, i kao neprijatelji, i kao saradnici, i kao sugrađani. Stoga nije čudo što su u naše narodne pesme veoma rano ušli ,,Ugri“ i ,,Ugričići“ kao i priličan broj uglednih ličnosti, a naročigo Sibinjanin Janko i kralj Matija.
Već od prvog susreta sa Mađarima prvo naši vladari i dinaste, a posle i sam narod, bili su upućeni na prestoni grad mađarskih kraljeva, na Budim. U ovom Budimu pojavljivali su se i naši vladari, a naročito dinaste, od kojih su neki imali i svoje palate kao despot Đurađ, i Jakšići. Sve je to učinilo da je od gradova koji pripadaju stranim etničkim grupama, Budim u našoj narodnoj tradiciji izuzetno snažno zastupljen. (Na Budim sećaju i žensko ime Budimka, kao i imena raznih vrsti voća i povrća, izvedenih po Budimu).
Kada su se Srbi pojavili u Budimu kao njegovi stanovnici ne znamo tačno; po Cernigu oko 1400. Veze srpskog naroda sa Budimom naročito su jake od provale Turaka u naše krajeve. Budim, koji se nalazio na ćuviku glavne okuke Dunava u Panonskoj niziji, kao da je bio određen da kontroliše etnička kretanja po Panonskoj niziji, stoga i nalazimo u Budimu, već za vreme Mađara, jedno od glavnih šajkaških uporišta sa Srbima kao šajkašima.
Za vreme duge borbe između Turaka i Mađara, a naročito po padu Mađarske, pomerile su se mase srpskog naroda prema severu i zapadu. Po svom padu pod Turke postao je Budim Turcima glavno uporište prema zapadu. To je doba kada su u našu narodnu poeziju ušli Budimlija Jova i Janočkilja Janja. Od tada dalje živeli su Srbi stalno u Budimu i kao martolosi, i kao varoško stanovništvo.
Srbi su, to se vidi i iz ovo malo beležaka, i za vreme Turaka, u Budimu stanovali tik uz Dunav, a tu ih je zatekla i Velika seoba. Da se ovaj deo Budima razvio u srpsko naselje za vreme Turaka na to ukazuje i ime njihova naselja Tabane ili Tabana (Ova reč sastoji se od dve turske reči, tabak i hana, koje su se tokom vremena spojila u jednu: Tabak — hana, Taba-hana, Tabana, Taban. I u Leskovcu se jedan deo varoši zove Taban).
Iz života Srba u Budimu pod Turcima znamo veoma malo. 1641. mučena su u Budimu dva Srbina, neki Prodan i neki Đurka. Prodana Turci „nabiše popriko na kolac, a Đurka se otkupi“. 1659. pojačao se broj Srba u Budimu Srbima doseljenim iz Rackovina. Doktor Braun, lekar engleskog kralja, pri svom prolazu kroz Budim (1668) otseo je „u kući nekog Srbina, starijeg čoveka, gde smo se — pisao je on — dobro osećali. Odatle smo imali lep izgled na Dunav, dugi most i Peštu, i na jedan deo okoline. Turci i čauši dolazili su nam u posetu i odlazili zadovoljni dočekom. Za domaćina se mislilo da se tajno dopisuje sa Jednim franjevačkim fratrom u Pešti i da obaveštava o događajima nadležna lica u Komoranu Đuru i Beču. Molio me je da mu napišem jedno pismo na latinskom i talijanskom, i ja sam se odazvao molbi, jer u njemu nije bilo ničeg drugog sem izveštaja o nekim zarobljenicima i o tome kako jermenski trgovci postepeno preotimaju trgovinu .
Teško je verovati da Srbi u Budimu, tako važnom vojnom, političkom i saobraćajnom mestu, u koje su svraćali i naši episkopi, a možda i u njemu i živeli (1628. zabeležen je Budim kao „bogohranimi grad“), nisu imali svoju, makako skromno sagrađenu bogomolju.
Izvor: Dušan J. Popović – Srbi u Budimu od 1690. do 1740, Srpska književna zadruga, poučnik XIII, Beograd, 1952.
23. jun 2018. u 08:31
Vojislav Ananić
ETNIČKI SASTAV STANOVNIŠTVA U BUDIMU
1715. nalazilo se u celom Budimu 1539 domova, od toga sa stanovništvom koje je govorilo srpski 769, nemački 701, mađarski 68. 1720. nalazilo se u Budimu 1468 domova, a od toga sa stanovništvom koje je govorilo srpski 559, nemački 851, mađarski 68, i slovački 5. Za tih pet godina desile su se znatne promene u kretanju broja stanovništva. Naročito je opao broj domova u Srpskoj varoši. Po Ačadiju možda stoga što su prepisivači, prilikom popisivanja, ispustili iz spiska veoma znatan broj malih bednih straćara i koliba, a pogotovo zemunice. Pored Srba živeli su v Budimu i jugoslovenski katolici (Šokci, Bunjevci, Dalmatinci, i dr.). Njih je bilo trećina od stanovništva našeg jezika u Budimu.
Broj Srba u Srpskoj varoši – Srbi ili, kako su ih Mađari zvali ,,Raci“, a magistratska vlast „staroverci“ ili ,,Grci nesjedinjeni”, bili su Srpskoj varoši glavno, ali ne i jedino stanovništvo. Kako se kretao broj srpskog stanovništva u Budimu od 1690. do 1740. dosta je teško reći. Jedno je nedvoumno, da je stalno opadao. Sigurno je da se oko Budima, odmah po Velikoj seobi, nalazilo veoma mnogo Srba, možda na desetinu hiljada, pa i više. Najveći broj se otselio 1702. prilikom formiranja Vojne granice. Sem toga vraćali su se Srbi stalno, a katkada i u većim grupama, natrag u „donju zemlju“. 1703—4. otselio se velik broj Srba zbog grubog naplaćivanja poreze iz ranijih godina. U jednoj pretstavci zabeleženo je ali, verovatno, preterano, da se tom prilikom otselilo ,,polak“. Po jednom popisu, koji je izvršila magistratska vlast 1702, nalazila su se tada u Srpskoj varoši 448 poreskih obveznika. Ovom broju može se dodati još 100—150 beskućnika ili, kako ih je tada i vlast zvala, „bećara“, koji nisu plaćali državni porez. U Srpskoj varoši, možemo sa sigurnošću računati, živelo je preko 4000 srpskih duša. 1715. živelo je u Budimu preko 4000, a 1720. oko 3000 duša.
Po Srbe u Budimu bila je naročito katastrofalna kuga od 1738—9, kojom prilikom je umro od kuge 631 Srbin. Broj Srba u Budimu tada je spao na nešto više od 1000 duša. Preostali broj Srba će se održavati; ali oni postaju sve nemoćniji prema ostalim etničkim grupama, a naročito prema Mađarima, koji počinju naglo da napreduju.
1766. nalazilo se u Budimu 216 srpskih domova sa 1038 duša, od kojih je bilo 502 muških i 536 ženskih. Sem ovih nalazilo se još 49 porodica sa 86 duša koje su živele u kiriji. Dakle ukupno 1123 duše. Ni 1786. nije bilo Srba više. Tada se nalazilo u Budimu oko 200 srpskih porodica.
Budim je pripadao grupi srpskih naselja na Dunavu, kojoj su još pripadali Pešta, Sentandreja, Rac-Kovin, i nekoliko sela okolo njih. Toj grupi srpskih naselja pripadala su i dva srpska manastira, Grabovac i u Rac-Kovinu. (Manastir Grabovac nalazio se u tolnanskoj županiji, tridesetak kilometara severozapadno od Baje.)
Izvor: Dušan J. Popović – Srbi u Budimu od 1690. do 1740, Srpska književna zadruga, poučnik XIII, Beograd, 1952.
23. jun 2018. u 08:57
Vojislav Ananić
IZGLED BUDIMA
Budim se u ovo doba delio: u Grad, Srpsku varoš ili Taban, Vodenu varoš, Hrvatsku varoš, Orsagut i Ujlak. Najuređeniji je bio Grad ili tvrđava, ili, kako su ga naši stari zvali, Gornja varoš. Grad je bio gotovo isključivo naseljen Nemcima. U njemu je bilo – sedište najviših vojnih i civilnih vlasti. U njemu je stanovao vojni zapovednik general. U Gradu se nalazio i magistrat. Ovde su bile i mnoge javne zgrade, vojne, građanske i crkvene, ali i lepe privatne kuće, koje su pripadale plemićima i imućnim građanima.
Srbima, kao pravoslavnim, nije bilo dozvoljeno da žive u Gradu. 1715. nije u Gradu živela nijedna srpska porodica.
Ostali delovi varoši — varoš u užem smislu — izgledali su sasvim seljački i u njima su seljaci, sirote zanatlije i ribari činili ogromnu većinu. To se vidi i iz kvaliteta kuća. Popisivači su podelili kuće u tri grupe. U prvu grupu stavili su kuće koje su imale više soba, zatim staje, šupe i sporedne prostorije; dakle koje su, bar na izgled, pružale neku udobnost. Ovakvih kuća bilo je u Gradu i u Vodenoj varoši po 11, dakle 22. U drugu grupu spadale su kuće koje su imale 3—4 sobe, a sa licem okrenutim prema ulici. Ovakvih kuća bilo je 60. Trećoj grupi pripadalo je najviše. U ovu grupu uvršteni su kućerci koji su se jedva mogli smatrati kućama, jer ustvari to su bile straćare i kolibe sagrađene od ćerpića, a po katkad i pletera, olepljene blatom a pokrivene slamom, ili u najboljem slučaju trskom, kao i zemunice. Ovakvih se najviše nalazilo u Hrvatskoj varoši.
Popisivači su sa ogorčeljem primetili za ove kuće da se od seoskih razlikuju samo po tome što su, po nesreći, sagrađene na varoškom zemljištu ali stanovništvo je, kaže se dalje u izveštaju, tako siroto da udobnije i lepše kuće ne može da sagrade, a nema ni volje da ih gradi, jer je suviše izloženo samovolji vojske, koja bolje kuće odmah zauzima za kancelarije i oficire, a ostale za vojnike. A građanima se nije ni isplaćivalo da grade kuće, jer su kuće stajale dosta, a prihodi od kuća bili veoma mali, te je na mnogim kućama stajalo napisano da su na prodaju.
Po toj proceni pojedini delovi i budimske varoši izgledali su ovako: U Vodenoj varoši nalazile su se 32 kuće sagrađene na sprat, a ostale su bile straćare. Ovde se nalazilo oko 40 kuća, kojima je stalno pretila opasnost od poplave Dunava. Još su bednije izgledale kuće u Hrvatskoj varoši u kojoj se nalazile samo četiri veće kuće; sve ostale bile su straćare, što treba razumeti zemunice. U Orsagutu od 24 kuće, 15 su bile straćare. U Ujlaku lepših zgrada od tvrdog materijala nije uopšte bilo; nalazile su se same straćare.
Izgled Srpske varoši ili Tabana — Najeći leo nisu bile dostojne tog imena, i bedne kolibe, zbijeno poređane, gotovo načičkane, jedna više druge u tesnim i krivudavim ulicama. Kako su morala biti zbijena ova skloništa vidi se iz činjenice da je ovih 628 skloništa sagrađeno na svega 55 „placa” iako je prostora za građenje kuća bilo isuviše. Za ovakvo stanje, primetili su popisivači, bila je kriva i pogrešna finansiska politika varoši koja je porezom opterećivala placeve, a ne kuće.
Kako je izgledala Srpska varoš 1717. saznajemo iz putopisa ledi Montegju. „Izvan varoških zidova : piše ona — leže bezbrojne kućice, ili bolje reći, kolibe; tu stanuju samo Rašani, i zato se taj deo varoši zove Rašanska varoš“. ,,Ovo naselje izgleda vrlo čudno; kuće stoje u nizovima; mnogo hiljada zbilo se jedna uz drugu te se sa malog otstojanja, izdvajaju kao staromodni šatori sa krovom od slame“. Popisivači od 1720. su, obzirom na siromašno stanje stanovnika, tražili da im skloništa budu oslobođena od poreze. — U vinogradima i na salašima su se nalazile kolibe, a možda i poneka zgrada od tvrđeg materijala.
Da li su, i kako su, ova skloništa bila poređana, ne znamo; verovatno, kao u naseljima koja su naši stari ostavili u svojoj domovini. Postojali su sokaci, sokačići, ćorsokaci, kao i usamljene kuće, a sve ovo, već i zbog terena, bez reda. Neke ulice imale su i svoja imena kao Crkveni sokak, Pešački sokak, Mali sokak, „Mali sokačić pri crkvi“. Ulica pored potoka zvala se ,,Potok“. Ubrzo se javljaju „šorovi”, nazvani po radinosti koja je u njima bila naročito zastupljena, kao „kujundžiski šor“. Jedna od glavnih ulica postaće vremenom „Varoški put novi kod pivare“. „Porta“ ili „ulaz crkvi“ zvalo se, oko crkve ograđeno zemljište.
Grupe ulica, zvane mahale (male), nazivale su se po uglednim stanovnicima. Tako su 1702 zabeležene mahale: Hadži-Bolozova, Petina, Stojana Popova, Maloga Mihaila, Pavla Barjaktara, Petra Ranjavog, Mrđenova i Vukojeva, Đurice Bradatog, Đurice Okidena, Milovana bakala, Andrejina, Lazina, Dragutina Štete. A bilo ih je koje su dobile ime po vrsti radinosti u njima („Ćebedžiska mala“), ili po svom položaju („Gornja mala“).
Centar života u Srpskoj varoši činio je trg ili pijaca koja se nalazila neposredno pored Dunava. Na trgu su se nalazili crkva sv. Dimitrija i varoški dom. Nedaleko od Dunava, u blizini trga, nalazila su se kupatila ili, kako su ih naši stari nazivali, ilidže. Ovih je bilo više („purgerska“, ,,Perkacina“), a jedna od tih „srpska“ pripadala je Srpskoj opštini i sve doskora postojala pod tim imenom. U katoličkom delu Srpske varoši nalazile su se crkva sv. Katarine i jermenska. U blizini varoši nalazila su se groblja, pravoslavno i katoličko. Varoš je bila ograđena šancem i drvenom ogradom (palisadama). Na šancu su se nalazile karaule za stražare i troja vrata, koja su noću zatvarana.
Srba i Jugoslovena katolika bilo je i u drugim delovima Budima. U Vodenoj varoši nalazile su se dve „srpske* ulice, Gornja i Donja; i jedna Hrvatska; a u Ujlaku jedna Srpska i jedna Hrvatska ulica.
Potesi i delovi polja imali su tada naša i turska imena kao: Bara, Beglučko brdo, Brdo, Brkljača, Gerzelez, Gornje livade, Duzluk, Karaburma, Majdan, Manokov bunar, Miroč, Muanat, Peštansko brdo, Promontorija, Umka, Hadžider, Cifrabajer, Čalićevo brdo, Ševino brdo i Špicbajer.
Izvor: Dušan J. Popović – Srbi u Budimu od 1690. do 1740, Srpska književna zadruga, poučnik XIII, Beograd, 1952.
23. jun 2018. u 09:13
Vojislav Ananić
VAROŠKI DOM
Centar javnog života bio je varoški dom. U varoškom domu vršili su se izbori raznih pretstavnika, održavali sastanci raznih odbora, preko birova i tanača vršena uprava, kažnjavani krivci, itd. U varoškom domu vršeni su prijemi uglednih gostiju, naročito crkvenih dostojanstvenika, iz svih krajeva našeg naroda. Jednom rečju, život Srba Budimaca bio je najtešnje vezan sa varoškim domom.
Ovaj dom bio je dosta stara zgrada verovatno još iz turskog vremena, građen od bondruka, a pokriven šindrom. Nalazio se na trgu preko od srpske crkve kojoj je pripadao. Kad je ova zgrada uzeta za varoški dom nije nam poznato. 1702. ovaj je dom pregrađivan. Kako je izgledao manje znamo, a više naslućujemo. Na vratima su se nalazile reze, a neki prozori „krpljeni“ hartijom. Spominju se i jedna „duplovana vrata“. U varoškom domu nalazila se, sem kancelarije, i jedna poveća okrečena soba u kojoj su verovatno držane sednice suda i tanača. U sobama su se nalazile peći (,,furune“). 1718. postavljen je na domu oluk. 1721. dom je renoviran a sobe ,,krečlejisane“. Ulazu u varoški dom vodile su stepenice. Oko zgrade nalazilo se dvorište, koje je imalo dva ulaza: jedan, „donji“, verovatno za publiku; a drugi, „gornji“, verovatno za kola. U zgradi se nalazila stražara, ili soba, u kojoj se zadržavao mali birov.
Da li je birov imao svoju posebnu sobu ili je njegova soba bila ujedno i kancelarija, ne znamo. Kancelarija ili, kako je 1730. zabeleženo, „varoška budimska kancelarija“ bila je najvažnija prostorija. U ovoj se, sem stola, nalazile i stolice i druge potrebne stvari. Na jednom od stolova nalazilo se raspeće sa jevanđeljem i čiraci sa svećama pred kojima su zaklinjani oni koji su imali da se zakunu. Možda se nalazio i po koji veliki čirak koji je, pored „vondlajhtera“, služio za osvetljavanje. Na zidu se, nalazila ikona sv. Dimitrija, patrona budimske crkve, poneka slika koja prikazuje Jerusalim i Svetu Goru, a možda i slika tadanjeg vladara. Sve je to bilo svakako vrlo skromno i jednostavno. — Da li su sobe bile patosane, ne znamo.
Prozori su svi, kao i po nekim privatnim kućama, bili osigurani giterima, jer je bezbednosg bila slaba, a državna vlast je izrekom tražila od varoških uprava da se novac i pečat čuvaju „na dobro obezbeđenim mestima“.
U varoškom domu nalazio se i zatvor. Sagrađen je 1702. za birova Vukadina. Zatvor je imao više odeljenja. Izričito se spominje „malo arište“. 1729. „kopano je, verovatno u bregu, takođe jedno „arište“. Na jednom od ovih zatvora nalazio se i prozor. U domu se nalazio i „zahod“ (ili ,,ishod“). (1708. rešeno je da se stari čisti, a iskopa nov. Čišćenje je vršio „foscier“). Pred opštinskim domom nalazio se fenjer, koji je noću paljen. 1733. žalili su se Budimci da je „dom varoški vasceli podgnil“ i tako „pao i propao da se narod u njemu ne može više skupljati”.
Izvor: Dušan J. Popović – Srbi u Budimu od 1690. do 1740, Srpska književna zadruga, poučnik XIII, Beograd, 1952.
23. jun 2018. u 11:25
Vojislav Ananić
BUDIMSKI SRBI
Poreklo — Srpsko stanovništvo u Budimu po svome poreklu je sastavljeno iz skoro svih oblasti srpskog naroda, a naročito iz matičnih. Evo kakvu raznovrsnost prikazuju Srbi u Budimu po svom poreklu: iz Beograda bilo ih je 5, a vrlo verovatno sem ovih, još 6, iz Užica 7, Smedereva 6, Kruševca 5, Požarevca 4, Paraćina, Mačve i Starog Vlaha po 3; iz Grocke, Jagodine, Niša, Požege, Resave po 2; iz Aleksinca, Valjeva, Zabrežja, Zaječara, Karanovca, Kličevca, Kumodraži, Morave, Paleža, Podrinja, Sokola, Stalaća, Crne Bare i „iz Srbije“ po 1. Ukupno oko 70.
Iz Stare Srbije bilo ih je manje, a poreklom su bili najvećim delom iz Peći, njih 10; zatim od Kosova 6, Prizrena 4, Prijepolja 3, Belog Polja, Vučitrna, Pazara, Prištine, Raške, Suhodola po 1. Ukupno oko 30. — Iz Crne Gore bilo ih je ukupno oko 20 i to iz Zete 11, ,,od Morače“ 6, Rijeke 2, Banje i Pipera po 1. — U približno istom broju bili su poreklom i iz Bosne i Hercegovine i to: iz Sarajeva 5, Zvornika 3, Srebrnice, Travnika i Trebinja po 2, Dervente 1. Prezimena dvojice ukazuju na poreklo (Bošnjak). — Iz Makedonije nalazimo malo; jednoga iz Kratova, Skoplja, Prilepa i Štipa. – Iz Bugarske 1. — Razume se među Budimcima bio je i priličan broj starinaca koji su živeli u Budimu pre Velike seobe. Ovima se mogu dopisati i oni iz neposredne okolice, njih 6, iz Banata i Bačke po 5, a iz ostale Ugarske 3. Kao što vidimo od doseljenika, čije poreklo znamo, najviše ih je bilo poreklom iz Srbije i Stare Srbije, a u manjoj meri iz Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Ostali krajevi su bili manje zastupljeni.
Među Srbima Budimcima bilo je u prvo vreme i nešto malo pogrčenih Cincara, i Cincara, koji su sa Srbima činili versku zajednicu. Toj grupi pripadali su i oni, ali ne svi, koji su zabeleženi kao „Grci“. Među ovima su bili najugledniji Nikola Dimitrijević Čukurhanlija, Dima Apostolović (rodom iz Soluna), koji je bio jedno vreme birov, i hadži-Boloz. Pored ovih, koji su bili austriski državljani, živelo je u Budimu, naročito kasnije, i dosta turskih državljana „turskih trgovaca“ ,,Arnauta“, što znači Cincara, koji su osnovali i svoj „arnautski esnaf“. Nalazilo se i nešto, ali sasvim malo, Cigana.
Popisi Srba Budimaca — Pisci istorije Srba u Budimu su u retko sretnoj prilici jer imaju na raspoloženje veći broj poimeničnih popisa ovog stanovništva od početka XVIII veka. Kako nas ovom priliko ustvari interesuju dve ljudske generacije, to su za nas od naročitog interesa popisi od 1702, i 1720. Al uspostaviti odnos između ove dve generacije gotovo nemogućno, jer najveći deo porodica u ovo doba nije imao ono što mi danas zovemo prezime, a naša vlast u to doba zvaničila je sasvim familijarno te je i one pojedince, koji su imali svoje prezime od starina beležila po nadimcima. Pojedince čija su imena bila običnija, beležila je po najkarakterističnijoj osobini, obično fizičkoj (brzi, dugi, dugački, zubat ranjavi, crni, ćoravi, čupavi i dr.), ređe po moralni: duhovnim ili nekim drugim osobinama (aždaja, gužva, mazgov, cicija). Pokatkad su i žene beležene po nadimku (napr. Jovanka crvena). Mnogi su zabeleženi po kraju ili po naselju, iz kojeg su došli (Bošnjak, Kosovac, Novopazarac, Starovlašanin, Hera), ili po etničkoj pripadnosti, katkada više iz potsmeha (Arnautin, Bugarin, Vlah, Karavlah). Katkad su osobe koje imaju običnije ime, beležene sa opširnijim karakteristikama kao npr. Lazo ,,na ćupriji“, Miško „u potoku“, Miško „što drži Ciganku“, Đura „bradati, što drži Ruskišu”, itd.
Za nas je ovom prilikom interesantan jedan popis koji je provela budimska magistratska vlast 1702. Sastavljač ovoga popisa, svakako Nemac, trudio se da svakom starešini porodice zabeleži nešto, što se njemu činilo da je prezime. To mu nije uvek pošlo za rukom jer su mu pokatkad naveli zanimanje kao prezime. Sem toga sastavljač ovoga popisa je neke vrste radinosti, ne samo trgovine, označio rečju ,,Greisler“, koju mi prevodimo rečju bakalin, a što u ovom slučaju treba da znači zanatlija ili trgovac na sitno. Prirodno da on ne pravi razliku između terzije, abadžija i sabova; njemu su svi oni bili „šnajderi”. Kao što vidimo ovaj popis od 1702. nije sasvim pouzdan ni u pogledu prezimena, ni u pogledu zanimanja stanovništva, ali je izvor prvoga reda za broj poreskih obveznika i za visinu njihove poreske obaveze. Da bismo ipak dobili što puniju i što pouzdaiiju sliku o stanovništvu toga vremena, koristili smo i jedan popis od 1706-7. koji potiče od srpske varoške vlasti, a u kojem su pojedine kućne starešine zabeležene gotovo uvek samo po imenu, ali im je uvek dopisivano njihovo zanimanje. Tako ovaj popis u mnogom dopunjava popis od 1702. Popis od 1720. naročito je važan što je u njemu navedeno poreklo pojedinaca, ili porodice.
Ovom prilikom nama je bilo najvažnije pitanje da utvrdimo odnos između ove dve generacije; između očeva i sinova. To pitanje nismo uspeli da rešimo, jer je prezime tek u stvaranju. Do 1720—30. sasvim je mali broj porodica u srpskom narodu imao prezime. Sin stvara prezime po očevom imenu, a njegov sin po njegovu, itd. Dakle, utvrditi kontinuitet je gotovo nemoguće. Austriska administracija je opet, radi lakšeg zvaničenja, forsirala upotrebu prezimena i kod Srba, i Srbi su se imali da odluče za prezime.
A prezime se moglo napraviti od očeva imena, ili zanimanja, ili nadimka. Da uzmemo konkretne slučajeve pa da vidimo kako izgleda ceo taj problem. Jedan od najuglednijih Srba u Budimu bio je Antonije (Anta) Milošević, zvani Novopazarac, a beležen je gotovo uvek samo kao Anta terzija, (a na jednom mestu i kao rakidžija). On je bio otac kasnijeg srpskog mitropolita Isaije Antonovića. Njegov sin Isaije mogao je zadržati očevo prezime Milošević što on, kao ni mnogi drugi, nije učinio, nego je od očevog imena napravio sebi prezime Antonović, a ponekad se potpisao i kao Antić. A mogao je da napravi sebi prezime i po očevom nadimku (Novopazarac), ili po zanimanju (Terzin, Terzić). Sin uglednog Budimca Đuke Stevanovića Ćira potpisivao se Đukić, ali i Georgijević, i Đeorđević, a i „mladi Stevanović“. Otac našeg mitropolita Pavla Nenadovića bio je ugledni sabov Nenad Ilić. A predak našeg kompozitora Kornelija Stankovića, bio je, verovatno, Stanko Todorović, birov budimski. Tako, kao što vidimo, kao polazni popis za proučavanje istorija porodica budimskih Srba više se može uzeti onaj od 1720, nego onaj od 1702 (1706-7). Sve u svemu osnovna i najbitnija razlika između ove dve generacije jeste: prva generacija, koja je prešla prilikom Velike seobe, rođena je u staroj otadžbini; dok je druga rođena u novoj.
Izvor: Dušan J. Popović – Srbi u Budimu od 1690. do 1740, Srpska književna zadruga, poučnik XIII, Beograd, 1952.
23. jun 2018. u 12:53
Vojislav Ananić
Popis 1702.
— Po ovom popisu bili su stanovnici Budima, poređani azbučnim redom, ovi:
Damjan i Maleš Avramović; Petar Avramović, sabov; Subota Adnađević; Buika (?) Aleksić; Sava Almašan(in), bakalin; Anta Milošević Pazarac, terzija; Anta Popović, tabak; Lauš Aranitovnć, mesar.
Janko Bajac; Stanko Bakonić; Maleta Banoštorac; Pavle i Toma Barjaktar; Baća, i njegov sin Nenad, berberi; Vučko Bačvanin; Mihajlo Bačvanin; Živko Bačvanin; Neško Bačvanin; Petar Bačvanin; Savica Bačvanin; Stojan Bačvanin; Miško Bačvanlija; Milovan Berbitsch, bakalin; Matija Pejčinović, bakalin; Subota Bečejac; Bijeli, starac; Biserka, udovica; Vuk Bošnjak; Ilija Bošnjak, trgovac; Marko Bošnjak; Milijan Bošnjak; Živan Bošnjaković; Lazo Bošnjakovnć; Radojica Bošnjaković; hadži-Boloz, pekar; Nikola Branković; Zdravko Bugarin; Manojlo Bugarin; Pavle Bugarin bakalin; Rajko Bugarin; Smiljko Bugarin; Živko Budimirović; Stojica Buzadžija, kopač; Jovan Vujičić; Maleta Bujić, bakalin; Milić Buretzovitsch.
Ivan Veljković; Petar Veselin; Stojan Veselinović; Nikola Vilipović; Jovan Vlašković; Stojko Vlajčić, bakalin; Mitar Vujanović; Milutin Vukadinović; Miško Vukajlović; Vaso Vukašinović; Vukašin Vuković; Đurica Vuković; Živko Vuković; Radojica Vuković; Mrđen i Vukadnn Vuković; Vulin; Nikola Vučerić, armer Hanbenmeiiter; Milutin Vučnnović.
Gavrilo, tačadžija; Kuzman i Josip Gavrilović, kapadžije; Trivun Gavrilović; udovica Radojice Gvozdenovića; Kuzman Gluvaković; Milinko Golubović, bakalin; Janja Gostović, bakalin; Atanasije Grgurević; Aleksa Grk; Janja Grk; Stanko Grk; Jančika Grčić; Bojica Grujičić; Vučić Grujičić; Radosav Grujović, bakalin Damjan, starac; Radosav Damjanović; Ognjan Dafnovitsch; Vuk Dautović; Ilija Debeljaković; Npkola Dorobali; Dima Apostolović, sapundžija; hadži-Dimitrije, staretinar; Žnvan Dimitrijević ćurčija; Nikola Dimitrnjević Čukurhanlija, trgovac; Stojan Dimitrijević sabov; Dmitar; Zaharije Dobrić, kapamadžija; Ilija Dobrović, ćurčija; Radonja Domančić, mesar; Jovan Dragić; Neško Dragičevnć; Bogić, dunđerin; Mivan Dunđerin, kopač.
Jakob Diaukovitsch; Neško Đurašinović; Marko Đurđević; Jovan Đurić; Novak Đurić, bakalin; Đurko Mali.
Radovan Živin, mesar; Živko; Marko Živković; Pavle Živković.
Marijan Ivaniševnć; Vukailo Ivanović; Damjan Ivanović; Pantelija Ivanović, ćurčija; Sima Ivanović, pekar; Ivko; Ilija i Stojan; hadži-Adam Ilić; Damjan Ilić; Ivan i Vujica Ilić; Josip Ilić; Krasoje Ilić; Nenad Ilić, sabov; Ranisav Ilić, bakalin; Inđija, udovica; Stano Issaritsch.
Jevto Jakussablovitsch; Jeremija Jakšić; Maksim Jakšić, sabov; Janko; Đurak (Đurka) Janković, sabov; Milisav Janković, bakalin; Ostoja Janković, seljak; Radojica Jarmenčić; Vitoš Jaćimović, kovač; Jovan; Jovan, kopač; Jovan. trgovac; Jovan, majstor; Vuk Jovanović; Vučko Jovanović, sabov; Đurica Jovanović; Kuzman Jovanović; Luka Jovanović; Mihailo Jovanović; Pavle Jovanović, ćurčija; Radovan Jovanović, ćurčija; Rajko Jovanović; Sima Jovanović, bakalin; Stevan Jovanović i sin mu Živan, sabovi; Stojan Jovanović; Todor Jovanović; Đurica Jovanović; Živan Josimović; Aleksa Jocković, sabov; Peja Jocković; hadži Lazo Julinac; Milić Julinac; Ilija i Mihailo Jurković Mihailo Kabakul; Ivko Kazimirović; Janko Karajović Kassatsch; Miško Katana; Nikša Kiprijanović; Miško Kljakavi i Živko; Vukajlo Kovačević; Ivan Kovačević, sabov Jovica Kovačević; Krsta i Josip Kovačević; Milisav Kovačević; Stanivuk Kovačević; Rista Kolarović; Petar Komendano; Nikola Cossatovitsch; Nikola i Pavle Kosovac Mihailo Kragujević; Kuzman Jovica; Kuzman, vajda; Kuzman majstor; Stojan Kuzmanović, ćebedžija; Cvija Kuzmanović; Laza, ćurčija; Vukoman Lazarević, sabov; Sekula Lazarević, bakalin; Todor Lazarević; Gruja Lazić; Vuča Lauča; Vladislav Laušković; Mrđen Lukić.
Milutin Macaković, bakalin; Ranisav Maksimović; Nikola Malešević; Stevan Marewitsch; Maksim Marinković, ćurčija; Milan Marinković; Tihomir Marjanović; Marko. Majcrop; Velimir Marković; Gruja Marković; Milija Marković, bačvar; Milovan Marković, seljak; Netar Marković; Stevan Marković, sabov; Toma Marković; Živko Martinović, pekar; Bojša Matić; Dragutin Matić; Janko Matović, kalin; Mojsije Matić, bakalin; Nikola Matić, bakalin; Josip Marković; Miladin; Milak; Milan; Milivoj; Milica, udovica; Stojica Milinović; Ivan Milisavić; Radojica Milisavljević; Stanivuk Milisavljević; Adam Milovanović; Ilija Milović, sabov; Miloš i Milić, braća; Miloš ćebedžija; Vukosav Milošević; Milutin, ćebedžija; Miloš Milutinović; Petko Mirković; Stanivuk Mirčetić; Mihailo, sabov; Sava Mitrović, ćurčija; Mihailović; Nikola; Mihajlović; Gruja Mihailović; Stefan Mihailović; Todor Mišković; Toma Mihailović, kovač; Mladenović, sapundžija.
Nedeljković Živko, kujundžija; Miloš Niketić sabovi Nikolići; Petar, Jovan i Gpyja ćurčija; Gavra Nikolić; Nikola, luledžija; Nikita, Miloš Nikolić, Mihpilo, Đupa Nikolić; Žarko Nikolić; Toma Nikolić, dunđer; Nikolić, bakalin; Putnik Ninković; Petar Nikolović, bačvar; Ostoja; Veselin Ostojić; Novaković.
Ivan (Joca) Ostojić; Isak Pavlović; Sava Pavlović; Mihailo Pavlović; Nikola Mihailo Pauković; Toma Paunović, bakalin; Palko, pekar; Petar Pejač; Peja i Radonja; Nikola Pejičić, pekar; Damjan Pejčinović; Đura Pepić, ćurčija; Dmitar Perkaćanin; Petar, tačadžija; Petar, ćebedžija; Petko; Petko, starac; Ilija Petković; Dragutin Petrović; Živko Petrović, sapundžija; Maleša Petrović; Miško Petrović; Petko Petrović, sabov; Rajko Petrović; Srećko Petrović, bakalin; Stepan Petrović; Pinka, ribar; Dragutin Popović, trgovac; Milin Popović; Silvester Popović, pekar; Simeon Popović; Stojan Popović, bakalin; Prodan, majstor; Ivan i Kuzman Pukassinovitch, seljaci.
Ilija Rađianovitsch; Radivoj; Orestije Radišić, sabov; Radovan, kovač; Živan Radovanović; Maksim Radovanović; Radovan Radovanović; Radojica; Savko Radojlović; Ivan Radomirović, sabov; Radosav; Jovan Radosav; Bjelo Radosavljević; Damjan Radosavljević; Ognjan Radosavljević, ćurčija; Radivoj Radosavljević; Radul; Rajko, mesar; Pavle Rajinović, bakalin; Jovan Rajković; Prodan Rajčević; Bogdan Raković; Petar Rakosav, ćurčija; Petar Ranivoj; Ranisav Ratković, ćurčija; Stepan Ratković; Marko Rajić (a možda i Rac); Perica; Antonije i Teodor Rašković, ćurčije; Mojsije Rašković; Tača Rašković, ćurčija; Nikola Resowitsch, staretinar; Milisav Rissinovitsch, bakalin; Risto i Petar Rudničanin; Simo Rudničanin.
Jovan Savin, bakalin; Andrija Savić; Vlajko Savić, ćurčija; Ljuboje Savić; Stanisav Savić; Todor Savić; Jovan Szakitsch, mesar; Sima, majstor; Sima, ćebedžija; Sima, ćurčija; Sima, čobanin; Petar Simonović, sabov; Sreten Simonović, bakalin; Đurađ Slavković, sabov; Petar Slavković; Stojan Slavković, ćurčija; Grujica Somborac, sabov; Stanimir; Dimitrije Stanimirović, seljak; Mijat Stanimirović ćebedžija; Stanko, sabov; Đuka Stefanović, trgovac (furdadžija); Đura Stefanović; Josif Stefanović, kapadžija; Paun Stefanović, sabov; Radovan Stefanović, seljak; Radosav Stefanović, sabov; Filip Stefanović; Stoja, udovica; Stojan; Stojan Smeko; Đura Stojanović; Stojko i Janko, sabovi; Palko Stojišić i njegov brat; Mitar Subota.
Savo, ćurčija; Stojan Terzija, kopač; Todor; Toma; baba, Tomina udovica; Laza Tomašević; Pasko Topalj; Janko Tot; Nikola Tul; Šajin Turković, bakalin.
Vuk Cvetković, ćurčija; David Cvetković; Petar Cvetković, ćurčija; Radosav Cvetković; Cvija, buzadžija; Dojčin Cvejić ćurčija; Zaharije Cvejić; Ilija Zepragatsch; Ostoja Cerović; Nedeljko Czibinovitsch; Stojan Cicija; Sima Crni; Stoja Crni.
Rajko Uglješić; Paja Uđesassanin; Umilen, mesar.
Vukailo Hamzabegac; Nikola Hadžijin, ćebedžija; Marko Hera; Milisav Hera; Neško Hera; Petar Hrvatović, ćurčija.
Ćira, kopač; Ćira, sabov; Marijan Ćoravi; Đurica Đurčić.
Jovan Čološ; Stojadnn Čongradac; Radosav Čupai, Radivoj; Nikola Šijak; Krsta i Đuriša Šimić.
Ovom spisku dodajemo i neka imena koja nisu sadržana u gornjem spisku ili, ako su i zabeležena, nisu zabeležena sa nadimkom ili prezimenom, kao u siisku koji sada navodimo. To je spisak iz 170-6 —7. Dimo Aždaha; Mila Apićeva; Miho Arađanin; Aranitin; Aleksa Babić; Ilija Balta; Mihanlo i Rako Bek: Petar i Tanasko Bejaz; Mihailo Bitpara; Marko Boškov: Pavle Brnica; Lazo Budišić; Dmitar Burazer; Jovan Burunčuk; Subota Buhin; Jančika Vlah; Živan Vučićev; Despot Vučo; Ilija Gužva; Milisav Dendrk; Filip Deraćanin; Todor Doda; Jefta Erceglija; Jovan mali Zakin, bakalin; Jovan Ivanović, ćurčija; Đurka Jager; Dmitar JeFrin; Krsta Josipov; Milutin Kabajakali; Slavko i Stanko Kalinić; Vukajlo Karagaća; Stojša Karalija; Lazo Kašika; Mihailo Knežević; Ivan Kobila; Miloš Kovinac; Ostoja Koleđanin; Živko Kopča; Milisav Komoranac; Miloš Krajić, bakalin; Živko Kresanov; Stanivuk Lazarević; Pavle Lazić; Ćiro Laušević, sabov; Petar Mazgov; Bata Manojlov; Jovan i Kuzman Marić; Mihailo Marković; Ranko Mahalbaša, ćurčija; Vukoje Mrđenov; Vukosav Nešković; Đurica Otkaden; Marko Pantelinac; Jakov Pekanovac; Milutin Pecikoza; Stojić Perera; Mihailo Perišan; Damjan Pešić; Kuzman Pluco; Mihailo Potkamen; Jovan Polić Stojan Radojković, sabov; Todor Rus; Andrija Sablić; Radojica Savin; Radosav Sakresan; Zaharije Svirčev; Petar Semiz Petar Srećkov; Mijat Starovlah; Milutin Stevanović; Stanivuk Stepin; Pera Stojanović; Radosav i Živan Stojšin; Petar Subaša; Stanoje Tojiša; Ivan i Mihailo Kalač; Vukajlo Hrnjagin; Sima Cidi- Cigan sabov; Radojica Čakić; Nikola i Simo Čarapa; Maksim Čičovan; Anto Čusegija; Stepan Čutura; Damjan Radojica Šakjak; Toma Šoškutac- Kankantaranac; Šteta i Živko Šuper; Janko Sedlar.
Izvor: Dušan J. Popović – Srbi u Budimu od 1690. do 1740, Srpska književna zadruga, poučnik XIII, Beograd, 1952.