Ova nevelika knjiga, poznatija po gravirama nego po tekstu, još uvek pruža nova saznanja o spletu političkih ideja i akcija pokretanih iz starog mitropolijskog dvora u Sremskim Karlovcima
Kada je godine 1741. izašlo iz bečke bakrorezne tipografije Tomasa Mesmera grafičko-heraldičko izdanje Stematografija, poznato i kao Izobraženije oružij iliričeskih, niko od Srba ni slutiti nije mogao kakvu će sudbinu imati ova dragocena knjiga, posebno šta će se 1804. godine desiti sa grbom Srbije koji je u njoj zastupljen.
Imao je taj znak – štit sa časnim krstom i četiri ognjila – svoje izvorište u vizantijskoj heraldici i u starim rukopisnim grbovnicima, a svoje ishodište kao ozvaničeni grb srpske države u XIX i XX veku. Pojavio se na zastavama Prvog i Drugog ustanka, na pečatu Praviteljstvujuščeg sovjeta, prihvaćen je kao grb Kneževine Srbije, potom, sa manjim i većim izmenama, kao grb Kraljevine Srbije, Kraljevine Jugoslavije (u stilizovanom vidu sa grbom Hrvatske i Slovenije) i, najzad, znatno ideološki izmenjen, postao je grb SR Srbije. Zbog te duge heraldičke uloge u istoriji srpskog naroda i njegove državnosti grb Srbije u Stematografiji zrači svojim amblematskim i simvoličkim sadržajem.
Mlado srpsko građanstvo
U ispitivanju složenog političkog i kulturnog stanja srpskog naroda u Ugarskoj, Stematografija se uočava kao nepomerljivi putokaz, ali i kao polazište za tumačenje onih sudbonosnih promena koje su nastupile u Karlovačkoj mitropoliji sredinom XVIII veka.
Ova nevelika knjiga, poznatija po gravirama nego po tekstu, još uvek pruža nova saznanja o spletu političkih ideja i akcija pokretanih iz starog mitropolijskog dvora u Sremskim Karlovcima, koje je krug duhovnika i saradnika patrijarha Arsenija IV Jovanovića širio po prostranoj Mitropoliji.
Sve do pojave Istorije Jovana Rajića (Beč, 1794) Stematografija je bila nezamenljivi i najomiljeniji istorijski priručnik sa bakroreznim ilustracijama i heraldičkim znacima. I mladog je Dimitrija, potonjeg Dositeja, u detinjstvu obajavala, kako je sam zabeležio.
Pod latinskim nazivom Vitezovićeva knjiga se pojavila 1701. godine u Beču, prevashodno namenjena obrazovanijim Hrvatima i Austrijancima. U vremenu izlaska iz štampe mali je broj Srba moga znati za Stematografiju na latinskom. Mogla je biti u rukama patrijarha Arsenija III Čarnojevića kada je srpski arhijerej, posle Velike seobe, boravio u Beču, Komoranu i Budimu.
Ali, tek je patrijarh Arsenije IV Čarnojević četiri decenije kasnije s puno političke mudrosti naslutio da bi Stematographia posrbljena i sa zamišljenim dopunama mogla postati duhovna mana srpskom narodu. Narodni sekretar Pavle Nenadović Mlađi, episkop Jovan Đorđević i zograf Hristofor Žefarović su, po nalogu patrijarhovu, potpuno izmenili sadržaj i karakter latinskog izdanja iz 1701. godine.
Srpska Stematografija nije više samo heraldički zbornik već je tome dodata povorka od dvadeset devet likova južnoslovenskih svetitelja, sa portretom svetog Simeona Nemanje i svetog Stefana Prvovenčanog na čelu, portret patrijarha Arsenija Četvrtog, dugačka pesma njemu posvećena, Grb patrijaršijski, trijumfalni portret cara Dušana između Hronosa i Minerve i, na kraju, pesma posvećena Hristoforu Žefaroviću, u kojoj se veliča ovo njegovo delo.
Knjiga koju je izdao Arsenije Božjeju milostiju pravoslavnij arhiepiskop pekskij (pećki) i vseh Serbov i Bolgarov, Poporija, Dalmacija, Bosni obonpol Dunaja i celago Ilirika patrijarh, postala je odmah knjiga mladog srpskog građanstva u kome je upravo jačala nacionalna svest u inokulturnoj i inoverskoj sredini, u uslovima prosvećenog apsolutizma. Jer nacionalna svest Srba, podignuta na viši stepen novih društvenih uslova u Habzburškoj monarhiji , bila je preduslov kulturnog preobražaja.
To je patrijarhu Arseniju Četvrtom i njegovim saradnicima bilo dobro znano.
Iz svega ovoga što su petoj deceniji XVIII veka započeli, uključujući tu i grafičke radove Hristofora Žefarovića i specijalno izdanje Stematografije, jasno se vidi pravac njihovog kulturnog stremljenja, koje je pre svega uslovljavalo beskompromisno pravoslavlje i snažno nacionalno osećanje.
Reč mitropolita
Tokom XVIII veka srpski grb i ilirska heraldika iz Stematografije imali su povremenu simvoličko-dekorativnu primenu u grafici i slikarstvu, o čemu se starala Srpska pravoslavna crkva. Osobito zanimanje za heraldiku pokazali su arhijereji Karlovačke mitropolije.
Podstaknuta Stematografijom i potonja srpska bakrorezna grafika povremeno je donosila heraldičke znake, grb Srbije i ostale grbove kao sastavni deo većih kompozicija. Ilirska heraldika je, najzad, zastupljena i u Istoriji raznih slovenskih narodov Jovana Rajića (Beč, 1794).
Istorija Jovana Rajića sa grbovima koji potiču iz Stematografije okončala je jedan period srpske heraldike – i srpske istorije. Prvom decenijom narednog veka započeo je drugi period srpske heraldike – i srpske istorije. U srpskoj revoluciji heraldika je izašla iz knjiga i ušla u bitke na barjacima Karađorđevih , a potom i Miloševih ustanika, da bi se slavom ovenčana vratila i postala znamenje srpske države.
Ustaničke zastave iz 1804. godine izrađene su u Sremskim Karlovcima, a grbove i kompozicije slika uradio je poznati ikonopisac Stefan Gavrilović. Za dve se smatra da su Karađorđevi barjaci. Na prvoj je naslikan grb Carstvo od Nemanje ostavljeno, prema Stematografiji, a sa druge strane lik svetog Arhanđela Gavrila.
Na drugoj zastavi je grb Srbije – krst sa ognjilima (bez krune) sa četiri poznata stiha, takođe iz Stematografije, dok je sa druge strane lik svetog kralja, Stefana Prvovenčanog.
Ne treba isključiti mogućnost da je o heraldici na Karađorđevim barjacima saslušana i reč mitropolita Stratimirovića. To samo znači da je iz Sremskih Karlovaca – gde je 1741. godine pod budnim okom patrijarha Arsenija IV Jovanovića osmišljena srpska Stematografija – godine 1804. i na ovakav način izražena podrška ideji i stvarnosti srpske revolucije. A kada su austrijski špijuni otkrili ulogu Stematografije – predloška za Karađorđeve barjake – oni su o tome obavestili carsku cenzuru u Beču koja je Stematografiju zabranila pod pretnjom smrtne kazne. U istoriji srpskog naroda malo je knjiga koje su imale takvu ulogu i takvu sudbinu. Na heraldička znamenja Stematografije ta misija baca trajnu svetlost, a osobito na grb Srbije – krst sa četiri ognjila.
Pseudokosmopolitska svest
Tek u doba kneza Miloša usvojen je kao jedinstven srpski grb časni krst sa četiri ognjila, a javlja se prvi put 1819. godine kada i postaje heraldičko obeležje srpske vlade i srpskog vladara. Sretenjskim ustavom 1835. ovaj grb je ozvaničen.
Od tih vremena srpski grb je osim zvanične upotrebe na dvoru, u ministarstvima, diplomatiji i vojsci imao i likovno-dekorativnu primenu na raznim predmetima zanatske i industrijske izrade od stakla, porcelana, drveta i drugih materijala. A epske gusle i crnogorska kapa nisu se mogle zamisliti bez srpskog grba.
Kada je Kneževina Srbija 22. februara 1882. godine proglašena za kraljevinu, izmenjen je i saobražen tom istorijskom činu i njen grb.
Prema ideji istoričara Stojana Novakovića, najboljeg poznavaoca heraldike balkanskih zemalja i tadašnjeg ministra prosvete i crkvenih poslova, u grb Kraljevine inkorporiran je heraldički znak dvoglavog belog orla raširenih krila, čime se Srbija i simvolično oslonila na serdnjovekovnu nemanjićku tradiciju, dok je na grudima orla zadržano već klasično znamenje – časni krst sa četiri ognjila.
Posle ujedinjenja i proglašenja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca , 1. decembra 1918. godine, pripremljeno je odgovarajuće heraldičko znamenje – grb nove države. Nakon konsultacija u kojima su učestvovali predstavnici sva tri naroda i regent Aleksandar Karađorđević, likovno rešenje je izradio arhitekta Pera Popović: Nemanjićki beli orao primio je na svoja prsa grbove: srpski, hrvatski i slovenački. To je od 1929. godine bio grb Kraljevine Jugoslavije.
Izvor: Dinko Davidov, Grb Srbije u «Stematografiji», Politika, subota 6. mart 2004.
Komentari (0)