Kupinovo – zemljišna zajednica (prvi deo)

PIŠE: Saradnik portala Poreklo Snežana Aleksić

Pitanje raspolaganja pašnjacima u vreme trajanja Vojne krajine nije bilo sporno, s obzirom da su u mestima granice obitavali samo graničari, koji su imali sva prava na korišćenje pašnjaka kao neraspodeljene, zajedničke imovine. Tokom trajanja granice pojmovi mesne opštine i zemljišne zajednice sa aspekta vlasništva i korišćenja mogli su se posmatrati kao sinonimi, pošto su se navedenom imovinom koristili isključivo graničari, koji su prema ranijim zakonima stekli svo pravo na korišćenje ove imovine.

Pašnjaci, kao nasleđe koje je preuzeto od razvojačenih graničarskih mesnih opština, u Katastar koji je za sva razvojačena mesta formiran nakon razvojačenja, upisani su kao vlasništvo novostvorene civilne mesne opštine Kupinova. Međutim, nakon razvojačenja, kada se u granicu počeše intenzivno doseljavati novi stanovnici, mesna opština i zemljišna zajednica nisu se više mogle smatrati zajedničkom imovinom svih stanovnika mesta. Bivši graničari su insistirali na tome da doseljenici nemaju prava na udeo u zemljišnoj zajednici. Doseljenici su, pak, koristili neuzakonjeni položaj (1871–1894) zemljišnih zajednica radi ubiranja koristi za sebe. Bilo je potrebno vreme od dve duge decenije kako bi se zaveo red i regulisao status ovog zemljišta – godine 1894. donet je Zakon o uređenju zemljišnih zajednica.

Uzakonjenjem zemljišnih zajednica, regulisan je vlasničko-pravni položaj ove vrste imovine, koja je konačno, 1894. potvrđena kao vlasništvo graničara. Prema Zakonu o zemljišnim zajednicama, kao bitna karakteristika ove imovine u vlasništvu graničara koji su imali pravo na njeno zajedničko korišćenje, bio je njen „lični pravni subjektivitet kroz zajedničko (ne razdeljeno) uživanje od strane ovlaštenika, ali po alikvotnom principu. Prava zajedničara bila su nalik pravu upotrebe i plodouživanja, ista su se nasleđivala, što ih razlikuje od stvarnih prava u okviru prava vlasništva.’’

Dodatnim zakonskim pojašnjenjem utvrđeno je da je sticanje ovlašteničkog prava neraskidivo vezano za stari graničarski poredak, kada je carevina svakom graničarskom selu predala jedan deo državnih pašnjaka, da pojedine graničarske kuće mogu na tome pašnjaku napastati svoja stada, jer je i carevina u granici uzimala vojnike od kuća, kućnih brojeva, a ne od porodica. Zato je ovlašteničko pravo „bilo neraskidivo povezano sa kućom, sa stvari, a ne sa porodicom, sa ličnošću, te je zato ovlašteničko pravo po svome postanku i razvitku stvarno pravo. Međutim, ovlašteničko pravo nije samostalno pravo, nego je ono samo pripadnost glavne stvari tj. ovlaštene kuće, te stoga, sticanjem vlasništva nad takvom kućom stiče se i pravo koje je skopčano sa njom. Ko god stekne vlasništvo ovlaštene krajišničke kuće, ili uopšte, ovlaštene kuće u krajiškoj zemljišnoj zajednici, stekao je i ovlašteničko pravo – osim, ako je ono od dobrovoljne prodaje i darovanja isključivo bilo izuzeto.”

U razvojačenoj Granici postojale su dve vrste kuća: graničarske kuće i kuće doseljenika. Njihov položaj u odnosu na ovlašteničko pravo definisan je prema nastanku kuće u odnosu na dan kada je zvanično Granica prestala da postoji. Bio je to 8. juni 1871. godine, od ovog dana graničarske kuće su razrešene vojničke dužnosti, svi graničarski zakoni stavljeni su van snage, i tada je prestala da važi svaka ranija zabrana u vezi sticanja nepokretne imovine, zadružne deobe, izučavanja zanata, itd. Sve graničarske kuće koje su postojale pre 8. juna 1871. baštinile su ovlašteničko pravo koje je stečeno službom u Granici, i to bez obzira na deobu same kuće (kućne zadruge) koja je nakon dana razvojačenja sprovedena. Kuće graničara, odnosno, njihovih potomaka, koje su nastale (oformljene, sazidane) posle 8. juna 1871. imale su ovlašteničko pravo stare graničarske kuće, tj. stare graničarske numere: „za ovlaštenike Krajišnike bilo je dovoljno, da su vlasnici neke nastanjene kuće u dotičnoj poreznoj opštini, za njih je sve jedno, da li je njihova nastanjena ovlaštena kuća dignuta pre ili posle 8. juna 1871.’’

Doseljeničke kuće koje su nastanjivali nekrajišnici, mogle su steći ovlašteničko pravo u graničarskim zemljišnim zajednicama, ali kod njih treba razlikovati da li su ovlašteničko pravo stekle pre ili posle uređenja zemljišne zajednice dotičnog mesta u kome se kuća nalazi. Prilikom uređenja zemljišne zajednice moralo se priznati ovlašteničko pravo svakom doseljeniku ako je:

• doseljenik prethodno postao vlasnik stare graničarske kuće koja je postojala pre 8. juna 1871. kao vlasništvo graničarske zadruge ili graničarske porodice koja je vršila graničarske dužnosti;
• ako se ta kuća nalazi u dotičnoj poreznoj opštini, i ako je ta kuća bila nastanjena.

One kuće, koje su u Granici postojale pre 8. juna 1871, ali su se nalazile u državnom vlasništvu, pa su nakon razvojačenja postale vlasništvo doseljenika, nisu bile ovlaštene, jer takve kuće nisu davale vojnike. Kuće koje nisu bile naseljene u vreme postojanja granice, ovlašteničko pravo su imale isključivo ako su nakon razvojačenja, a pre prvog uređenja zemljišne zajednice, postale vlasništvo graničara. Doseljenik, nekraišnik mogao je ovlašteniško pravo steći po osnovu sticanja vlasništva nad graničarskom kućom. U posed graničarske kuće doseljenik je mogao doći po tri osnova:

1. Nasledstvom ili deobom zadružnog imanja, sticano je ovlašteničko pravo direktno skopčano sa tom kućom, bez obzira da li je naslednik Graničar (po tada važećem pozitivnom pravu sposobnost sticanja i otuđivanja imovine nije više bila vezana sa staleškom pripadnošću).
2. Slobodnom kupovinom ili poklonom, sticano je ovlašteničko pravo skopčano sa tom kućom, bez obzira da li je kupac ili primalac poklona Graničar, osim ako je prodavac u kupoprodajnom ugovoru ili darodavac u ugovoru o poklonu izričito naveo, kako on prodaje ili daruje kuću bez ovlašteničkog prava, koje zadržava za sebe. Ako isto nije izričito navedeno u ugovoru, ovlašteničko pravo je sa kućom preneto na novog vlasnika.
3. Kupovinom na javnoj licitaciji, prinudnoj prodaji („ovršnom’’, „na bubanj’’ prodajom nekretnina radi namirenja dugovanja) kuće stekao je kupac ovlašteničko pravo skopčano sa tom kućom, bez obzira da li je kupac graničar, i bez obzira da li je u uslovima prinudne prodaje i u zapisniku sa održane prinudne prodaje javnom licitacijom navedeno da se s kućom prodaje i ovlašteničko pravo, pošto onaj, čija se kuća prodaje u prinudnom postupku nema nikakvog uticaja na javnu licitaciju i na prava spojena sa kućom koja je predmet prodaje.

Odlomak iz knjige: Aleksić S, Kupinovo u izvorima i građi, Arhiv Vojvodine, Novi Sad, 2022.