Poreklo prezimena, Stara Pazova

Poreklo stanovništva, naselje Stara Pazova. Prema Geografskoj enciklopediji naselja Srbije IV, Stručna knjiga, Beograd, 2002. godine.

Stara Pazova (17.110 st.), gradsko naselje (6,3% agrarnog st.) i centar istoimene opštine (351 kvadratni kilometar, 9 naselja i 57.291 st.), s obe strane (na 83 m a.v.) starog puta Beograd–Novi Sad, pored železničke pruge i auto-puta istog pravca, u JI delu Srema, 43 km JI od Novog Sada i 32 km SZ od Beograda. Geografske koordinate su 44°59` s.g.š. i 20°10` i.t.d. Površina urba–
ne teritorije, po aktuelnom GUP–u, iznosi 1.757 ha, a katastarska teritorija 6.468 ha.

Sredinom HIH v. naselje čine dve unakrsne ulice. Potom se u drugoj polovini istog stoleća naselje naglo širi i početkom HH v. zauzima današnji prostor. Kasniji fizionomski razvoj obuhvata gradnju različitih objekata na praznom prostoru unutar naselja duž nekoliko periferijskih ulica.

Pored grada protiče Golubinački kanal, koji se uliva u potok Budovar, kao i nekoliko bezimenih kanala koji se ulivaju u Golubinački. Oni odvode višak vode sa potencijalno močvarnih terena.

Staro naselje, koje se nalazilo 2 do 3 km severoistočno od današnjeg grada na lokalitetu Staro selo (Malo selište), prvi put se pominje 1716. god. Na današnjoj lokaciji naselje je podignuto sedamdesetih god. HVIII veka. U to vreme naseljeno je Srbima. Kasnije, 1770. doseljenoje 98 porodica Slovaka iz Selenče, koji su 10 god. ranije došli iz Novograda i Malinaca. Broj Slovaka se povećavao i pored niza zabrana koje su ograničavale ženidbu i deobu domaćinstava evangelističkog življa tadašnje Vojne granice kojoj je pripadala i Stara Pazova. Godine 1818. bilo je 2.384 Slovaka, a 1820. 2,9 hilj. (ukupno 3,8 hiljada žitelja).

Nakon toga beleži dinamičan demografski porast:

1847. — 4.000,

1869. – 4.132,

1880. – 4.629,

1890. —5.838,

1900. –6.674,

1910. –7.339,

1921. – 7.751,

1931. – 8.536.

Stanovništvo je etnički raznovrsno — Srbi (42,7%), Slovaci (40,3%), Hrvati (2,9%), Romi (1,6%), Crnogorci (0,6%), Makedonci,
Muslimani i dr. Indeks demografskog starenja (E,) kreće se u rasponu od 0,3 (1961) do 0,6 (1991).

U gradu se nalaze dve crkve: pravoslavna Sv. proroka Ilije podignuta 1825. (obnavljana 1907. i 1988) i evangelistička iz druge polovine HVIII veka.

Struju dobija 1929, vodovod 1989, a kanalizaciona mreža izgrađena je samo u centru grada.

Nosioci privrednog razvoja su mnogobrojna preduzeća, od kojih najveći značaj imaju industrijska: Livnica i fabrika “Ineks-Lifam”, fabrika tehničke opreme “Univerzal”, Livnica “Litnos”, štamparija “Jedinstvo”, tekstilno preduzeće “Dijana”, pogon ciglane “Udarnik”, mlin i pekara “Mlin–pek”, mesna industrija “Srbokop”, fabrika stočne hrane, govedarska farma i dr. Ima dve osmorazredne OŠ (“Boško Palkovljević Pinki“ – šk. 2000/01. – 1.411 učenika; „Heroj Janko Čmelnik” – 401 učenik), četiri srednje škole (gimnaziju, ekonomsko–trgovinsku, tehničku i školu za osnovno i srednje obrazovanje lako mentalno ometenih u razvoju), dve biblioteke, rodnu kuću (1919–1940) Janka Čmelnika, narodnog heroja, i spomenik podignut 7. jula 1949, bioskop, amatersko pozorište, tri KUD—a, DOM zdravlja, veterinarsku stanicu, hotel “Srem” (50 ležaja), pijacu (pazarni dan — četvrtak), razvijeno zanatstvo (oko 600 privatnih zanatskih radnji) i dr.

IZVOR: Geografska enciklopedija naselja Srbije IV, Stručna knjiga, Beograd, 2002. godine.

***

Arhivska građa za Staru Pazovu:

Crkvene matične knjige iz crkve Sv. proroka Ilije u Staroj Pazovi čuvaju se u Istorijskom arhivu Srema u Sremskoj Mitrovici.

Matične knjige krštenih za period od 1794. do 1875.

Matične knjige venčanih za period od 1843. do 1895.

Matične knjige umrlih za period od 1762. do 1858.

Sve tri vrste od 1777. do 1843.

* * *

Slavko Gavrilović, NASELJAVANJE I RAZVITAK STARE PAZOVE (XVIII-XIX VEK)

Posle konačnog proterivanja Turaka iz jugoistočnog dela Srema 1717. godins, Stara Pazova došla je pod austrijsku vlast ali ne naseljeno nego kao pustara, bez stalno nastanjenih stanovnika. Ona je sa obližnjim pustarama Jarkovcima i Sasama predata na upravu Carskoj dvorskoj komori u Beču, odnosno njenom Komorskom provizoratu u Petrovaradinu. Pustaru Pazovu taj Provizorat davao je u zakup trgovcima volova; 1720. godine zakupci su bili Stevan Jabanović iz Kukinjaša i njegovi ortaci iz Beške. Međutim, arendiranje Pazove nije dugo trajalo jer su karlovački građani, sa Petrom Andrejevićem na čelu, u jesen 1721. godine uspeli da od cara Karla VI dobiju donaciju na pustare Jarkovce, Sase i Pazovu.

Karlovčani su Pazovu držali oko 25 godina, odnosno, za sve vreme dok je njihova varoš bila pod spahijom Ofelnom i arendatorem Andrijevićem. No, kad su Karlovci 1745. godine uključeni u sastav Sremske vojne granice, pustare Pazova i Sase oduzete su od njih i stavljene na raspolaganje Petrovaradinskoj graničarskoj regimenti, odnosno Slavonsko-sremskoj generalnoj komandi u Oseku. Kako su graničarske vojne vlasti gazdovale pustarom Pazovom nije nam pobliže poznato, ali nećemo pogrešiti ako zaključimo da je ona i dalje davana u zakup trgovcima stoke, što se, inače, praktikovalo i sa drugim pustarama na području Sremske vojne granice.

Kao što je poznato, centralne vojne vlasti u Beču nastojale su da pustare pretvaraju u naselja u nameri da se poveća populacija i podigne privredna i vojna moć države, odnosno, Vojne grannce. Iz jednog akta u ratnom arhivu u Beču vidi se da je 1764. godine izvršen pokušaj naseljavanja katolika iz Like na pustaru Pazovu; reč je o tridesetak takvih porodica, čiji je popis priložen tom aktu, koje su iz Like upućene u Srem ali se npak ni jedna od njih nije naselila u Pazovu nego u neko drugo mesto. Ali, to što nije uspelo sa ličkim katolicima, uspelo je nekoliko godina kasnije sa Slovacima iz Selenče u Bačkoj i Kiš-Kereša u Mađarskoj kao i sa Srbima iz Like.

Prva, najveća grupa Slovaka doselila se u Pazovu u proleće 1770. godine i to iz Selenče, budući da oni nisu mogli da podnose versko n svako drugo ugnjetavanje od svog spahije, katoličkog nadbiskupa grofa Adama Patačića, koji nije trpeo protestante – „akatolike”. Radilo se o 98 porodica, odnosno, nekoliko stotina duša kojima je u Pazovi dozvoljeno slobodno ispovedanje njihove protestantske (evangelističke) vere, ali uz ograničenje u pogledu bogomolja, koja se nije smela razlikovati od drugih kuća, niti je smela imati zvonik i zvono.

Druga, znatno manja grupa Slovaka došla je u Pazovu u proleće 1771. godine. To doznajemo iz dopisa komandanta Petrovaradinske graničarske regimente, pukovnika Aleksandra Raškovića od 16. aprila 1771, kojim se obratio vojnim i civilnim vlastima moleći da Slovake evangelike, kojima je odobreno preseljavanje u Pazovu, ne sprečavaju da slobodno prenesu svoju imovinu kao i da se od njih ne traži da plate skelarinu, odnosno, mostarinu pri prelasku preko Dunava kod Petrovaradina. Pukovnik Rašković naglasio je da je reč o 30-tak porodica augsburške veroispovesti iz Selenče u Bačkoj i Kiš-Kereša u Peštanskoj županiji, za koje je prema odluci previšnje vlasti već izdvojeno zemljište pa će oni, poput drugih stanovnika u Regimenti, biti primljeni i uživati vojnu zaštitu.

Iz Raškovićevog dopisa ne vidi se koliko je preseljenika bilo iz Selenče a koliko iz Kiš-Kereša, ali se iz spiska odbeglih kućedomaćina iz Kiš-Kereša može zaključiti da je većina njih bila iz tog sela. Povodom tog iseljavanja, Skupština Peštanske županije uputila je svoje sreske sudije u Kiš-Kereš da istraže tužbe preostalih seljaka protiv njihovog spahiluka, u kojima su, zapravo, bili sadržani i uzroci za iseljavanje u Pazovu. Tom prilikom, 5. maja 1771. sudije su sačinile i poimenični popis odbeglih Kiš-Kerešana i utvrdili da je među njima bilo 35 seljaka-sesionalaca i 41 seljak-inkvilin (bezemljaš); svega, dakle 76 porodičnih starešina od kojih je deo otišao u Pazovu, a deo u neko drugo mesto.

Tako je završeno doseljavanje Slovaka u Pazovu, što ne znači da nije bilo pojedinaca i porodica koji su se i posle toga doseljavali kao što je bilo i onih koji su se odseljavali ili bili odstranjivani iz Pazove.

Istovremeno (zugleich) sa dolaskom prve grupe Slovaka, u Pazovu su se naselile i 62 srpske porodice. One su došle iz Like, posebno iz Korenice, Bunića i Debelog Brda.

Sledi zaključak da je Pazova, koja će potkraj XVIII veka dobiti i pridevak Ciuapa, od samog svog novog početka, bila pretežno slovačko i to relativno veliko naselje.

Vojno graničarske vlasti, u načelu, nisu loše postupale prema doseljenicima sa raznih strana, pa ni prema Slovacima, ali je nevolja za njih kao protestante dolazila od strane katoličke crkve. U slučaju pazovačkih Slovaka opasnost je zapretila od biskupa u Đakovu koji je želeo ili da ih pokatoliči ili da ih protera iz Srema polazeći od odluka Sabora Trojedne Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije da u njima ne može biti stanovnika druge vere osim rimokatoličke, odnosno, od zabrane da se protestanti naseljavaju u okviru njenih „povjesnih granica” u koje je stavljen i Srem. Ipak, Bečki dvor nije podlegao pritisku biskupa pa je Slovake-protestante ostavio u Pazovi ali s tim da oni tj. njnhov sveštenik-pastor ne prekoračuju ranije pomenuta ograničenja u pogledu bogomolje i zvona.

Međutim, agilni slovački pastor Samuel Španagel nije se zadržao samo na podizanju protestantske bogomolje u Pazovi nego je sagradio i pastorsku kuću, pa zatim i školu, a crkvu je snabdeo zvonima i postavio sebi pomoćnog sveštenika, što nije prošlo nezapaženo pa su usledile nove tužbe, a sve to bilo je dojavljeno Ugarskoj dvorskoj kancelariji u Beču koja je 1773. godine obavestila caricu Mariju Tereziju da se veći broj protestantskih porodica naselio u Slavonsko-sremsku vojnu granicu, što je ocenjeno kao nedozvoljiva stvar pa je usledila caričina odluka koja je glasila: pošto je protestantima već dozvoljeno da se nasele u Pazovu, ne može im se sada uskratiti ispovedanje njihove religije ali pod uslovom da drže samo jednog sveštenika, da uklone zvona sa svoje bogomolje, da istu ne proširuju preko prvobitne veličine, da odstrane sve što bi je razlikovalo od drugih kuća za stanovanje kao i da otpuste pomoćnog sveštenika. Od Dvorskog ratnog saveta carica je zahtevala da ne dozvoli da se protestantska veroispovest širi izvan Pazove na katolička naselja, a u samoj Pazovi da se ne primaju novi naseljenici protestantske vere. Da bi se sve to ostvarilo, carica je želela da joj se svake godine šalje popis protestanata u Pazovi.
Prema popisu iz te, 1773. godine, u Pazovi je bilo 167 slovačkih kuća, što je predstavljalo veliko povećanje u odnosu na početnih 120 doseljeničkih porodica.

Popisi koji su vršeni i sledećih godina omogućavaju nam uvid u vojnu strukturu, populaciono i ekonomsko stanje Slovaka u Pazovi. U popise su poimenično unošeni muškarci od dve godine naviše dok je žensko stanovništvo iskazivano samo sumarno tako da se na osnovu njih tadašnja populacija ne može izračunati potpuno nego samo približno.

Usled prirodnog priraštaja, odnosno, zasnivanjem porodica sluga koje su se još prilikom naseljavanja Pazove našle među doseljenim Slovacima, a u međuvremenu podigle sebi kuće ili ih prekupile od drugih porodica. Saznavši za to, carica je krajem avgusta 1776. ponovo naredila da se ne dozvoli dalje množenje protestanata kao i da im se ubuduće zabrani podizanje novih n prekupljivanje postojećih kuća. Dvorski ratni savet, sa svoje strane, ukorio je Slavonsko-sremsku generalnu komandu, a godinu dana kasnije ponovio je naređenje o nepovećavanju protestanata u Pazovi i objasnio da se to može postići i time što se slugama-nekatolicima u Vojnoj granici neće dozvoljavati da se žene i u njoj stvaraju nove porodice, odnosno, što će se sinovima protestanata zabraniti da se useljavaju u kuće izumrlih porodica i stvaraju nove porodice. Pa i pored toga, prilikom popisa izvršenog 1778. godine ponovo je konstatovano da se broj kuća povećao za pet, da je broj glava porastao za 50, i to delom od novorođenčadi delom od sluga koje su uključene u porodice zbog velikog odlaska Slovaka-graničara na ratište u Nemačku.
Sledeći popis izvršen je 31. jula 1779. Njega je overio potpukovnik Ber u Mitrovici. U svom izveštaju višim vojnim instancama, uz taj popis, Ber je konstatovao da je u odnosu na prethodni popis broj porodica porastao za šest, ali ih je on iz Pazove proterao u Ugarsku, iako je cela opština molila da oni budu zadržani u mestu budući da su među njihovim članovima bila dvojica ćurčija i jedan pokrivač krovova trskom. Stoga je broj kuća u popisu smanjen za sedam, iako time broj muškaraca nije smanjen nego je čak povećan za 49 glava i to prirodnim priraštajem i adopcijom sluga u kućne zadruge. U Berovom izveštaju navedeno je i to da je uklonjen „nemački” protestantski učntelj (deutscher accatholischer Normalschullehrer) Stefan Čepčanj. Za novog učitelja, pored plate u novcu trebalo je nabaviti dva plasta sena radi ishrane njegove krave-muzare.

Ovakve prilike potrajale su sve do kraja leta 1781. godine dok se prvaci pazovačke „evangelističke opštine” Martin Kovač, Anton Filipi, Pavle Tot i Mačo Havran nisu obratili za pomoć caru Josifu II.

U svojoj predstavci ti prvaci naveli su da su zbog nevolja u pogledu vršenja svojih verskih obreda, koje su poticale od kaločkog nadbiskupa, sunarodnici napustili Bačku i preselili se u Pazovu gde su prihvatili čak i teže obaveze nego što su imali pre toga. Mirni su, vredni i pokorni kako u mirna vremena tako i u ratna, veruju u jednog svemogućeg Boga, klone se zla i izvršavaju sve svoje podaničke obaveze i žive samo od svog rada. Od jedanaest godina koje su proveli u Pazovi samo u tri imali su dobru žetvu dok su u drugih osam godina bili pogođeni ili sušom ili gradom, a da ipak nisu ni tražili ni dobili ikakvu pomoć od države.

Sve nevolje mirno su podneli ali im najteže padaju one koje proističu iz naređenja Dvorskog ratnog saveta od 9. novembra 1779, zatim od 11. jula i 27. septembra 1780, koja imaju za cilj da se spreči njihovo umnožavanje pa čak dovede i do smanjenja njihovog broja: njihovim kćerima zabranjuje se udaja za sluge njihove vere, a sinovima ne dozvoljava se da kupuju kuće nepunoletnih pupila, koje bi oni svojim radom izdržavali. Njihovim udovicama sa nedoraslom decom ne dopušta se udaja za ljude nzvan Pazove, što će sve dovesti do toga da se porodice njihove veroispovesti neće održati, a kamoli povećavati. Pored svega toga, ne dozvoljava im se ni dovođenje učitelja njnhove vere nego im je naturen učitelj-katolik. Ovakvo „ograničavanje savesti” pada im teže od same smrti. Štab Regimente i Generalna komanda, ako bi i hteli. ne mogu im pomoći; to bi mogao sam Dvorski ratni savet koji im je slobodu veroispovesti obećao i kasnije je ograničio.

Na kraju, predstavnici opštine molili su cara da im dozvoli punu slobodu veroispovesti i držanje učitelja njihovog obreda kao i da postave zvono na svoju bogomolju, da se oslobode katoličkog učitelja kao i da se njihovim kćerima i udovicama dozvoli stupanje u brak sa slugama njihove vere, a njihovim sinovima omogući da preuzimaju zemlju opustelih kuća.

Carev odgovor na ove molbe bio je pozitivan. Car je izričito naglasio da povećavanje slovačko- protestantske populacije u Pazovi ne treba sprečavati nego ga treba i podsticati, zbog čega će se graničarima te veroispovesti dozvoljavati da podižu svoje kuće i dobijaju neobrađeno zemljište srazmerno povećanju njihovog broja. Car se saglasio i s tim da se, s ozbirom na povećanje broja duša, dopusti proširenje protestantske bogomolje kao i da im se dozvoli sve drugo što je potrebno za „brigu o dušama” osim postavljanja zvona na bogomolju. Održavanje verske nastave carevom odlukom ostavljeno je pastoru dok je školsku nastavu (čitanje i računanje) trebalo uklopiti u „normalnu školu”.

Pošto su careve odluke, preko Dvorskog ratnog saveta, već 29. septembra 1781. saopštene Slavonsko-sremskoj generalnoj komandi u Oseku, za Slovake u Pazovi nastupili su bolji dani.

U posebno povoljan položaj došao je protestantski pastor koji je godišnje od opštine primao 250 forinti u gotovom novcu kao i sve prihode od poseda veličine 32 jutra zemlje, oslobođene od vršenja rabote i plaćanja poreza, čemu treba pridodati i tzv. štolarne prihode od krštenja, konfirmacije i sahrana, zatim doprinos od svake kuće od 12 do 30 krajcara, po merov žita od svakog pluga kao i brava od svake kuće. Opština se, uz to, obavezala da mu zaseje i požanje prolećne useve i da mu doveze šest velikih kola sena i 18 hvati ogreva godišnje.
O uspešnom razvitku Stare Pazove, a posebno njenog slovačkog stanovništva, govore i zvanični izveštaji i podaci onovremenih statističara.

U izveštaju iz 1787. godine navodi se da u Pazovi postoje 242 graničarske kuće pravoslavne i protestantske veroispovesti, da su građene od čerpića, a pokrivene trskom i rogozom, da su od istog materijala i pastoreva kuća i protestantska bogomolja dok je srpska crkva bila od drveta, a od tvrdog materijala samo oficirski kvartir i „nemačka” osnovna (trivijalna) škola. U istom izvoru tvrdi se da su pazovački Slovacni, u pogledu radinosti, ispred svih ostalih stanovnika u tom kraju. Početkom XIX veka Stara Pazova bila je jedno od najvećih sela u Sremskoj vojnoj granici. Za njene stanovnike govorilo se da su mirni i radini i u svakom pogledu ispravni ljudi koji se svakom vrstom posla bave vredno i sa ljubavlju. Inače, stanovništvo obe narodnosti bavilo se zemljoradnjom dok su trgovci bili isključivo Srbi koji su držali i sve krčme i svratišta u Pazovi. Među njima posebno se isticao Janko Petrović kao jedan od najznačajnijih snabdevača hranom i drugim potrepštinama srpskih ustanika pod Karađorđem. Što se tiče zanatlija i među njima Srbi su činiln većinu.

Pošto se nalazila na putu Zemun-Petrovaradin-Novi Sad, Stara Pazova je bila dosta živo i prometno mesto. Njen značaj u porastu bio je naročito posle 1819. godine kad je dobila pravo na održavanje dva godišnja vašara, a zatim i odmotavaonicu („fabriku”) svilenih čaura po čemu se mogla svrstati u red varošica.

U vremenu od naseljavanja Stare Pazove do sredine XIX veka brojno stanje stanovništva obe narod- nosti izgledalo je ovako:

God. Srbi Slovaci
1784. 426 348
1801. 606 1609
1811. 677 1855
1821. 742 2180
1831. 821 2451
1841. 898 2572
1850. 610 2602

Dakle, od početne do zaključne godine broj Srba povećan je samo za 184 lica dok je broj Slovaka povećan za 1.254 lica ili skoro dva puta.

Broj stanovnika bio bi i veći da ga u dva maha, 1836. i 1849. godine, nije umanjila epidemija kolere; prvi put ona je pogodila samo Slovake i odnela 339 života a drugi put pokosila je 80 Srba i 428 Slovaka. Bili su to gubici koje je bilo teško nadoknaditi pogotovo ako se imaju u vidu i drugi negativni momenti u razvitku populacije kod obe narodnosti a posebno srpske, o čemu je istoriograf Stare Pazove, paroh Simeon Aranicki naveo rečite dokaze.

* * *

STARA PAZOVA U PROŠLOSTI

Kako bi zaštitila svoj geopoložaj prema Turskoj, Mađarska je srpskom vlastelinstvu poklanjala titule i teritorije uz Savu i Dunav. Najveće posede u Sremu držao je despot Stefan Lazarević, a od darivanih poseda prvi put se krajem XV veka pominje današnja Pazova, pod nazivom Pazuha. Godine 1496. pominje se naselje Pazuha u darovnoj povelji manastira Krušedol. Međutim, nema potvrda da se radi o istom mestu. Pazova (Stara) se prvi put spominje kao naselje 1716. godine. Ona se tada nalazila u potesu Staro Selo, istočno od današnjeg naselja, idući prema Surduku. Prema narodnom predanju ovo prvobitno naselje imalo samo privremeni karakter, ono je kasnije opustelo pa je ponovo naseljeno, ali ne na starom mestu u potesu Staro Selo, već istočno od današnje pravoslavne crkve gde se nalazi “Srpski Kraj”, koji je najizdignutiji deo Stare Pazove.

U XVII veku pominju se Jarkovci kod Stare Pazove, koji će se u XVIII veku ugasiti. Za osnivanje i ušoravanje Stare Pazove na današnjem mestu, pored povoljnih fizičko-geografskih uslova mesta, odlučujući faktor je bila organizacija austrijske vojne vlasti tj. Vojne Krajine u Sremu koja je započeta 1701–1702.godine. Vojne vlasti su naredile da se narod koji živi rastureno po zbegovima u zemunicama i kolibama skupi i nastani u pravilnim ušorenim selima duž puteva. Ušorena naselja, opkoljena šančevima, bila su pogodnija za odbranu u tada nesigurnoj oblasti Vojne Krajine, nego rasturena mala naselja naših patrijarjalnih stočara. O tome kako je Pazova dobila naziv postoji više tumačenja.

Prvo tumačenje po prof. dr Slavku Gavriloviću, ako se gleda topografska mapa Srema nekada su privremeni prolećni potoci koju idu smerom Save pravili velike zavoje ili pazuhe. Praveći oblik savijene čovekove ruke, gledajući da se polazi od pazuha, tako je zbog te prirodne pojave i ovakvog oblika mesto dobilo naziv Pazuha.

Drugo tumačenje tj. spominjanje naziva Pazove koje asocira ili daje naznaku je iz 1477. godine. Mesto Šanac (naziv za naselje privremenog karaktera) koje se nalazilo između današnje Stare Pazove i Surduka. U ataru današnje Pazove nekada je po pričama bila Srpska pravoslavna crkva od drveta a okolo je bilo puno zove, pa kad bi neko pitao gde je ona crkva onda bi neko reko pa znaš „oko zove“,“ pa zove“, „pazove“.

Treće tumačenje vezano je za tri humke: prva je bila Despotova humka ( Kamenita anta kod današnjeg Petrović salaša), druga neimenovana bila je prema Vojki, a treća je bila u pravcu prema Golubincima. Pošto su humke bile znak utvrđene granice bile su označene kao Marcelinove ante ili Marcelinove linije. Taj period je trajao kratko 18 godina a posle toga je Požarevačkim mirom ceo Srem pripao pod Habzburšku monarhiju 1717. godine. Humke su bile granica između Otomanskog carstva i Habzburške monarhije tako je ovo mesto nazvano po tome što je doseljenicima prvih dana skretana pažnja na pojedine humke koje su se nalazile na granicama vlasništva susednih sela, preko kojih se nije smelo uzurpirati zemljište niti stoka prelaziti. U tom slučaju obraćana je pažnja doseljenicima sa rečju „pazi ovo“ te je otuda postao naziv Pazovo. Naziv mesta Pazoha, Pazovo i najnoviji Pazova, bez prefiksa “Stara”, postojao je sve dok nisu Nemci 1792. godine podigli novo naselje, jugoistočno od Stare Pazove, koje su iz zahvalnosti nazvali Nova Pazova, pošto su 1791. godine lepo primljeni u Staroj Pazovi, gde su prezimili pre nego što su otišli da grade novo naselje. Posle prvih stanovnika, zapravo starosedelaca, koji su prešli iz Starog Sela (oko 1767-8.god.), istovremeno sa dolaskom prve grupe Slovaka, u Pazovu su se naselile 62 srpske porodice iz Like, posebno Korenice, Bunića i Debelog brda, a stiglo je nešto Rumuna iz Banata koji su se prema narodnom predanju ubrzo posrbili.

Prostrane bogate zemlje, pogodne socijalne i verske prilike koje su vladale u Vojnoj Krajini, u kojoj se nalazila i Stara Pazova, primamile su Slovake iz feudalne Bačke iz mesta Selenče, te su počeli ovde da se naseljavaju između 1770-1775. godine. Oni su se naselili zapadno od pravoslavne crkve, u produžetku Banovačkog šora gde je bilo nešto niže i vlažnije zemljište nego u Srpskom Kraju. Tome putu koga su prvo ušorili dali su ime “Selenski šor”, po mestu Selenči odakle su došli. Ovom velikom seobom Slovaka, kojih je došlo oko 1.300 osoba naspram 400 srpskih starosedelaca, dobila je Stara Pazova preteženo slovački karakter, dok je ranije bila čisto srpsko naselje. Prema zvaničnim podacima u Staroj Pazovi je od 1880.godine  (1921. – 100 žitelja) živela i jevrejska zajednica što potvrđuju i spomenici na staropazovačkom groblju. Godine 1903. kupili su kuću za potrebe verskih obreda u današnjoj ulici Ćirila i Metodija (danas kuća porodice Babinka) u Staroj Pazovi koja im je služila do maja 1942. godine kada su odvedeni u logore. U mestu je postojala i jevrejska škola (otvorena 1908. a ukinuta 1924. godine) sa bibliotekom i sportskim klubom “Hakoah”.

Profesor Dušan J. Popović u knjizi “Srbi u Sremu do 1736/37” navodi nazive za potese u Staroj Pazovi: Jedovac, Jarkovci, Staro selo, Zovice, Leje, Male livade i Volarsko polje.

Ekonomsko-društvene i političke promene i njihove posledice formirale su u razvitku Stare Pazove pet faza.

U prvu ruralnu fazu spada osnivanje, tj. preseljenje na današnje mesto u drugoj polovini 18. veka pa sve do 1883. godine kada je bila vojničko-administrativno središte kompanije i kapetana Vojne Krajine. Tada je kao vojno i upravno središte i važna raskrsnica u Istočnom Sremu dobila pravo držanja stočnog vašara tri puta godišnje. Najviše se trgovalo govedima za Austriju i Mađarsku.

Trgovina a sa njom i zanatstvo počeli su da se razvijaju jače tek 1850. godine kada je zakonom to dozvoljeno graničarima. Staropazovačni su bili dobri uzgajivači svilene bube. Već 1801. godine naređeno je uzgajanje dudova. U tu svrhu postavljen je rasadnik na ledinama, naspram Hvjezdoslavove ulice, koja se nekada zvala “Dudarska”. Za uzgoj svilobube korišćeno je lišće od dudova. Uzgoj se ubrzo razvijao a prema podacima iz 1830, radionica za odmotavanje svilenih čaura je radila i u Staroj Pazovi. Srpska čitaonica (prva ustanova u oblasti kulture u Staroj Pazovi) osnovana je 1878. godine. Godine 1881. u Staroj Pazovi gostovala je grupa glumaca iz Srpskog narodnog putujućeg pozorišta.

Druga faza je saobraćajna, počinje od 1883. godine kad je prošao prvi voz prema Budimpešti, pa traje sve do 1918. godine, do pada Austro-Ugarske, naselje prestaje biti sedište kompanije ali dobija kotarsku upravu (srez), koja je pripadala Sremskoj županiji u Vukovaru. Ovi činioci izazvali su pojavu pijace (1883.god.), koja je ubrzo postala najjača u Istočnom Sremu. Razvojem kapitaličko novčane privrede tj. tržišta dolazi do bržeg raslojavanja seljaštva u Staroj Pazovi i stvaranja akumulacije kapitala, te trgovci i veleposednici Srbi 1. avgusta 1882. godine osnivaju ”Zadrugu za međusobno pomaganje i štednju” a ista je 1. januara 1886. godine pretvorena u štedionicu. Ubrzo se štedionica razvila u prvu banku, koja je postala glavni akcionar banje u Starom Slankamenu i parnog mlina u Staroj Pazovi.Tako je Pazova 1895. godine dobila elektriku još pre mnogih svetskih gradova a tek 1935.godine Makiš iz Beograda je počeo sa snabdevanjem naizmenične struje u mestu. Slovaci osnivaju svoj novčani zavod, 19. septembra 1882.godine pod naziv “Zajmovna pomoćnica” a 28. januara 1908. godine menjaju naziv u “Staropazovačku banku”. Godine 1902. osnovana je Slovačka čitaonica, a 1902. godine postojala je bolnica za “kužne bolesti”. U Staroj Pazovi je nekada postojalo pet ciglana. Prva je podignuta 1904. godine, zatim 1909, 1931, 1932 i 1935. godine po jedna. Sve su odgovarale tehnologiji ovog vremena i uglavnom je proizvedena kvalitetna cigla. Sredinom XIX veka naselje čine dve unakrsne ulice. Potom se u drugoj polovini istog stoleća naselje naglo širi i početkom XX veka zauzima današnji prostor. Kasniji fizionomski razvoj obuhvata gradnju različitih objekata na praznom prostoru unutar naselja duž nekoliko periferijskih ulica.

Treće faza trgovačka, počinje 1918. godine, i traje sve do 1945. godine. Početkom ovog razdoblja, raspadom Austro-Ugarske, padaju granice duž Save i Dunava i nastaje nova država Jugoslavija. Na osnovu istaknute pijačne funkcije 1928.godine određeno je da brzi voz Zagreb–Beograd ne stoji više u Inđiji nego u Staroj Pazovi, tako je sresko mesto postalo važna železnička stanica i raskrsnica. Ovaj period karakteriše se jakim kulturno-prosvetnim životom, proširuje se šegrtska škola koju su pohađali Srbi i Slovaci a koja je osnovana 1905.godine. Godine 1920. sagrađen je slovački “Narodni dom”, a 1926. godine osnovana je zemljoradnička zadruga.

Fudbal se u Pazovi počeo igrati 1919. godine, a osnivači su bili omladinci i studenti. Osnovan je prvi nogometni klub “Zmaj”, a igralište je bilo na Šicari. Igralo se bez registracije a 1928. godine se počelo sa pripremama oko registracije fudbalskog kluba. Sportski klub “Slavija” osnovan je 1929. godine pa je prestao sa radom 1937. godine ali je narednih godina obnovljen a igralište je bilo kod železničke stanice. Sportski klub “Štefanik” osnovan je 13. aprila 1933.godine. Igralište se nalazilo na ledinama broj IV (ulica Branislava Nušića). Godine 1929. Srez Stara Pazova kao upravna opština u okviru Dunavske Banovine imala je 16 upravnih opština ( Belegiš, Bešku, Bukovac, Čortanovce, Golubince, Krečedin, Novu Pazovu, Nove Banovce, Stare Banovce, Novi Slankamen, Nove Karlovce, Sremske Mihaljevce, Staru Pazovu, Stari Slankamen, Surduk i Vojku). Zgrada sokolskog doma u Staroj Pazovi podignuta je 1931. godine. Tokom 1936. godine u Staroj Pazovi je podignuta Fabrika za proizvodnju leda i sode, poznatija kao Ledara, i to po dobroj i pitkoj vodi. U Drugom svetskom ratu narod ovoga kraja pružao je oružani otpor okupatoru ili pomagao narodno oslobodilačku vojsku u skupljanju odnosno izradi naoružanja, u štampanju listova, u organizovanom prihvatanju boraca pri prelasku iz Banata u Frušku goru.

Četvrta faza socijalističko-upravna, od 1945.godine do 80-tih godina XX veka. Obuhvatala je krupne privredne transformacije: nacionalizacija privrede, agrarne reforme, ukrupnjavanje poseda, formiranje seljačkih zadruga i industrijalizaciju. Pijačna funkcija je zapostavaljena, a rast populacije je ispraćen urbanističkim širenjem naselja.

Posle II svetskog rata Stara Pazova dobija status gradskog naselja (Ćurčić S. (1985) navodi da je Stara Pazova u popisu 1948.godine popisana kao gradsko naselje Vojvodine). Godine 1961. postaje sedište opštine koje administrativno integriše osam naselja. U posleratnom periodu privreda Stare Pazove uglavnom je imala agrarna obeležja.

IZVORI:
Simeon Aranicki, Pravoslavna srpska parohija krajem 1911. godine, 1911.
Dušan J. Popović, Srbi u Sremu do 1736/7, istorija naselja i stanovništva, Beograd, 1950.
Željkok Kumar, Stara Pazova, Glasnik Etnografskog instituta Srpske akademije nauka, knj. II- III (1953-1954)
Janko Šago, Hronika Stare Pazove, Novi Sad,1991.
Milka Mijajlović, Novi Banovci kroz istoriju, Nova Pazova, 2003.
Priređivač Slobodan Ristanović, Kroz Srbiju i Crnu Goru, Beograd, 2005.Dragana Matijević, Prostorno-funkcionalna povezanost naselja opštine Stara Pazova sa urbanim sistemom Beograda, Geografski institut “Jovan Cvijić”, SANU, Beograd, 2009.