Raškovići su bili jedna od najznamenitijih porodica na prostoru Srbije tokom osmanske vlasti, igrajući značajnu ulogu u svim istorijskim dešavanjima od druge polovine XVII veka, pa sve do prvih decenija XIX veka. Kroz više generacija, članovi ove porodice su dobijali berate (zvanične ukaze o uvođenju u zvanje) od sultana koji su im omogućavali upravu nad velikim delovima Raške oblasti, uključujući prvenstveno prostor Starog Vlaha.
Prema nekoliko sačuvanih dokumenata i hronika porodice Rašković, sastavljenih tokom XVIII veka, njihovo prvobitno sedište još od srednjeg veka je bilo mesto Trgovište na reci Raškoj (današnji Novi Pazar ili negde u blizini), odakle je nakon 1689. deo migrirao u Habzburšku monarhiju, a deo se izmestio na svoje posede oko današnje Nove Varoši, Sjenice i Ivanjice [1].
Neki od najznačajnijih predstavnika Raškovića su bili:
- – braća Jovan, Mojsije, Ilija i Mihailo Rašković, koji su podigli ustanak na području Starog Vlaha 1688. i uključili se u Veliki turski rat (1683.-1699.) na strani Habzburške monarhije;
- – braća Atanasije i Jovan Rašković, koji su podigli ustanak i učestvovali u borbama na istom prostoru 1737., u okviru Austrijsko-turskog rata (1737.-1739.);
- – knez Maksim Rašković, koji je učestvovao u Prvom srpskom ustanku;
- – za patrijarha Gavrila I Rajića (1595.-1659.) postoji mišljenje da je takođe pripadao porodici Rašković [1][2].
Poslednji starovlaški knez Rašković koji je dobio berat od sultana je bio Stevan Rašković i to se dogodilo 1805 [1]. U godinama nakon toga, život srpskog stanovništva na Starom Vlahu je postajao sve teži usled pritiska lokalnih turskih vlasti i njihove konfrontacije sa srpskim ustanicima i kasnije autonomnom kneževinom u susedstvu, tako da Stevanov sin, knez Timotije Rašković, nikada nije zvanično priznat kao knez Starog Vlaha. Usled terora Ejup-paše Feratagića, koji je počeo nakon određivanja srpsko-turske granice 1833., knez Timotije je sa viđenijim Srbima pripremao otpor i krenuo na put u Carigrad da se žali centralnim vlastima. Međutim, na putu je uhvaćen i kasnije ubijen kod Sjenice 1837 [1]. Da bi se zaštitili od odmazde, preostali malobrojni Raškovići na području Starog Vlaha su bili prinuđeni da promene prezime i da se povuku u anonimnost.
I pored razgranatosti porodice Rašković tokom istorije, usled brojnih ratova, migracija i uništenja dokumentacije, danas nije lako naći njihove direktne potomke. Jedna od porodica za koje istraživači starovlaške regije smatraju da su direktni potomci Raškovića jesu Kalaitovići iz sela Štitkova, opština Nova Varoš, koje je bilo jedno od važnijih centara Raškovića u prošlosti [1][3]. Na nadgrobnom spomeniku jednog od dva brata Kalaitovića, koji se prvi pominju u Štitkovu sa tim prezimenom, stoji natpis ”Kalaitović-Rašković” [1]. Autor najobimnije monografije o Raškovićima, dr Vojislav Subotić, je na osnovu svog istraživanja na terenu zaključio da su ta dva brata zapravo sinovi kneza Timotija Raškovića [1].
Testiranjem jednog od muških potomaka Kalaitovića iz Štitkova kod kompanije YSeq iz Berlina, ustanovili smo da pripada Y-haplogrupi R1a>>Z280>>YP4278>>BY30743. Paralelno smo uradili i test na 23 STR markera na Y-hromozomu (PowerPlex Y23). U bazi podataka Srpskog DNK projekta smo već imali rezultat testa na 17 STR markera (YFiler) za pripadnika jedne druge porodice sa nezavisnim predanjem o neposrednom poreklu od Raškovića iz Štitkova i sličnom potvrdom u vidu teksta na nadgrobnom spomeniku iz sredine XIX veka. Uporedivši dva pomenuta haplotipa međusobno, kao i sa rezultatima iz velike baze podataka pri Srpskom DNK projektu (SDP), uočili smo sledeće:
- – karakteristična kombinacija nemodalnih (derived) vrednosti četiri STR markera razlikuje grupu od trenutno 5 haplotipova sa šireg prostora jugozapadne Srbije od ostalih haplotipova u bazi SDP-a svrstanih u haplogrupu R1a-YP4278
- – haplotipovi dve testirane osobe za koje se veruje da potiču od kneževskog roda Raškovića iz Štitkova pored pomenute kombinacije nemodalnih vrednosti četiri STR markera, specifične za šire područje zapadne Srbije, dele još jednu vrlo retku mutaciju na jednom od STR markera
Treba uz to napomenuti da grupa od pet specifičnih haplotipova dolazi od testiranih pojedinaca koji, izuzimajući dve osobe za koje se veruje da potiču od porodice Rašković, nemaju naznaka o bližem zajedničkom poreklu po muškoj liniji.
Na osnovu ovih zapažanja, može se zaključiti da dva nepovezana potencijalna potomka Raškovića imaju bliže zajedničko poreklo po muškoj liniji u odnosu na sve ostale testirane sa SDP, što imajući u vidu zastupljenost haplogrupe R1a-YP4278 u srpskoj populaciji od svega 1.2-1.3% [4][5], znatno osnažuje argumente da se zaista radi o haplogrupi starovlaških Raškovića ili bar jednoj od haplogrupa starovlaških Raškovića ako ostavimo mogućnost da sve grane ovog starog roda nisu potekle od jednog zajedničkog, ne suviše davnog, muškog pretka.
Drugi zaključak jeste realna mogućnost da je podgrana haplogrupe BY30743, koja bi uključivala testirane potomke Raškovića, ali i pojedine porodice koje ne potiču od Raškovića, prisutna na području Raške oblasti znatno duže od pojave Raškovića u istorijskim izvorima. Na to upućuju za sada još preliminarni rezultati DNK testiranja iz baze Srpskog DNK projekta na osnovu kojih je uočena manja grupa haplotipova sa izvesnim specifičnostima na području jugozapadne Srbije. Ako bi se ova pretpostavka potvrdila dubljim SNP testiranjem, to bi odgovaralo zabeleženim hronikama Raškovića o životu njihovih predaka na prostoru stare Raške još tokom srednjeg veka.
SNP-profilisanje testiranog Kalaitovića preko panel testa kod kompanije YSeq (https://www.yseq.net/product_info.php?products_id=226244), donelo je novine na Y-stablo haplogrupe R1a>>Z280>>YP4278.
Za sada jedina SNP-potvrđena grana haplogrupe R1a-YP4278 u srpskoj populaciji je BY30743. Ovde je važno napomenuti da je veoma mali procenat testiranih, koji su na osnovu haplotipa svrstani u R1a-YP4278, uradio SNP testove ili napredne sekvencirajuće testove, koji bi omogućili definisanje njihove precizne pozicije na Y-stablu.
Na stablu se među geneaološki bližim rođacima Kalaitovića može zapaziti haplogrupa Y144943, koja za sada definiše značajnu grupu porodica iz istočne Hercegovine koje slave retku slavu Lazarevdan i koje imaju predanje o zajedničkom poreklu [6]. Postoje indicije da se radi o potomcima srednjevekovnih vlaha Kresojevića koji su zabeleženi na području Rudina krajem XIV i tokom XV veka, prevashodno u dokumentima dubrovačkog arhiva [6][7].
Elezovići kao deo roda Elezovića-Draganića (stara slava Matijevdan) poreklom iz Vilusa u današnjoj Crnoj Gori predstavljaju posebnu granu na stablu, ispod BY30748. Na tom području se prvi put pominju početkom XVII veka [8][9].
Cvetkovići, kao deo roda Pešinaca (slava Jovanjdan) iz Ponišavlja predstavljaju geografski izolovanu granu ispod BY30748. Prema zabeleženom predanju, potiču iz obližnje Lužnice, odakle su se doselili na samom kraju XVIII veka [10]. Imajući u vidu položaj ovog roda na Y-stablu i procenjenu starost grananja, može se zaključiti da su se njihovi preci odvojili od svojih daljih rođaka na području Hercegovine i/ili Raške i migrirali istočnije najverovatnije tokom ekspanzije nemanjićke države u XIII i XIV veku.
Okvirna procena vremena do najbližeg zajedničkog pretka (TMRCA) za granu Y144943 iznosi 650 godina (oko 1370.), dok za uzvodnu granu BY30748 ona iznosi 800 godina (oko 1220.) [11].
Idući dalje u prošlost, putevi migracija su pretke haplogrupe BY30743 na Balkansko poluostrvo doveli najverovatnije preko donjeg Dunava tokom seoba Slovena, pri čemu trag tog puta može biti paralelna grana FT223890 koja je za sada otkrivena među bugarskom populacijom.
Više informacija i novosti o ovoj haplogrupi možete naći na forumu, na sledećim temama:
https://forum.poreklo.rs/index.php?topic=6249.0
https://forum.poreklo.rs/index.php?topic=662.0
Fusnote:
[1] Vojislav Subotić, ”Knezovi Raškovići u istoriji Srba”, Gambit (Jagodina) – Istorijski muzej Srbije (Beograd), Zlatarske novosti Nova Varoš), Beograd, 2001. [2] http://spc.rs/sr/spomenik_patrijarhu_gavrilu_rashkovitshu_u_dubnici [3] Milovan Ristić, ”Stari Vlah do oslobođenja od Turaka”, 1963. [4] Tamara Kačar, Gorana Stamenković, Jelena Blagojević, Jovica Krtinić, Dragan Mijović & Damir Marjanović (2019) ”Y chromosome genetic data defined by 23 short tandem repeats in a Serbian population on the Balkan Peninsula”, Annals of Human Biology, 46:1, 77-83, DOI: 10.1080/03014460.2019.1584242 [5] Srpski DNK projekat: https://dnk.poreklo.rs/DNK-projekat/ [6] https://forum.poreklo.rs/index.php?topic=662.msg144956#msg144956 [7] Bogumil Hrabak, ”Organizatori karavanskog prevoza iz južne Hercegovine u XVI i XVII veku”, Tribunija 08, 1984 [8] https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B%D0%B8 [9] Luigi Ugolini, ”Pagine di storia Veneta ai tempi di Scanderbeg e dei suoi successor”, Studi Albanesi, Vol. 3-4 (1933/1934), 29. [10] Mihajlo Kostić, ”Belopalanačka kotlina, društvenogeografska proučavanja,” Geografski institut „Jovan Cvijić“, Posebna izdanja, knjiga 23, Beograd 1970. [11] https://www.yfull.com/tree/R-YP4278/
6. septembar 2021. u 22:13
Neko,tamo daleko
Odlican istorijski pregled ove porodice mozemo pronaci i u djelu Mite Kostica : “”Ustanak Srba i Arbanasa u Staroj Srbiji protiv Turaka 1737—1739 i seoba u Ugarsku “
5. oktobar 2021. u 13:26
Adi Agic
Osmanski popis stanovništva iz 1604. godine selo Vukovo (nahija Tešanj) čifluk Timura, sina Hizrovog, baština nevjernika po imenu Daničić, uživa ga Hizir-aga, Jusuf ćehaja (katunar) i Hasan spahija (posjednik/konjanik), sinovi spomenutog Timura.
5. januar 2022. u 00:21
Istoričar
Poštovani,
očigledno da mnogi ono što pročitaju dobro ne razumiju.
Za neke porodice poput Raškovića i Elezovića pišete : “Postoje indicije da se radi o potomcima srednjovekovnih vlaha Kresojevića koji su zabeleženi na području Rudina krajem XIV i tokom XV veka, prevashodno u dokumentima dubrovačkog arhiva”. Zatim se pozivate na rad B. Hrabak ( u kojem ne pominje Kresojeviće izuzev Vidaka Šarenca Kresojevića, podatka iz 17 vijeka) i forum ili raspravu o Kresojevićima, gdje se ponovo pominje Vidak Šarenac Kresojević. Jedan od njih tvrdi kako termin Kresojević označava mjesto odkle je Vidak Šarnac Kresojević. Ovdje se ne radi o mjestu već o nazivu plemena. ( Pročitaj: BILEĆKE RUDINE U SREDNJEM VIJEKU). Međutim, treba da znate da su se i mjesta nazivala po vlaškim katunima i da su do danas sačuvala srednjovjekovna imena. Tako da Vam je i ta varijanta dovoljna da potvrdi da su Šarenci iz katuna Kresojevića. Dakle, ukoliko je Vidak Šarenac iz katuna Kresojevića šta tu ima nejasno i za diskusiju? Ono što je tačno iznese je da su Šakotići njihovi srodnici i da ih pored Plane ima u Davidovićima, Bijeljanima i drugim mjestima. Pored Plane, koja se za njih vezuje u 4-5 navrata , u izvorima, Kresojevići su zabilježeni i u Fatnici u drugoj polovini 15 vijeka…. Detaljnije vidi: R. Pekić, Bilećke Rudine u srednjem vijeku….
17. januar 2022. u 18:06
Miloš Cvetković
Poštovani,
Hvala Vam na javljanju i komentarima vezanim za poreklo Šarenaca.
Navod “Postoje indicije da se radi o potomcima srednjovekovnih vlaha Kresojevića koji su zabeleženi na području Rudina krajem XIV i tokom XV veka, prevashodno u dokumentima dubrovačkog arhiva” se odnosi na haplogrupu Y144943, koja kao što i stoji u istom pasusu ”za sada definiše značajnu grupu porodica iz istočne Hercegovine koje slave retku slavu Lazarevdan i koje imaju predanje o zajedničkom poreklu ”. Dakle, to se ne odnosi na Raškoviće niti Elezoviće, već na Šarence i Stajiće, kao za sada jedine dublje testirane pripadnike pomenute grupe.
Na rad prof. Hrabaka (”Organizatori karavanskog prevoza iz južne Hercegovine u XVI i XVII veku”, Tribunija 08, 1984) sam se pozvao zato što on tu i u još nekim svojim radovima navodi za sada jedini arhivski podatak koji direktno upućuje na vezu između Šarenaca i vlaha Kresojevića, a to je pomen Jovana Miloševića Šarenca iz Kresojevića iz 1613. godine. Na isti navod (mada iz drugog rada prof. Hrabaka: ”Kramari u karavanskom saobraćaju preko Sandžaka (1470-1720)” iz 1982.) se poziva i prof. Pekić u svom radu ”Jedna krv a dvije vjere – Kresojevići u istoriji i predanju” objavljenom 2014. u časopisu Tribunia. Nažalost, ni u jednom radu koji mi je dostupan se ne navodi izvorni tekst (DAD, Div. de for. XXVI, f. 188-189 (6. V 1613.)), koji bi možda pružio kontekst za razumevanje da li se tu misli na geografsku odrednicu ili na vlaški katun. Da li Vi možda imate informaciju o tome da li u izvornom navodu iz 1613. uz naziv Kresojević stoji termin vlah ili katun, ili se samo navodi nešto tipa ”di Chresoeuich”?
Koliko sam video u dostupnoj literaturi, tokom čitavog XVI veka i kasnije, na području Rudina i u bližoj okolini nema pomena o vlasima Kresojevićima, a kasnije 1701. se u defteru u nahiji Rudine pominje mesto ”Planica i Planik i Krasojević”. Iz tih razloga sam izneo mogućnost da bi se i 1613. kod pomena ”Jovana Miloševića Šarenca iz Kresojevića” deo ”iz Kresojevića” mogao odnositi na mesto odakle je ta osoba, a ne nužno na pripadnost katunu/vlasima Kresojevićima. Izvorni tekst bi mogao da razreši nedoumice oko ovog konkretnog navoda.
Što se tiče navoda o Vidaku Šarencu Kresojeviću, nisam uspeo da nađem gde se on pominjao na forumu. Možda ste mislili na Jovana Miloševića Šarenca.
Ovde moram istaći da, kada sam pisao o Kresojevićima na forumu, nisam uspeo doći do knjige ”Bilećke Rudine u srednjem vijeku” od prof. Pekića i pri ruci sam od ovog autora imao samo njegov rad ”Jedna krv a dvije vjere – Kresojevići u istoriji i predanju”. Moguće je da je u knjizi navedeno još podataka koji idu u prilog vezi Šarenaca i vlaha Kresojevića.
Tekst iznad je pre svega bio posvećen Raškovićima, tako da sam porodice koje se vezuju za Kresojeviće pomenuo samo u kontekstu njihove filogenetske veze sa Raškovićima. Inače, i na forumu i u drugim tekstovima na portalu (npr. Y-haplogrupa R1a-YP4278 i njene podgrane) Šarence svrstavamo u rod Šarenaca-Kresojevića, tako da se svi slažemo da postoji dosta razloga koji idu u prilog ovoj vezi.