Zaboravljeni zločin nad jajačkim Srbima u Podmilačju

PIŠE: Jovan Bojanić

Nedugo nakon proglašenja Nezavisne države Hrvatske 10. aprila 1941, novouspostavljena ustaška vlast počinje prve sistematske progone i zločine nad srpskim stanovništvom. Poput ostalih Srba koji su se našli pod ustaškom vlašću, teška sudbina zadesila je i njihove sunarodnike sa područja sreza Jajce. U ovom tekstu biće data kratka hronologija ustaških zločina na ovom području tokom 1941. godine, sa najvećim osvrtom na zaboravljeni zločin u Podmilačju, o kojem se gotovo uopšte nije govorilo u posleratnom sistemu „bratstva i jedinstva”.

Već početkom maja 1941. na teritoriji jajačkog sreza ustaše počinju sa provaljivanjem u srpske kuće i stanove. U selu Zaovine, današnja opština Jezero, ustaše prvo dolaze kod Đure Vukadina, imućnijeg seljaka, da bi nakon pljačkanja njegovog domaćinstva isto učinili siromašnijim seljacima, pritom pretivši ubistvima. U svojoj razularenosti, silovali su žene, a u tome su ih predvolili tabornik iz Jezera Fahrija Kapetanović i Fehko Ramić. Pomenuti Kapetanović je odveo i ubio domaćina Nikolu Milića, kojeg je potom bacio u Plivu, da bi zatim slagavši je da je Nikola poslat na rad u Nemačku silovao njegovu ženu Smilju.

Prvi masovniji zločini i torture nad Srbima ovog kraja počinju nakon posete Jajcu Viktora Gutića, ustaškog prvaka iz Banjaluke, koji je javno pozivao lokalne pristalice ustaškog pokreta da hapse i ubijaju Srbe. Tokom juna i jula te godine, na području jajačkog sreza je od strane ustaša pohvatano oko 550 Srba. Najveći deo uhapšenih bili su zemljoradnici, ali je među njima bilo i sveštenih lica, učitelja, trgovaca i zanatlija. Pored samog grada Jajca, najveći deo uhapšenih je bio iz sledećih srpskih sela i zaseoka: Perućice, Tankovca, Prisoje, Žaovina, Đumezlija, Jovića, Ljuše, Strojica, Glogovca, Grbavice, Todorovića, Vagana, Stupne, Šipova i Jezera. Oni su u tri transporta vozovima otrpemljeni u Gospić, a potom u logor Jadovno, gde su mučeni i potom poubijani. O tim teškim danima je svedočio učitelj iz Jezera, Đuro Drakulić: „Ako bi našli družinu kod ručka, ručak bi prosuli, suđe polupali o glave ukućana i bacili, a muškarce odveli u Jajce u zatvor gdje su ih zlostavljali tako žestoko da su prostorije zatvora bile zalivene krvlju. Tako izmučeni Srbi su nakon nekog vremena odvođeni na željezničku stanicu, a one koji nisu mogli od bolova hodati, drugi Srbi bi nosili na nosilima”. Ovim hapšenjima je rukovodio ustaški logornik za kotar Jajce, nesvršeni student Zvonko Korenički, rodom iz Nove Gradiške (Đuro Zatezalo, Jadovno, knjiga 1, Muzej žrtava genocida, Beograd, 2007, str. 251).

Usled ovakvog stanja stvari Srbi su se počeli organizovati u naoružane seoske odrede i straže, koje nisu dugo mogle da pariraju brojnijoj i bolje naoružanoj okupatorskoj sili. Tokom avgusta i septembra nastavljeno je sa zločinima koji su najpre rezultirali pokoljima u Prisoju, Stupni, Jezeru i Šipovu. Jedan od najtežih primera ovih zločina jeste sudbina porodice Stanković iz Prisoja, iz koje je od 32 člana iz tri kuće preživeo samo domaćin jedne kuće, koji je pre dolaska ustaša uspeo pobeći u šumu. Dve druge kuće Stankovića su poklane u celosti (Zatezalo, str. 252).

Tokom septembarske ustaško-nemačke ofanzive je na području Janja i Pljeve (oblasti oko Šipova) poubijano oko 500 civila, mahom dece, žena i staraca. Neko vreme je na jednoj vrbi u šipovljanskom polju gde još uvek nisu bili uklonjena sva tela žrtava visio natpis „Ovo drvo vrba pod njim leži 500 Srba, u potpisu Mujo” (Mesud Hotić; Todora Lujić, Jajačko područje u oslobodilačkom ratu i revoluciji 1941-1945; zbornik sjećanja, knjiga 2, Skupštine opština Donji Vakuf, Jajce i Šipovo, 1983, str. 215). Tih dana su spaljene pravoslavne crkve u Grbavici, Jezeru, Strojicama i Šipovu, dok su u crkvi u Jajcu ustaše unakazile ikone noževima, a u oltaru su vršili nuždu na trpezi (Zatezalo, str. 252). Poznati manastir Glogovac u Janju spaljen je takođe od strane ustaša četrnaestog oktobra 1942, na praznik Pokrova presvete Bogorodice.

Jedan od najsvirepijih zločina na tom području tokom čitavog rata a koji se desio baš u to vreme bio je pokolj u Podmilačju, katoličkom selu nedaleko od Jajca. Uvod u taj zločin bio je dolazak 400-500 ustaša iz Hercegovine, koji su uz lokalne ustaške, domobranske i nemačke odrede imali zadatak da slome otpor ustanika, prilikom čega je po selima stradao veliki broj civila. 30. avgusta ponovo počinju hapšenja Srba iz Jajca i okolnih sela koja rezultiraju njihovim zatvaranjem u pravoslavnu crkvu u Jajcu, sinagogu, zgradu banke, sresko načelstvo i sokolski dom, u kojem su bile smeštene novopridošle hercegovačke ustaše. U izveštaju „Zapovjednika Vojne krajine”, domobranskog pukovnika Mate Rupčića, navodi se da su na intervenciju Nemaca i lokalnih domobrana iz te velike grupe u sokolskom domu oslobođeni pojedinci koji su radili kao službenici.

U pomenutom izveštaju se za pritvorenike i njihove dželate u sokolskom domu između ostalog navodi i sledeće: „Ovi ljudi bez ikakvog razloga, osim toga što su grčko-istočne vjere, tučeni su nemilosrdno kundacima, po prsima, leđima i krstima do nesvijesti, zapovjeđeno im je da se skinu, vučeni su zatim za mošnje po čitavoj sobi u kojoj su se nalazili, udarani oštrim gvozdenim predmetima u glavu sve dotle dok lubanja ne bi prsla i tako dalje, da napokon budu odvedeni i ubijeni moguće na najgrozniji način. Priča se, da je te noći u podrumu sokolskog doma između ostalih zaklan jedan namještenik Šipada inače Hrvat. Jedan „Hercegovac” poslije ovakvog ogavnog posla, pojavljuje se na zaprepaštenje prisutnih sav krvav u lokalu jajačkog gostioničara Augusta, pijan vadi krvav nož, liže ga na očigled zaprepaštenik pogleda gostiju i naručuje dva špricera… jedan za sebe i jedan za svog druga /krvavom nožu/” (Izveštaj br. 305, Zločini na jugoslovenskim prostorima u Prvom i Drugom svetskom ratu, Grupa autora, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1993, str 2, 3).

Nedugo nakon toga, „Hercegovci”, kako ih nazivaju lokalni domobranski i ustaški prvaci, polaze zapadno, ka području u kojem se vode borbe sa ustanicima i zaustavljaju se u varošici Jezeru, koje je njihova prethodnica već očistila od ustanika i pošla dalje. Tom prilikom su pohvatali svu srpsku decu, žene i starce koje su imali prilike da zateknu u Jezeru i da ih pokolju u staroj opštinskoj zgradi. I dok je okupatorska vlast vršila izveštaj i brojanje žrtava, među zaklanima je bilo onih koji još uvek nisu izdahnuli i koji su molili da im se olakša smrt. Na kakav način je sproveden i kakvih razmera je bio ovaj zločin govori i sâm okupatorski izveštaj: „Ova sirotinja poklana je na najgrozniji način bez ikakvog razloga i povoda… Treba napomenuti i naročito istaknuti da ovo klanje nije imalo nikakve veze s borbama protiv četnika, jer tu četnika nije ni bilo”. Tom prilikom je na brzinu ustanovljeno „…da je poklano oko 165 lica, a nije isključeno da je ovaj broj bio veći, kada bi se računala sva ona trupla, koja je tih dana kroz Jajce nosila rijeka Vrbas, zbog čega je moralo biti obustavljeno kupanje na jajačkim plažama” (Izveštaj br. 305, str. 4).

Zločinci su se nakon ovog „pira” vratili u Jajce, nakon čega su između 1. i 15. septembra tražili da im se svi preživeli zatvorenici iz ranije pomenutih objekata u Jajcu predaju, ali im to ne biva dozvoljeno. Jedne noći, oko 23 časa, oko 100 ustaša savladava stražu koja je bila postavljena kod crkve i sinagoge i izvodi neispavane i izgladnele Srbe. U izveštaju o krvavom zločinu u Podmilačju domobranski pukovnik Rupčić piše sledeće: „…Ovdje ovi nesretni ljudi izlaze na zapovijed iz kamiona da bi moglo otpočeti jedno od nezapamćenih, najstrašnijih i najkrvavijih zvjerstava. Dok 97 čuva stražu, trojica počinju nemilosrdno da kolju. Presjecaju krvnički vratove iz kojih šiba krv. Ono što nije na ovaj prizor izgubilo svijest nadčovječanskim krikovima i jaukom, koji se prolamaju kroz noć, bude dobre seljake katolike sela Podmilačja, koji bespomoćno doživljavaju isto toliko teške trenutke. Nikakve molbe iznemoglih staraca, zalamanje ruku žena i djece ne pomaže. Čuje se kroz noć samo izbezumljeni glas krvnika u ljudskoj spodobi: „Kolji, udaraj za vrat nožem, više se koprca” – već sviće, a klanje još traje. Tri su krvnika, a sto i osamdeset pet mučenika. Sve manje krikova, dok nije umuknuo i poslijednji. Uprskani nevinom krvlju traže od seljaka katolika, da kopaju rake. Bacaju se poluživi ljudi u rake. Humka na ovom neviđenom groblju još se kreće od živih tjelesa, a iz zemlje čuje se još po koji glas pola živog očajnika. Ovako se odigrao događaj po pričanju seljaka katolika, koji su pri klanju morali biti prisutni i kopati rake” (Izveštaj br. 305, str. 4, 5).

O ovom zločinu i sudbini ostataka od žrtava za portal „Jadovno” pisao je  Dragan J. Pejanović: „Na mjestu zločina je poslije rata podignuto skromno bezimeno obilježje od kamena sa pločom na kojoj je bio upisan broj pobijenih. Tokom vremena ovaj spomenik je skoro potonuo u živo blato, zarastao u šašu i postao nepristupačan, da bi danas bio zatrpan zemljom za proširenje parkinga obližnje benzinske pumpe. Kosti pobijenih ekshumirane su sa mjesta zločina u partizansko groblje Šipovo, gdje iznad grobnice veličine četiri sa dva metra na ploči spomenika, koji je u ruševnom stanju piše: „Ovdje je sahranjeno 525 žrtava fašističkog terora koji su nevino stradali u toku NOB. U znak sjećanja ovu spomen ploču podiže Zemljoradnička zadruga Pljeva 27.07.1954. godine”.

U narednim redovima dat je spisak svih poznatih žrtava ovog zločina sabranih u „Popisu žrtava rata 1941-1945 za Bosnu i Hercegovinu” Muzeja žrtava genocida u Beogradu. U spisku su navedena naselja po tadašnjoj teritorijalnoj organizaciji. Ukupno su popisane 83 žrtve zločina, bez trojice za koje je kao godina smrti na lokaciji Podmilačje upisana 1942. godina. Spisak žrtava nije potpun.

SPISAK ŽRTAVA

BORCI (Jajce):

Milanović (Mitar) Pero, 1917; Pejić (Jovo) Ostoja, 1898; Trivunčević (Jovo) Milan, 1920; Trivunčević (Stanko) Ljubo, 1915; Trivunčević (Stanko) Stanko, 1917.

BRVANCI (Jajce):

Marić (Mića) Đorđije, 1889; Mijatović (Đuro) Kosta, 1910; Trkulja (Krstan) Lazo, 1904. U spisku je navedeno da su ubijeni 1942.

BUČIĆI (Jajce):

Babić (Vaso) Dragojlo, 1931; Mršić (Mijat) Lazar, 1902; Nišić (Đuro) Mirko, 1909; Nišić (Đuro) Uroš, 1917; Nišić (Mijat) Simo, 1901; Nišić (Mitar) Stanko, 1903; Nišić (Stanko) Boško, 1921; Radoš (Ilija) Marko, 1922; Radoš (Lazo) Radosav, 1907; Šarić (Maksim) Mile, 1906; Savatić (Cvijo) Stanko, 1913; Vujić (Jovo) Živko, 1904; Vukadin (Cvijo) Mile, 1907.

KAMENICE (Jajce):

Gajić (Špiro) Maksim, 1894.

KASUMI (Jajce):

Šarić (Nn) Mile, 1888; Trkulja (Ilija) Nikola, 1918.

KOVAČEVAC (Jajce):

Milovac (Ilija) Niko, 1907; Vukadin (Cvijo) Pero, 1891; Vukadin (Trivun) Mihajlo, 1871.

LJOLJIĆI (Jajce):

Dević (Jovo) Božo, 1880; Jovetić (Đuro) Ile, 1899; Jovetić (Đuro) Krstan, 1880; Jovetić (Đuro) Rade, 1901; Kutanjac (Đorđe) Niko, 1916; Kutanjac (Ile) Jovan, 1909; Kutanjac (Jovo) Simo, 1920; Kutanjac (Niko) Lazo, 1895; Kutanjac (Niko) Pavo, 1900; Kutanjac (Niko) Stanko, 1880; Kutanjac (Stole) Jovo, 1897; Kutanjac (Stole) Pero, 1900; Marić (Đuro) Božo, 1901; Marić (Pavle) Cvijo, 1902; Milovac (Đuro) Ljupko, 1895; Petričević (Ilija) Mile, 1881; Petričević  (Mile) Gojko, 1915; Pucar (Ile) Ostoja, 1900; Šeperdija (Pero) Niko, 1922; Šeperdija (Pero) Pavo, 1918; Šeperdija (Pero) Savo, 1921; Šeperdija (Jovo) Stanko, 1921; Vukadin (Cvijo) Trivun, 1900; Vukadin (Trivun) Simo, 1914; Vukadin (Trivun) Špiro, 1916; Pašalić (Stanko) Jovo, 1901; Savičić (Marko) Nika, 1889; Savičić (Niko) Milan, 1921.

PRISOJE (Jajce):

Aleksić (Ilija) Vaso, 1906, Arsenić (Ilija) Đuro, 1920, Arsenić (Stanko) Ilija, 1885, Krndija (Rade) Simo, 1883, Milanović (Mitar) Stevo, 1920, Pašalić (Stanko) Simo, 1898, Savičić (Marko) Savo, 1900, Smiljanić (Mile) Marko, 1923, Smiljanić (Stanko) Pero, 1907, Tomić (Pero) Mitar, 1941, Tomić (Pero) Stanko, 1873.

ŽAOVINE (Jajce):

Jošiković (Nikola) Petar, 1925, Jošiković (Vid) Nikola, 1907, Kovačić (Simo) Dušan, Kovačić (Simo) Simo, 1875, Mršić (Luka) Nenad, 1903, Nikolaš (Ilija) Dane, 1924, Nišić (Mitar) Pero, 1897, Nišić (Pero) Luka, 1921, Nišić (Trivun) Boško, 1920, Subašić (Jovo) Stoja, 1905, Subašić (Pero) Slavko, 1901, Trivunčević (Đuro) Mile, 1923, Trivunčević (Niko) Branko, 1920, Trivunčević (Niko) Dušan, 1912, Trivunčević (Niko) Simo, 1910, Vujić (Lazo) Spasan, 1907, Vukadin (Laza) Sava, 1880, Vukadin (Niko) Mitar, 1913, Vukadin (Savo) Đuro, 1896, Vukadin (Savo), Stanko.