PIŠE: Saradnik portala Poreklo dr Duško Lopandić
Nema ženske osobe iz vremena Nemanjića koja je za sobom ostavila dublji trag nego što je to bila žena kralja Uroša Prvog. Jelena, prozvana u novije doba “Anžujska” bila je jedina žena iz srpske vladarske porodice kojoj je jedan od savremenika i biograf srpskih vladara – arhiepiskop Danilo – posvetio posebno žitije: “Oštra rečju, a blaga po prirodi, neporočna životom, u zapovedanju krotka…prosto kazati, bila je ukrašena svakom vrlinom”. Ličnost snažnog karaktera, ona je dugo samostalno vladala u svojoj oblasti gde je podizala i zadužbine, poput manastira Gradac. Održavala je mnogobrojne kontakte i veze, posebno sa svojim rođacima na zapadu, kao i sa samim papom. Istovremeno, uživala je visoko poštovanje obe crkve u Srbiji, kako katoličke, iz koje je potekla, tako i pravoslavne, kojoj je takođe mnogo pružala. Po političkom značaju i uticaju koji je imala tokom cele vladavine svoga supruga, a još više u vreme vladavine svojih sinova, možemo je porediti samo sa jednom kasnijom srpskom vladarkom – kneginjom Milicom. „A sinovi blažene gospođe Jelene u slast i sa strahom primahu reči i pouke svoje matere Jelene, povinijući joj se sa svakom radošću i istinitom pobožnošću“ (arh. Danilo II).
Jelenino poreklo ni do danas nije sasvim utvrđeno. Danilo kaže da je “bila od plemna fruškoga (francuskog), od plemena carska, kći slavnih roditelja koji su bili u velikom bogatstvu i slavi”. Napuljski kralj Karlo Anžujski je nazivao rođakom (consaginea nostra carissima, cognata nostra). Više je pretpostavki o njenom poreklu koje je vezuje za latinsku carsku porodicu Kurtene, koja je poticala od francuskih kraljeva. Jedna novija hipoteza iznosi mogućnost da je Jelena kći ugarske princeze Margarete, koja je po majci bila potomak latinskih careva. Više osnova i dokaza ima novija hipoteza istoričara G. Mak Danijela kojom se iznosi mogućnost da je Jelena bila kći gospodara Srema Jovana Anđela i njegove supruge Matilde od Viandena i Požege (u Slavoniji). Prema toj pretpostavci, srpska kraljica bi preko oca bila potomak vizantijskih careva i ugarskih kraljeva, a preko majke ona je bila unuka Margarete od Kurtenea (1194-1270) – jedne od brojnih kćerki latinskog cara Petra II. Margareta od Kurtenea je nosila titulu markize od Namira (1229-1337). U drugom braku udala se za grofa Henrija I od Viandena sa kojim je imala kći Matildu. Matilda se udala oko 1235. godine za princa Jovana (Kalojana) Anđela, sina nekadašnjeg cara Vizantije Isaka II Anđela i ugarske princeze Margarete. Jovan Anđel (umro 1253. godine) je vladao Sremom kao ugarski vazal. Imao je najmanje dve kćerke: srpsku kraljicu Jelenu, udatu oko 1250. godine za Uroša I i Mariju. Marija je bila udata za Anzelma IV od Kajea (ili od Šora), znamenitog latinskog plemića koji je između ostalog bio predstavnik (kapetan) napuljskih kraljeva u Albaniji. Nakon muževljeve smrti, Marija je živela kod sestre –kraljice Jelene, koja joj je ustupila grad Ulcinj.
Kraj Uroševe vladavine i blažena Jelena
Iako već u godinama, kralj Uroš I je uporno izbegavao da svom sinu i nasledniku – „mladom kralju“ Dragutinu – dodeli i posebnu oblast na upravu, što je na kraju izazvalo sinovljevu pobunu 1276. godine. Arhiepiskop Danilo je zapisao: “Kada roditelj njegov nije primio takve njegove reči molbe, nego se sa još većom jarošću razgnevio na njega, ovaj mladić (tj. Dragutin)…podiže ruku na svoga roditelja. I pošto je bila među njima velika borba u zemlji zvanoj Gacko, sin odole svome roditelju i uze presto njegov silom…I nazva se blagočastivi i hristoljubivi i samodržavni sve srpske i pomorske i podunavske i sremske zemlje kralj Stefan.” Već ostareli kralj Uroš je kao monah Simon otišao u manastir u Humu gde je ubrzo i umro (1277). Za njim je napustio crkveni presto njegov verni saradnik i savetnik arhiepiskop Joanikije I, koji se takođe povukao u manastir.
Tako će Dragutin Nemanjić biti zapamćen po do dotada nečuvenom delu u kući srpskih vladara: pobuni protiv sopstvenog roditelja. Biće to čin koji će, čini se kasnije izazvati grižnju savesti i mučiti počinioca sve do kraja života. Jer, kako Danilo navodi, u Svetom pismu je zapisao: “Poštuje roditelje ravno sa Bogom”. Dragutin je vlast podelio sa majkom i mlađim bratom Milutinom. Kraljici Jeleni je odvojio posede u primorju – od Dubrovnika do Skadra, kao i oblasti gornjeg Lima (Plav) i gornjeg Ibra (zamak Brnjci).
Jelena je nadživela svoga muža Uroša za više od tri decenije. Dvor joj se nalazio na samom rubu današnjeg Kosova i Metohije u mestu Brnjaci, (oblast gornji Ibar). Tu se nalazila i njena škola gde su siromašnije devojke učile vez i ostale poslove, kao i pismenost i muziku. Na dvoru je imala i biblioteku (knjigohranilište). „Naročito se trudila o tom kako će davati milostinje u božastvene hramove, i sve što je na potrebu svetim crkvama i manastirima neštedimice davaše, sastavljajući božastvene knjige, u svome domu i odlično pišući, a isto tako i sveštene sasude, zlatne i srebrene…“. Kraljica Jelena je obnavljala stare manastire, među njima i manastir svetih Sergija i Vakha na obalama reke Bojane kod Skadra. Zamonašila se u crkvi sv. Nikole u Skadru gde je kao monahinja i umrla (1314). Sahranjena je u svojoj zadužbini, manastiru Gracu.
Nakon tri godine, monasi „otvoriše njenu raku, gde beše pogrebeno njeno sveto telo u zemlji i nađoše ga gde leži kao u rosi umašteno svetim mirom, celo nepropadljivo Božjom zapovešću ničim povređeno“. Prema shvatanjima toga doba, blažena kraljica Jelena je proglašena za sveticu. „I tako izvadiše njezino telo sa psalmima i pesmama, pojući nadgrobne pesme…i u izabran kovčeg položiše je, gde leži i do dnašnjeg dana izvan oltarskih dveri, pred ikonomo Vladike sviju Hrista, koji je proslavio uspomenu njezinu na beskonačne vekove…“ (arh. Danilo).
6. februar 2020. u 02:12
Lurkeri ovdašnji
Verujem u Megdenijelovu pretpostaku jer je logična.
Inače potomci Dragutina, naravno, nisu samo “starija grana Nemanjića i Kotoromanići”, nego su to preko unuke mu udate za grofa Celjskog, čija kći se udaje u tzv “Sveto Rimsko” Carstvo Nemačkog Naroda i skoro svi današnji kraljevi i vladajući kneževi/prinčevi Evrope (izuzetak je danska kraljevska kuća zbog striktne protestantske politike, čak su i Norvežani dobili gene Dragutina i Jelene Angeline tj preko kraljice Mod, kroz njenog oca Eduarda VII).
31. avgust 2022. u 10:40
Vojislav
Jelena, kraljica, žena Uroša I (? — Brnjaci, Kosovo, 8. II 1314)
Sredinom XIII v. udata je za srpskog kralja Uroša I, ali neodređene vesti iz
izvora ne dopuštaju da se tačno utvrdi s kojom zapadnom vlasteoskom ili vladarskom
dinastijom su se Nemanjići tada orodili. Podatak njenog biografa arhiepiskopa
Danila II da je bila „od roda fružskago” (francuskog), „od carskog plemena” i „od
slavnih i bogatih roditelja”, kao i činjenica da je južnoitalijanski Anžujci nazivaju
rođakom previše su oskudni da bi ijedna od mnogih genealoških kombinacija
ponuđenih u literaturi (od neposredne veze s francuskom kraljevskom kućom Anžu, do
posrednih veza s njenom sporednom granom Kurtne) postala opšteprihvaćena. Prema
tome, ni za atribut Anžujska, s kojim se najčešće navodi, ne može se naći neposredna
potvrda u izvorima. Kako izgleda, imala je osetnog udela u političkom životu već za
života svoga muža (samostalno izdaje pečatnu povelju o prijateljstvu i trgovini
Dubrovčanima 1267—1268), ali tek nakon njegove smrti, za kraljevanja njenih sinova
Dragutina i Milutina, došao je do punog izražaja njen ugled kao kraljice majke. Odmah
po stupanju na presto 1276. Dragutin joj je dao na upravu deo državne teritorije koji su
činili Zeta s Trebinjem i manje odeljene oblasti, oko Plava i oko gornjeg i srednjeg
toka Ibra (Ulcinj je ustupila svojoj sestri Mariji posle 1291). U svojoj „državi”
ostvarivala je sva vladarska prava – imala dvor s činovnicima, ubirala carine,
sudila, izdavala povelje, organizovala nabavke žita itd. Poslednji put se pominje u
Zeti 1306, a dve godine docnije ovu oblast dobio je Milutinov sin Stefan. Nakon
Deževskog sporazuma nastojala je da uravnoteži složene odnose između svojih sinova.
Na simboličkom planu ta težnja se ogleda u zajedničkim ktitorskim poduhvatima
(obnova opatije Sv. Srđa na Bojani) i u darivanju molitvenih ikona sa zajedničkim
predstavama Sv. Nikoli u Bariju i Sv. Petru u Rimu. Ali njen uticaj nije bio dovoljan
da spreči dugogodišnji rat među braćom u prvoj deceniji XIV v. Izgleda da je to, pored
odmakle životne dobi, uslovilo da se povuče iz javnog života posle 1306. Još 1299, u
vreme pregovora o braku kralja Milutina i vizantijske princeze Simonide,
vizantijski zahtev da kraljica majka svojom zakletvom garantuje ispunjenje ugovornih
obaveza Milutin je uporno odbijao.
Izvori i pozna tradicija ostavili su najviše vesti o njenoj verskoj politici.
Njeno poreklo i srazmerna brojnost katoličkog življa u primorskim krajevima
podstakli su i olakšali joj bliske odnose s katoličkom crkvom. Održavala je veze s
papom (posredovala u pregovorima o uniji s bugarskim carem Georgijem Terterom 1291.
i kraljem Milutinom 1303, kao i u obnavljanju grada i episkopije Sape 1291), darivala
je i obnavljala katoličke crkve (benediktinske opatije Sv. Marije Ratačke i Sv. Srđa i
Vakha na Bojani, a pripisuje joj se i podizanje franjevačkih manastira u Baru, Ulcinju
i Kotoru, 1288). Navedeni postupci nisu izlazili van okvira uobičajenih za odnose
srpskih vladara s katolicima, pa se ne mogu uzeti kao pokazatelj da je zadržala veru
predaka i u novoj sredini. Štaviše, podatke o osnivanju franjevačkih manastira
donosi samo jedan pozni autor, čija se obaveštenost ozbiljno dovodi u pitanje
nepostojanjem vesti o njenoj obnovi Sv. Srđa (zajedno sa sinovima), sigurno
posvedočenoj sačuvanim ktitorskim natpisom. S druge strane, njen prelazak u
pravoslavlje višestruko je potvrđen. Podigla je pravoslavni man. Gradac, prvobitno
predviđen da bude zajednički mauzolej kraljevskog para, ali je ta ideja napuštena.
Zadržavši kršteno ime, iz ruku svog duhovnika monaha Jova primila je monaški
postrig u pravoslavnoj crkvi Sv. Nikole kod Skadra, verovatno početkom devedesetih
godina XIII v, budući da njen najraniji datovani monaški portret, u Ariljskoj crkvi,
potiče iz 1296. Prema svedočenju Danila II dopisivala se s duhovnicima u svetim
mestima Istoka, pomagala je crkve (sačuvana je njena povelja man. Vranjini), vodila
bogougodan život, zasnovala u svome dvoru u Brnjacima školu za sirote udavače, a
nakon smrti telo joj je preneto i položeno u pripremljen grob u crkvi man. Gradca.
Kanonizovana je, dobila žitije, a služba i proslavni dan (12. novembar po novom
kalendaru) priključeni su Milutinovim.
IZVORI: Arhiepiskop Danilo i drugi, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, Beograd, Zagreb 1866,
54—101; Ljub. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, I—VI, Beograd, Sremski Karlovci 1902—
1926, I, br. 45; III, br. 4329, 5017, 5082—5085, 5543; Acta Albaniae 1, № 470, 509—511, 514—515, 520, 531,
544, 547, 554, 559, 577, 581, 585, 679; Aleksandar Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava (od XII do
kraja XV veka), Beograd 1926, 88; Ljub. Stojanović, Stare srpske povelje i pisma, I/1, Beograd, Sremski
Karlovci 1929, 28—31; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI, Beograd 1986, 53, 114—
115, 124—125, 127, 129.
LITERATURA: Mihailo Dinić, Oblast kralja Dragutina posle Deževa, GSAN, 203, n. s. 1, 1951 70—
75; Gojko Subotić, Kraljica Jelena Anžujska — ktitor crkvenih spomenika u Primorju, IGl, 1—2, 1958,
131—148; Leontije Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, 85—88; Istorija
Crne Gore, 2/1, Titograd 1970; Istorija srpskog naroda, I, Beograd 1981; Gordon Mc Daniel, On
Hungarian-Serbian Relations in the Thirteenth Century: John Angelos and Queen Jelena, UJ, 12, 1982—1983,
43—50; Danica Popović, Srpski vladarski grob u srednjem veku, Beograd 1992, 79—85; Đuro Tošić,
Srpske primorske zemlje (Zeta i Travunija) u XIII vijeku, u: Kralj Vladislav i Srbija XIII veka, zbornik
radova, Beograd 2003, 67—71; Olivera Kandić, Gradac. Istorija i arhitektura manastira, Beograd
2005, 49—57, 195—210.
Đorđe Bubalo