Toponimija Beograda (7)

BEOGRAD – VAROŠ I TVRĐAVA

Svi do sada obrađeni toponimi se nalaze po okolni istorijskog Beograda. Pod Beogradom se smatrala tvrđava i varoš oko nje unutar odbrambenog šanca. Geografski gledano, osovina oko koje je zasnovan Beograd je jedna greda koji se kao produžetak Vračarskog brda, za razliku od svih drugih ogranaka koji se postupno spuštaju prema rekama, produžava i iznad samog ušća Save u Dunav završava oštrim grebenom. Ta greda, zove se Beogradska ili Terazijska greda. Oko nje se još u davna vremena razvilo naselje, od ranog srednjeg veka poznato uglavnom kao – Beograd.

Prvi pomen grada pod ovim imenom, kao Belograd, datira iz 878. godine, kada je tako označen nekadašnji Singidunum u pismu pape Jovana VIII bugarskom caru Borisu. Svakako da je naziv stariji, iz vremena doseljenja Slovena preko Save i Dunava, najverovatnije u obliku Belgrad, po kojem se i danas u nekim jezicima Beograd naziva sa glasom „L“ (Belgrade, Belgrado), koji je, na žalost, usled nekih glasovnih promena, kod nas iščezao ustupivši mesto glasu „O“. Ne bih da širim priču o istoriji Beograda i koliko se puta oko njega ratovalo, koliko puta je menjao gospodare, to su ugavnom svima poznate stvari. S obzirom da je tema – toponimija, pomenuću samo koje je sve nazive u prošlosti naša prestonica nosila (prema pisanim dokumentima i mapama iz raznih razdoblja): Singidun i Singidunum (keltski naziv i njegova latinizovana verzija u vreme rimske vlasti), Veligradon (vizantijska verzija slovenskog naziva), Alba Graeca (srednjevekovna novolatinska varijanta), Alba Bulgarica (takođe, za vreme kao su Beograd držali Bugari, u više navrata od 9. do 13. veka), Nandor Alba i Nandor Fehervar (mađarski nazivi), Dar ul Jihad (osmanski), Weißenburg i Griechisch-Weißenburg (austro-nemački naziv iz vremena kad se Habsurško carstvo otimalo s Turcima oko Beograda – 17/18. vek), Castelbianco (italijanski, sa nekih novovekovnih mapa), Prinz Eugen Stadt (tokom nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu).

1717 (natpis Belgrad, isečak sa De Harove mape)

Pod Beogradom se smatrao onaj prostor koji se nalazio unutar odbrambenog šanca koji je okruživao varoš i tvrđavu od Save do Dunava, a koji je išao od savskog pristaništa, poviše Zelenog Venca, na današnji Trg Republike i na sever niz Dorćol do Dunava, kod dunavskog pristaništa. „Šanac koji je opasivao Beograd, imao je bedem visok 6 metara, uz koga je sa spoljne strane išao rov dubok 4 metra. Sa unutrašnje strane šanca, postavljene su palisade (zašiljeno visoko drveno kolje)“[1].

Tako ni Terazije, koje su danas sinonim za najstroži centar Beograda, nisu bile deo grada. Terazije su bile prazan prostor ispred šanca nedaleko od zloglasne Stambol-kapije. Dugo tu nije bilo nikakvih zgrada ni naselja, verovatno i zbog činjenice da je ovo zaravnanje na vrh grede mesto gde se ukrštaju vetrovi, pa i danas na Terazijama zna da bude veoma neprijatno zbog jakih vetrova koju tuda duvaju. Beogradska varoš se nalazila na stranama koje se od grede spuštaju ka Savi i Dunavu. Tek posle 1830. godine, Srbi iz svoje Donje Varoši počinju se širiti i prema Terazijama, a 1840-ih knjaz Miloš deli placeve ovde Srbima koji su bi se obavezali da će tu podići kuću. 1920-ih ovaj kraj konačno postaje glavni prestonički trg.

O samom nazivu Terazije istoričar i književnik Milan Đ. Milićević[2] je zapisao:

„Uvodeći vodu u varoš Beograd, Turci su duž onoga đeriza (zidanog vodovoda), koji uzima vodu iz mokroluških izvora, na izvesnim daljinama zidali kule, na koje su vodovodnim cevima uzvodili vodu da bi ona dobila viši skok za svoj dalji tok.“ Najveća od tri kule nalazila se na mestu gde se danas nalazi Terazijska česma. Turci su te kule zvali „terazije za vodu“, pa je po njima prozvan i ovaj prostor ispred tvrđave. Kula za vodu je uklonjena 1860. godine, a na njenom mestu je postavljena česma sa imenom knjaza Miloša. Iako je jedan duži period bila izmeštena u Topčiderski park, počev od 1911. godine, vraćena je 1976. godine na Terazije, gde i danas stoji. Česma je poznata kao okupljalište strastvenih skupljača sličica.

Takođe, ni prostor Trga Republike nije bio naseljen. To je bio prazna ledina ispred Stambol-kapije (koja se nalazila na prostoru između današnjeg spomenika Knezu Mihailu i Narodnog pozorišta). Veći deo tog prostora zahvatala je bara, koja se, prema nekim tvrdnjama, protezala od Stambol-kapije, pa sve do današnje Skupštine Republike Srbije. Bara je bila obrasla gustim ševarom. Kada bi voda usled obilnih padavina previše narasla, višak je oticao nekom vododerinom koja se spuštala prema Dunavu, niz današnju Skadarliju. Prvi koji je podigao kućerak na ovom prostoru bio je neki Ciganin, kovač, oko 1850. godine. A 1860. godine, Ilija Milosavljević Kolarac od gospodara Tome Vučića Perišića kupuje jedan komad zemljišta i podiže kuću. To je začetak današnje Kolarčeve ulice, koja spaja Trg Republike i Terazije. Inače, omražena Stambol-kapija razgrađena je 1868. godine, čime se stvoreno dosta prostora za gradnju modernih zgrada u ovom delu Beograda.

Unutar šanca, postojale su dve glavne varoši – srbska i turska. Srbi su uvek imali svoju varoš na savskoj padini, a Turci i ostali (Jevreji, Jermeni, itd) su naseljavali dunavsku padinu.

Srbska varoš nazivana je – Donja varoš i nalazila se oko današnje Saborne crkve. Ulaz u ovaj deo Beograda bila je Varoš-kapija koja se nalazila na raskrsnici današnjih ulica Pop-Lukine, Topličinog i Kosančićevog venca. Po toj nekadašnjoj kapiji, ovaj kraj se danas naziva – Varoš kapija (potes od Saborne crkve do Beogradskog obeliska više Brankovog mosta).

U jednom periodu, na padini između Varoš-kapije i Save, postojala je Bukurešt-mahala. Ovo je bio sirotinjski kraj neuglednih kućica. „Ovde su se sticala mnoga lica sumnjive prošlosti te je tu cvetao kriminal i nemoral“[3].

Na Savi ispod Varoš-kapije pa nizvodno, ispod bedema beogradske tvrđave, nalazio se Liman, savsko pristanište. I danas je tu pristanište i niz skladišta za robu. Oko Limana živeli su Turci koji su držali prodavnice i kafane. Između njih i Srba varošana često je dolazilo do razmirica. Jula 1860. godine došlo je i do tuče i pucnjave većih razmera, tako da je i srbska vojska intervenisala. Nakon tog događaja, Turci su se odande sasvim iselili.

Na dunavskoj padini Beograda, van šanca bio je kraj danas poznat kao Skadarlija. Sve do 1825. godine tu je bilo pusto polje i vododerina kojom je višak vode iz one bare kod Stambol kapije oticao prema Dunavu. Prvo naselje ovde, uz sam šanac, zasnivaju Cigani, te je ovo njihovo selo nosilo naziv Ciganska mahala ili Cigan-mala. Oni su onaj potok koji je povremeno tekao prema Dunavu, nazivali Bibijin potok. Naziv je verovatno u vezi sa ciganskom nekanonizovanom svetiteljkom Bibijom.

Tada je još uvek niz ovu padinu stajao jedan deo nekadašnjeg vodovoda, povezanog sa onim terazijama o kojima je pisano, kao nekakav zasvođeni tunel. Kada je kasnije krenula urbanizacija van beogradskog šanca, ovde je ulica udarena upravo pravcem tog tunela. 1872. godine, ulica je dobila naziv Skadarska, te je ubrzo i ceo kraj prozvan – Skadarlija. Naselje se protezalo od Stambol do Vidin-kapije. I kad su Cigani raseljeni, ovaj kraj „sačinjavale su mahom straćare priljubljene jedna uz drugu kraj krivudavih i džombastih sokaka, a tek, po gde-gde, po koja lepa kućica sa baštom“. Još tada, u glavnom sokaku ove mahale bio je „znatan broj neuglednih hanova, u kojima su se napijali i Srbi i Turci, te je često između njih dolazilo do sukoba, po čemu je Skadarlija bila poznata“[4].

Posle Prvog svetskog rata, Skadarlija postaje ono što je, manje-više, i danas – boemska četvrt, ulica starogradskih kafana i restorana.

Jedna arheološka zanimljivost: prilikom kopanja na dnu Skadarlije za potrebe izgradnje Bajlonijeve pivare, u zemlji su pronađeni ostaci najstarijeg žitelja Beograda – mamuta. Kosti mamuta pronađeni su i u samom centru Beograda, prilikom kopanja za potrebe izgradnje palate „Albanija“.

Unutar šanca, glavni deo varoši, u kojem su živeli beogradski Turci, prostirao se između današnjih ulica Kneza Mihaila i Dušanove i Kralja Petra do Trga Republike. Srbi su ovaj deo beogradske varoši nazivali Dunavska varoš. Danas, a i u tursko vreme, donji deo ove padine naziva se Dorćol. Ovaj naziv potiče od turske kovanice dört–yol = „četiri puta“, odnosno raskršće. To raskršće dva puta bilo je na mestu gde se i danas seku ulice Dušanova i Dubrovačka, odnosno Kralja Petra. Prema raskršću ceo okolni kraj varoši prozvan je Dorćol.

Gornji deo turske varoši, zasnovan oko Bajrakli-džamije (koja i danas postoji, kao jedina preostala u Beogradu), nazivan je Zerek ili Zejrek, što u prevodu sa arapskog znači – uzbrdica, ali i vidik. Pružao se od beogradske tvrđave do današnje ulice Strahinjića-bana. Sa ovog uzvišenja, sigurno je bio lep pogled prema Dunavu i Banatu u ranija vremena kad nije bilo višespratnica. Tada je Dorćol je bio i znatno niži nego što je danas, tako da je padina između Zereka i Dorćola bila znatno strmija nego što je danas. Kada se u oslobođenoj Srbiji Beograd ubrzano gradio, nasipanjem zemlje ova nizbrdica je pretvorena u znatno blažu padinu.

Kraj oko današnjeg Studentskog parka nazivan je – Tekija, po zgradi u središnjem delu kraja koja je služila dervišima za njihove obrede i okupljanja.

Ovaj gornji deo Dunavske varoši (Zerek, Tekija), kao i deo srbske Gornje varoši, od Saborne crkva prema Knez Mihailovoj ulici, pa do Trga Republike, u moderno doba (20. vek) prozvan je – Stari grad.

Severno od turskog Dorćola, uz sami Dunav, bila je Jevrejska mahala. Ravan i plavan kraj između gradskog šanca na istoku, pa do ispod beogradske tvrđave na zapadu Turci su nazivali – Jalija (što znači – pusta, neobrađena zemlja, ali i – pusta obala, što je u slučaju beogradske Jalije verovatnije objašnjenje; reč je izvedena od turc. hȃli – pust) ili Dunavska Jalija (s obzirom da je pominjani Liman nekada nazivan i Savska Jalija), pa je tako nazivana i Jevrejska mahala. Tu su Jevreji, Sefardi dobegli iz Španije, povremeno priređivali svoje „karnevale u španskom stilu“[5]. Središnji deo mahale bio je oko današnje Jevrejske ulice. Srbi su za Dunavsku Jaliju imali i svoj naziv – Pribrežje[6].

Dorćol je bio glavni deo beogradske varoši i za vreme austrijske vlasti u 18. veku, a današnja Dušanova ulica središte austrijske vlasti. Nije baš toponim, ali svakako zanimljiv naziv jedne građevine na Dorćolu je – Pirinčana (a može se naći zapisana i kao – Pirindžana). U vreme austrijske vlasti, 1730-ih princ Eugen Savojski podigao je sebi palatu u Dunavskoj varoši (prema nekim mišljenjima, ovo nije bila Eugenova palata, jer on i nije neko duže boravio u Beogradu, već je zgrada izgrađena za potrebe guvernera habsburške Kraljevine Srbije). Nakon povratka Turaka, ona je dugo bilo napuštena, služeći u razne svrhe, a najviše kao nekakvo skladište, i vremenom je oronula. Feliks Kanic, boraveći u Srbiji 1860-ih, Pirinčanu zatiče poluurušenu i zatrpanu raznim smećem. Iako, na prvi pogled, zvuči kao nekakva fabrika za preradu pirinča, naziv dolazi od turske kovanice pirinc-hane = „prinčeva kuća“. Pirinčana se nalazila u bloku između današnjih ulica Dušanove, Knićaninove, Dubrovačke i Skender-begove. Nedaleko odatle na jugoistok Dušanovom ulicom, nalazila se Vidin-kapija. Za vreme austrijske vlasti, uz kapiju se nalazila jedna manja kasarna straže. Prema nekim mišljenjima, to je bila zgrada austrijske pošte. Na njenoj fasadi bio je oslikan veliki crni habsburški orao, koji je, za čudo, opstao na tom objektu sve do sredine 19. veka. Po njemu je nazvana i kafana „Kod crnog orla“, koja se u 19. veku nalazila u tom objektu, po čemu je i ceo kraj oko kafane nazivan[7].

Zapuštena Pirinčana (crtež austrijskog slikara Karla Gebela, 1860-ih)

Ranije su pominjane beogradska četvrti u kojima je živeo siromašan svet, poput Jatagan-male, Marinkove bare i Prokopa. Ali, apsolutni šampion po siromaštvu i bednom načinu života bila je tzv. Pištolj-mala, koja je nalazila na prostoru između Dorćola i Dunava, nekadašnjoj Jaliji, ili Dunavskom kraju kako je nazivano ovo područje početkom 20. veka.

Pištolj-mala je nastala u isto vreme i iz istih razloga kao i Jatagan-mala. Međutim, za razliku od Jataganmalaca koji su svoj kraj koliko toliko uredili i koji su bili uredni i u izvršavanju svojih obaveza (poreza, komunalnih računa i sl), u Pištolj-mali se živelo otprilike onako kako je (po mom mišljenju – neosnovano) prikazana Jatagan-mala u seriji „Senke nad Balkanom“. Dakle, bilo je tu ne samo siromaštva, nego i kriminala, nemorala i svakojakih mutnih rabota. Sam naziv – Pištolj-mala kraj je dobio iz istih razloga zbog kojih je svoj ponela i Jatagan-mala. Ovde su siromašni doseljenici u Beograd „na pištolj“ uzimali nečiju zemlju i gradili svoje kućerke. Zbog neorganizovanosti Pištoljmalci nisu uspeli da odbrane svoje naselje od gradskih vlasti. Tako su pojedini njegovi delovi bili rušeni više puta (pa ponovo podizani), a konačnom zamiranju Pištolj-male doprinela su i povremena izlivanja Dunava. Kako god, do pred Drugi svetski rat, ostala je još tu i tamo po neka trošna kuća.

Pištolj-mala se sastojala od tri međusobno nepovezana dela između kojih su se nalazili razni pogoni, električna centrala, tramvajski depo, i dr:

Položaj delova Pištolj-male

(ca: https://www.blic.rs/vesti/beograd/pistolj-mala-dorcol-je-danas-srce-beograda-a-da-li-znate-kakvu-mracnu-tajnu-krije/dtecx6v)

Abadžijska čaršija je bio naziv za kraj između današnjih ulica Lomine i Kraljice Natalije (ranije – Narodnog fronta). Zasnovana je 1836. godine na državnoj livadi po naređenju knjaza Miloša. Kako bi nastavio da širi i uređuje Savamalu, Miloš je isparcelisao ovo zemljište i podelio ga abadžijama (abadžija = krojač suknene odeće) koji su ranije svoje radnjice imali u varoši. Ovo je jedan od prvih kvartova u Beogradu koji je planski građen po projektu uz inženjerski nadzor. Isprva je Čaršija bila samo na onoj strani prema Zelenom vencu, a kasnije, kako su otvarane nove radnjice, širila se dalje na jug. I danas je ovaj potes uglavnom trgovački.

Valja među ovim toponimima pomenuti i kako su se zvale neke varoške mahale u Beogradu u tursko vreme. 1560. godine bilo je 11 hrišćanskih mahala, a prema defteru iz 1640/41. identifikovano je 6 hrišćanskih mahala u gradskom području, i to su sledeće mahale:

1560. godine[8]:

Tržište,

Mahala Miloša sina Stepana,

Mahala Radkića (?),

Mahala Živka sina Đurice,

Crkva,

Mahala Nikole sina Rajina,

Mahala Vukašina sina Dimitrija,

Mahala Radosava sina Rahoja,

Vračar,

Tabačka mahala i

Mahala Kara-Jovana sina Radonje.

Za mahalu Vračar pouzdano znamo da nije bila u krugu varoši Beograda, a za nekoliko možemo reći da najverovatnije jesu (Tržište, Crkva, Tabačka i mahala Kara-Jovanova), dok se za ove upisane po imenu starešine (kneza?) ne može reći sasvim pouzdano.

1640/41. godine[9]:

Varoš Beograd, na savskoj padini (gde je kasnije nastala Savamala),

Središnja crkva (Orta kilisa), verovatno na prostoru gde je danas Patriaršija,

Riblja pijaca (Balik pazari), negde na Dunavu blizu luke,

Mahala Kara-Jovan[10], takođe,

Jevrejska mahala, nalazila se gde i kasnije, na Dunavskoj Jaliji, i

Barkanj (ili Parkanj) brod, neubicirano.

Postoje još dve mahale koje bi mogle biti u okviru same beogradske varoši (Nova mahala i mahala Mali potok), premda ih Olga Zirojević[11] locira van same varoši.

Evlija Čelebija 1660-ih beleži 11 hrišćanskih mahala u Beogradu – po tri srbsko-bugarske (Srbi i Bugari su navedeni zajedno, valjda su Čelebiji bili slični; pre bih rekao da su ovi „Bugari“ zapravo Srbi iz nekih jugoistočnih krajeva), grčke i ciganske i po jedna jevrejska i jermenska, a iz drugih izvora saznajemo da je sredinom 17. veka postojala i jedna rimokatolička mahala u kojoj su živeli Dubrovčani, Bosanci i još neki rimokatolici. Kad tome dodamo 38 muslimanskih mahala, vidimo da je Beograd tada bio pravi Vavilon…

Kalemegdan je polje ispred Beogradske tvrđave. „Kalemegdan znači: gradsko polje. I on je, do izlaska Turaka iz Grada (1867), odista bio čisto polje oko Grada. Na tom polju nekad su se vežbali turski vojnici; u jednom kraju, ovamo prema Velikoj crkvi, do godine 1857, Beograđani su držali svoja sena…“[12]

Ima i drugih tumačenja naziva Kalemegdan, da je ovaj naziv kovanica od turcizama kale i mejdan / megdan, što bi u doslovnom prevodu značili grad-bojište.

Milivoje Tomašević[13] iznosi drugačiju pretpostavku, odnosno negira ovakva objašnjenja: „…da je ovaj naziv nastao od dve turske reči „kale“ – što znači tvrđava i „megdan“ – polje. Jasno je odmah da je to objašnjenje neodrživo, jer se ne mogu u jedno spojiti tvrđava i polje. Ili je polje, ili je tvrđava. Ili je tvrđava u polju. Nikako ne mogu biti jedno. Ali, nikako ne može biti ni tvrđava u polju jer Kalemegdan nije polje, već stena… Turci su ovaj prostor odista nazivali „Fićir bajir“ odnosno „breg (nad rekom) za razmišljanje“, ili „Darol–džihad“ što znači „kuća ratova“, a ne Kalemegdan. „Kale“ je u turskom rečniku redovno smešteno u drugom delu reči, a ne na početku… Začetak sadašnjeg naziva nalazimo upravo u keltskom jeziku, preciznije: u Epu o Argonautima, koji je nastao znatno pre dolaska Turaka u ove prostore (treći vek stare ere) u kome je jasno zapisano da Jason i njegovi drugovi prolaze pored stene Kaliujaka ispod koje se, na dva toka, razdvaja Istar (Dunav), odnosno, stvarno, sastaju Sava i Dunav. Još tada je Kalemegdan dobio prvi slog svoga imena – „kali“, ostalo je obavilo vreme i istorija…“

Kalemegdan se deli na Gornji (ili Veliki), Donji i Mali Kalemegdan. Gornji je ispred Gornjeg grada okrenut Savi, Donji ispred Donjeg grada iznad samog ušća Save u Dunav, a Mali Kalemegdan je polje ispod samih zidina Gornjeg grada u pravcu pominjanog Zereka i Dorćola. Mali Kalemegdan je bio obično prazno polje, oivičeno gustim šibljem, i prema tvrđavi i prema varoši, i dugo je ostao tako neuređen i nakon preuzimanja Beogradske tvrđave od Turaka.

U tursko vreme „Kalemegdan je bio pusto, neravne polje, razriveno, puno smeća, cigalja i kamenja, sa rupčagama i jarugama, zaraslo y travi i korovu. Nijednog drveta. Tek po neka kržljava zova uzdizala se iz gomile kamena…“[14] Uređenje Kalemegdana i njegovo pretvaranje u park počelo je 1890. godine, kada je komanda Tvrđave predala Beogradskoj opštini Kalemegdansko polje na korišćenje.

Fićir-bair je turski naziv za deo Gornjeg Kalemegdana, koji se pruža od tvrđave (današnjeg platoa na kojem je Pobednik) prema Sabornoj crkvi, greben visoko iznad Save. Toponim na turskom znači – „breg za razmišljanje“. Često se u širem smislu ovaj naziv, baš kao i naziv Kalemegdan, odnosio na ceo greben na kojem se nalazi Tvrđava.

Sama Tvrđava je ono što se zapravo izvorno zvalo Beograd, a već je pominjano koje je sve nazive kroz prošlost Grad nosio. Kroz istoriju je menjana, rušena, dograđivana.

Tvrđava stoji već dva milenijuma na mestu za koje su još stari narodi koji su se ovde nastanili zaključili da je na odličnom položaju sa kojeg se može kontrolisati izuzetno važan rečni tok, kao i ravnica s one strane dvaju reka. Ovaj greben, visine oko 125 metara, je završni deo beogradske grede koja je, posle višnjičke Bele stene, naseverniji deo šumadijske geološke ploče.

Tvrđava se deli na Gornji grad i Donji grad (nazivan je još i Vodeni grad). Gornji grad se nalazi na krajnjoj ivici beogradske grede, a Donji grad na severnoj padini grebena i delom na platou prema Savi i Dunavu.

Kalemegdan

1. Gornji Grad
2. Donji Grad
3. Gornji Kalemegdan
4. Mali Kalemegdan
5. Donji Kalemegdan
6. Fićir-bair

Arheološki nalazi ukazuju da je na području Donjeg Grada postojalo naselje početkom 1. veka. Što se same Tvrđave tiče, za valjan izvor možemo uzeti Prokopija koji kaže: „grad po imenu Singidunum bio je prvi koji su na tamošnjoj obali (Dunava) podigli (Rimnjani)“[15]. Prema autorima „Istorije Beograda“, izgradnja prvog vojnog logora u Singidunumu datira oko 13. do 11. godine pre Hrista. Neki drugi izvori navode da je najstarije utvrđenje na prostoru današnje Beogradske tvrđave podignuto između 6. i 11. godine nove ere. Ovaj drugi podatak se odnosi na zemljano utvrđenje sa palisadama koji se nalazio između današnjih Narodnog pozorišta i Narodnog muzeja i Studentskog parka. U 2. veku izgrađen je klasični rimski kastrum, na području Gornjeg Grada i dela Kalemegdanskog parka (do Pariske ulice). On je bio osnova za sve kasnije fortifikacije Beogradske tvrđave.

Najverovatniji položaj singidunumskog kastrum

441. godine tvrđava je razorena od Huna, a krajem 5. veka obnavljaju i drže je Ostrogoti, koji je napuštaju 498. godine prilikom seobe u Italiju. Justinijan je grad obnovio 530-ih godina. Zidine su bile od beličastog kamena koji je blještao na suncu, te su ga Sloveni, koji su se naselili po okolini krajem 6. veka, prozvali – Belgrad.

Tokom srednjeg veka, tvrđavu drže naizmenično Vizantinci, Bugari i Mađari, da bi 1284. godine konačno, no ne za dugo, postao srbski grad. Tada ga je, kao zet ugarskog kralja, dobio na upravu sremski kralj Dragutin. Mađari su ga ubrzo preoteli od kralja Milutina, 1319. godine. Beogradska tvrđava je ponovo srbska u razdoblju između 1403. i 1427. godine, za vreme Despotovine Srbije, despota Stefana Lazarevića. On je u samoj Tvrđavi sebi sagradio dvor i izvršio značajnu obnovu utvrđenja oštećenog prilikom turskog upada 1397. godine. 1405. godine, Beograd postaje prestonica Srbije. Nakon Stefanove smrti, Tvrđavu ponovo preuzimaju Mađari. U razdoblju od 1521, kada Sulejman Veličanstveni osvaja Beograd, pa do 1867. godine, Beogradsku tvrđavu drže Turci, uz nekoliko prekida od kraja 17. do kraja 18. veka (kada Austrijanci u tri navrata osvajaju severnu Srbiju uključujući i Beograd) i tokom Prvog srpskog ustanka.

Beogradska tvrđava je konačno srbska od 1867. godine. Evo jednog kratkog opisa tog događaja:

„Na Kalemegdanu, na naročitoj tribuni, pred vojskom turskom i srpskom, pred knezom Mihailom, mitropolitom, ministrima i savetnicima, pred Riza-pašom, poslednjim beogradskim muhafizom, i pred mnogobrojnim svetom, 6. aprila 1867, oko 10 sati pre podne, pročitan je sultanski ferman od 5. dana Zilhidže 1283 godine – 29. marta 1867, kojim se gradovi u Srbiji ustupaju knezu Mihailu. Tada je na gradskim bedemima srpska straža zamenila stražu tursku, i knez Mihailo svečano je ujahao u Grad beogradski kao u srpsku tvrđavu. Narodnoj radosti toga dana nije bilo mere!“[16]

U samoj Tvrđavi nalazimo još neke zanimljivo nazive. Iz vremena despota Stefana Lazarevića (koji je obnovio i utvrdio grad, čime je udesetostručio površinu oivičenu zidinama) imamo Kastel – utvrđeni despotov dvor sa kulom Nebojšom (ne ova koju danas znamo, već ona u Gornjem gradu), koja je tipična donžon-kula. Zapadno podgrađe je padina prema Savi, ispod brega koji su Turci nazvali Fićir-bair. Uz ovo podgrađe bilo je Ratno pristanište. Severnije od ovoga bilo je Gradsko pristanište čiji ulaz je čuvan sa kule koju su Mađari kasnije, oko 1460. godine, preradili u artiljerijsku kulu – današnja kula Nebojša u Donjem Gradu. Donjogradska kula Nebojša predstavlja primerak najranijeg tipa artiljerijskih kula, za ovo vreme bila je čudo vojnog graditeljstva. Tokom Sulejmanove opsade Beograda 1521. godine, zatvornici su se dugo i uspešno branili ponajviše zahvaljujući dejstvu artiljerije sa kule Nebojše. Tek kad je Turcima uspelo da zapale kulu, odbrana grada je pala. O tome piše turska hronika: “U donjem utvrđenju Beograda na Dunavu, prema položaju Mustafa-pašinom, bila je jedna kula. Ta kula je nevernicima služila kao uporište. Onemogućavala je juriš. Kada je juče izvršen juriš, iz te kule su topovima mnoge od njih pobili. Tu kulu je danas posle inćidije jedan gazija zapalio. Nevernicima je prebijena kičma, savili su se. Sa položaja Mustafa-pašinih napravi se zgoda za juriš.” Turci su ovu značajnu odbrambenu kulu obnovili i nazivali je Bela kula, a kasnije i – Temišvarska kula. Kula Nebojša tako prozvana je tokom drugog razdoblja austrijske vlasti u prvoj polovini 18. veka, i to kao zamena za pravu kulu Nebojšu, onu kod Kastela despota Stefana Lazarevića, koja je skoro sasvim uništena tokom turske opsade austrijskog Beograda 1690. godine. U drugoj polovini 18. veka donjogradska kula Nebojša pretvorena je u tamnicu i tako postala jedan od mračnih simbola turske vladavine Beogradom.

Donjogradska kula Nebojša

(sa: https://www.beogradskatvrdjava.co.rs/)

Tvrđava je imala veći broj kapija i drugih važnih fortifikacijskih objekata.

Danas su tu u Gornjem gradu:

Despotova kapija (i iznad nje donžon kula): sagrađene u vreme despota Stefana Lazarevića; u 15. veku to je bio glavni ulaz u Tvrđavu; kulu su Turci zvali – Dizdareva kula; kao što je rečeno skoro sasvim je uništena krajem 17. veka; kula je danas obnovljena i pretvorena u opservatoriju),

Mala kapija: takođe iz vremena Despotovine, povezivala je Gornji grad sa savskom obalom,

Južna kapija: takođe iz vremena Despotovine,

Zindan-kapija (sa dve kule): izgradili je Mađari u 15. veku; njeni podrumi su služili kao tamnica, otud i naziv – zindan (zindân, persijski – podzemna tamnica),

Leopoldova kapija: izgradili je Austrijanci oko 1688-90; iznad današnjeg Zoološkog vrta,

Barokna kapija: prema projektu Nikole Doksata de Moreza, sagradili je Austrijanci 1720-ih,

Sahat-kapija: 18. vek, sagradili je Austrijanci,

Druga Južna kapija: 18. vek,

Kralj-kapija ili Zapadna kapija: oko 1725. godine, sagradili je Austrijanci,

Defterdarova kapija: 18. vek; povezuje Gornji i Donji grad,

dve Stambol-kapije (spoljašnja i unutrašnja): građene 1750-ih,

Karađorđeva kapija: 18. vek; tako nazvana kasnije po tome što je kroz nju Karađorđeva vojska prodrla u Tvrđavu 1806. godine,

Veliki ravelin: od francuskog – ravelin, izvorno latinski – ravelere = odvojiti; trougaoni istureni zid koji je štitio prilaz Tvrđavi sa prednje strane iz pravca varoši; izgradili su ga Austrijanci u 18. veku; Turci su ovaj ravelin zvali Sultan-tabija.

U Donjem gradu:

Jakšića kula (negde se navodi i kao – Jakšićeva kula): nastala je između 11. i 15. veka; Austrijanci su je uklonili tokom 1720-ih, tako da je ova koju znamo dok šetamo Beogradskom tvrđavom – rekonstrukcija iz 1937. godine,

Sava-kapija: nalazi se uz savsku obalu, podignuta je u 14. veku, a značajno preuređena od Austrijanaca krajem 17. veka; 1740. godine Turci su izgradili novu Sava-kapiju,

Istočna kapija: iz vremena Despotovine; bila je istočni ulaz u Donji grad sa dunavske strane; u proleće 1944. godine, ovde je došlo do eksplozije skladišta municije, kojom prilikom je kapija gotovo potpuno razrušena,

Pristanišna kapija: iz vremena Despotovine, služila za odbranu Pristaništa; Evlija Čelebija je naziva – Mala pristanišna kapija; ispred kapije je postojala i drvena platforma za pristajanje čamaca, pa je nazivana i – Ribarska kapija,

Bastion Svetog Jakova: sagrađen krajem 17. veka; Turci su ga nazivali – Tabija sultana Mustafe,

Vidin-kapija: sagradili je Austrijanci u 1720-ih, ali je ona srušena, pa su novu izgradili Turci sredinom 18. veka,

Kapija Karla VI (često se pogrešno naziva kapijom Eugena Savojskog): sagrađena je 1736. godine u čast cara Karla VI koji je osvojio Beograd od Osmanlija; rađena je po projektu nemačkog baroknog arhitekte Baltazara Nojmana; na kapiji se nalazi grb Tribalije sa glavom vepra probodenom strelom, što je najstariji očuvan grb na području Beograda,

Mračna kapija (turski – Karanlik kapusi): nazivana je i Savska, Šabačka i Bosanska kapija; sagrađena je sredinom 18. veka[17].

Nastaviće se…

[1] Paunović Marinko, „Beograd večiti grad“

[2] „Topografske beleške“ iz knjige „Stari Beograd“

[3] Paunović, navedeni rad

[4] Paunović, navedeni rad

[5] Jovanović Milan, „Siluete starog Beograda“

[6] Jovanović Živorad, „Iz starog Beograda“

[7] Nušić Branislav, „Stari Beograd“

[8] Miljković Bojanić Ema, „Smederevski sandžak 1476-1560“

[9] Zirojević Olga, „Popis džizje Beogradske oblasti iz 1640/41. godine“

[10] Ova mahala se pominje i u defteru iz 1560. godine, kao mahala Kara-Jovana sina Radonje. 1640. godine Kara-Jovan najverovatnije više nije živ, ali je mahala nastavila da nosi njegovo ime.

[11] Navedeni rad

[12] Milićević, navedeni rad

[13] U knjizi „Aura Beograd“

[14] Jovanović Živorad, navedeni rad

[15] Rgosor., De aedif. IV, 122, 15—12.3, 4

[16] Milićević, navedeni rad

[17] Veći deo podataka sa stranice: https://www.beogradskatvrdjava.co.rs/