VRAČAR
Na gornjoj mapi, iako nije detaljna i nema boje, lako se mogu uočiti dva veća šrafirana područja na jug od Beograda, i vodotok koji teče pravcem istok – zapad između njih. To su dva od tri (uz Torlak) najveća beogradska brda – Vračarsko brdo i Topčidersko brdo, i Mokroluški potok između njih. Eto, u trećoj deceniji 18. veka ovo su bila pusta brda nadomak Beograda. Da bismo shvatili koliko je područje Vračarskog brda, da prebacimo to na današnji teren: najbliža sela Beogradu bila su Mirijevo i Mokri Lug na istoku, a Beograd se završavao na tu stranu na današnjem Trgu Republike, s tim je je zaštitni šanac u austrijsko vreme bio nešto širi i protezao se Palilulom, pa preko Neimara (okolina hrama Svetog Save) i kroz današnji bolnički kvart iznad auto-puta (mada su neki delovi šanca dosezali i do Zvezdare). Dakle, od Trga Republike do Mirijeva bila su samo brda, ogranci i obronci Velikog Vračara.
Geografski obuhvat Vračarskog brda
Vračarsko brdo je bilo uglavnom nenaseljeno zato što je redovno kroz istoriju služilo za vojne potrebe, kako odbrane Beograda, tako i onih vojski koje su Beograd nastojale da osvoje. Preko celog brda išao je austrijski odbrambeni šanac (Laudanov). Inače, osim toga, na Vračaru je bilo vinograda (na njegovoj zapadnoj strani) i livada za ispašu stada.
Najraniji pomen Vračarskog brda, odnosno Vračara, je na turskoj mapi iz 1492. godine, gde je Vračar naznačen sa znakom za kulu, dakle zgodan položaj Vračara ispred kopnenog prilaza Beogradu, ugarska vojska je iskoristila da načini neku fortifikaciju. Prema nekim izvorima, Vračar se spominje i ranije, 1440. godine, prilikom turskog napada na Beograd (sultan Murat II).
Postoji nekoliko verzija porekla naziva Vračar.
Jedna legenda kaže da je na, inače nenaseljenom brdu živela neka vračara koja je zamađijala nekog viteza (u legendi se pominje izvesni Luka Cvetinović?) pretvorivši se u prelepu devojku koja se kupala na potoku. Pošto je iskoristila viteza i ponovo se pretvorila u staru vešticu, poludela je i izvršila samoubistvo (mada bi bilo logičnije da je on posle toga izvršio samoubistvo).
Druga kaže da je u vreme kada je Sulejman Veličanstveni opseo Beograd (1521) jedini čovek koji se nije sklonio u tvrđavu bio neki vračar koji je živeo tu na brdu, te su Turci brdo po njemu prozvali.
Treća kaže da je tu postojalo hrišćansko selo (mahala) u 16. i 17. veku, a da su beogradski Turci za njih verovali da se bave vračanjem.
Za ove dve poslednje verzije možemo zaključiti da nisu mogućne, s obzirom da se toponim Vračar, kako je navedeno, pominje još krajem 15. veka, a možda i nekih pola veka ranije)
Četvrta priča pominje izvesnog vrača koji živeo tu van grada, imenom Stevan Hromi, koji je proricao sudbinu po Beogradu.
Konačno, jedna pretpostavka koja uopšte ne zvuči loše, da se brdo nazivalo Vrapčijim (ovo bi bilo po vrapcima) ili Vrapčarskim (po vrsti jastreba vrapčara), te da se vremenom naziv izmenio u Vrapčar, pa potom sažimanjem u – Vračar.
Inače, toponima Vračar i drugih izvedenih od reči vrač, vračati, ima širom našeg etničkog prostora.
Narodna podela Vračarskog brda je na Veliki Vračar, Zapadni Vračar i Istočni Vračar. Veliki Vračar je područje današnje Zvezdare (onog pošumljenog neurbanog dela), Zapadni Vračar je područje od Svetosavskog platoa (gde se danas nalazi hram Svetog Save) na zapad, a Istočni Vračar na istok. Linija koja ugrubo razdvaja Zapadni i Istočni Vračar ide od Terazija, ulicom Kralja Milana, preko Slavije i Bulevarom oslobođenja do auto-puta. Na Zvezdari je i najviši vrh Vračarskog brda – Veliki Vračar (254 metara NMV).
U defteru iz 1560. godine kao jedna od beogradskih mahala navedena je i mahala Vračar (21 kuća), što znači da je negde bliže gradu, na severozapadnim padinama brda, sredinom 16. veka zasnovano naselje. Autori „Istorije Beograda“ kao najverovatniji polažaj sela ističu današnji Trg Nikole Pašića. Selo se poslednji put pominje 1582. godine, nakon čega ga više nema u popisima, a na njegovom mestu su kasnije Turci podigli neke džamije.
No, postojalo je još jedno selo na Vračaru bliže Beogradu, o kojem će biti reči nešto kasnije.
Tašmajdan je središnji deo Vračara, uzvišenje i najuređeniji beogradski park, danas na Opštini Palilula.
Tašmajdan je poznat po nekoliko stvari: tu su dve crkve (naša Svetog Marka i ruska Svete Trojice), tu je stadion, bazen, nekoliko poznatih beogradskih restorana i kafea, pozorište „Duško Radović“, objekti RTS-a, park, spomenici… Naravno, sa severne strane drevni kamenolom po kojem je kraj u tursko vreme i nazvan: taš = kamen, majdan = rudnik, dakle – kamenolom. Arheološki tragovi ukazuju da je postojao još u rimsko doba. U vreme habsburške Kraljevine Srbije, u prvoj polovini 18. veka, na mapama se može videti ispis Steinbrich, što dosovno znači – kamenolom. U Drugom svetskom ratu, Nemci su ga pretvorili u podzemnu vojnu bazu.
Mnogi ne znaju da se na Tašmajdanu nalazi mesto gde su Turci, po naređenju Sinan-paše, spalili mošti Svetog Save u proleće 1595. (po nekim mišljenjima 1594) godine. Obično ljudi to mesto povezuju sa onim delom Vračara gde se danas nalazi hram Svetog Save.
Tačno mesto gde je bila lomača neki izvori lociraju na 70 koraka na istok od oltara palilulske crkve[1]. S obzirom da je ovo podatak iz sredine 19. veka, treba imati u vidu gde se tada nalazila crkva Svetog Marka, – nešto južnije od današnje. Prvi hram na ovom prostoru nalazio se u pravcu tramvajske okretnice i Resavske ulice (ranije – Generala Ždanova) tamo gde je do skora bila taksi-stanica, a što je nedavno popločano i imenovano Trgom Svetog Marka. Taj hram je podignut na mestu malog uzvišenja na kojem je 1830. godine pročitan hatišerif o unutrašnjoj samoupravi Srbije u okviru Turskog carstva. Bila je to grobljanska kapela (na Tašmajdanu, iznad kamenoloma po kojem je park i dobio ime, ranije se nalazilo pravoslavno groblje) podignuta iste 1830. godine, posvećena Svetom apostolu i jevanđelisti Marku. Ktitor kapele bio je Lazar Panča, beogradski trgovac poreklom iz Katranice u Staroj Srbiji (upokojio se 1831). Moguće je da je Sveti Marko bio Pančina krsna slava. Ova kapela je već 1870-ih bila u ruševnom stanju. 1835. godine, nešto dalje, desno od današnje crkve Svetog Marka (u pravcu Pravnog fakulteta), podignuta je crkva posvećena istom svetitelju, u vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića i beogradskog mitropolita Petra Jovanovića. Crkvu je projektovao Hadži-Nikola Živković. Taj stari hram takođe je služio kao grobljanska crkva. U njemu je sahranjen knežević Milan, sin Milošev, a 1903. godine i ubijeni kraljevski par – Aleksandar i Draga.
Mesto na oko 70 koraka na istok od tog hrama mogao bi biti ovaj brežuljak u današnjem parku, u sredini trougla između sadašnje crkve Svetog Marka, pozorišta „Duško Radović“ i restorana „Poslednja šansa“:
Mesto gde su spaljene mošti Svetog Save poznato je kao Čupina (ili Čupićeva) (h)umka.
Naime, zna se da je brežuljak iznad tašmajdanskog kamenoloma u 16, 17. i 18. veku služio Turcima, ali i austrijskim vlastima tokom nekoliko razdoblja u 18. veku kada su držali Srbiju u svojim rukama, kao – gubilište. U 18. veku tamo su bila vešala.
Jedan od tu posečenih, i to od strane austrijski vlasti, bio je i čuveni, ali i prilično ozloglašeni kapetan Teodor Prodanović Čupić, zvani i – kapetan Čupa. On je bio srbski hajduk, verovatno rodom iz požarevačkog kraja, koji se tokom austro-turskog rata 1715-18. stavio u službu habsburške krune i dobio čin kapetana srbske narodne milicije. Bio je veoma uvažavan od Eugena Savojskog s kojim je čak vodio i ličnu prepisku. Istakao se u mnogim bitkama i naročito prilikom zauzimanja Beograda u leto 1717. godine. Međutim, nakon što je uspostavljena austrijska vlast namesto turske, Čupić je dao sebi previše za pravo, te se, budući kapetan milicije i stalno u pratnji svojih naoružanih ljudi, ponašao veoma bahato i vršio razne otimačine i nasilja narodu, da su se čak i predstavnici austrijske vlasti u Beogradu tome čudili. Ne zna se tačno zbog čega, od strane austrijske vlasti osuđen je na smrt, i pogubljen (sabljom) na tašmajdanskom gubilištu 1725. godine. Pored mesta gde je pogubljen, Čupić je i zakopan, te se ovo mesto od tada naziva Čupinom umkom[2]. To je isto uzvišenje gde su spaljene mošti Svetog Save.
Golubović[3] u knjizi o toponimima Beograda iznosi drugačiji podatak, da je tu pogubljen i sahranjen izvesni Milija Lešjanin Čupa, za koga zaista ne znam ko je bio.
Na Tašmajdanu se odigrao i veliki okršaj između austrijske i turske vojske 1738. godine.
U razdoblju od 1828. do 1886. godine, na Tašmajdanu je bilo glavno beogradsko pravoslavno groblje. Pre toga, groblje je bilo u području Savamale, gde je danas Brankova ulica, a od 1886. godine, groblje je premešteno na Vladanovac, gde je i danas Novo groblje.
Malo je poznato da je ispod Tašmajdana, negde na potesu gde je danas ulica Ilije Garašanina tokom 18. veka bilo i jedno seoce koje su Srbi zvali Savsko selo, jer su bili tu naseljeni od Turaka odnekud sa Save. Odatle ih je raselio Laudon tokom poslednjeg razdoblja austrijske vlasti u Srbiji u 18. veku, a za potrebe izgradnje odbrambenog šanca.
Nakon što je Srbija dobila autonomiju u okviru Osmanskog carstva, u Beograd se doseljava narod sa raznih strana i grad počinje da se širi, najpre upravo u pravcu Vračarskog brda. Do Drugog svetskog rata, gotovo celo vračarsko područje je naseljeno i pretvoreno u niz većinom modernih kvartova.
Ako uzmemo Tašmajdan kao centar nekadašnjeg vračarskog područja, idući ka jugu je Slavija. Sve do 1880-ih, ovaj kraj bio je van grada. Na malom prostoru nalazilo se nekoliko izvora čiji su se tokovi sastavljali u Vračarski potok, tako da je mesto bilo plavno, obraslo trskom i ševarom. Tu su beogradski lovci lovili divlje patke. Od vremena kada je Makenzi (o kojem će biti više reči) oživeo ovaj kraj, izvori i vodotokovi su kanalisani, i tu je nastao najpoznatiji beogradski trg. Naziv Slavija dat je u ime panslavističkih ideja.
Nizbrdo od Slavije je Manjež, kraj koji je dobio naziv po manježu (prostor za konjičku obuku) u okviru kasarne kraljevske garde. Kasarna je i danas tu preko ulice (Resavske), a malo niže Ministarstvo vojno. Kad se tome doda i Oficirski dom (današnji Studentski kulturni centar), ovaj kraj je od vremena kraljeva Milana i Aleksandra, bio jedan vojni kvart. Oficiri su uglavnom stanovali u okolnim ulicama u pravcu Bolničkog kvarta. Na mestu konjičkog manježa, 1933. godine izgrađen je park. Isto ime nosi i legendarna kafana koja se nalazi tu pored parka.
Začetnik izgradnje onog dela Beograda iznad Slavije, koji se danas smatra Vračarem (u užem smislu) je škotski investitor Frensis Makenzi, koji je kupio jedan veliki komad zemlje iznad navedene bare i lovišta, a zatim ga parcelisao i prodavao. Ta zemlja se, pre Makenzijeve investicije, zvala Simićev majur (po vlasniku Đoki Simiću). Prvi je Makenzi sebi tu sagradio kuću, pa je po njemu ceo kasnije zasnovan kvart dobio ime Englezovac. Možda zvuči neobično da se kraj nazove Englezovac prema njegovom zasnivaču – Škotu, ali verovatno je to našim ljudima u ono vreme bilo sve manje-više isto i ne tako važno. Englezovac je potes između Slavije i Svetosavskog platoa. 1894. godine, na zahtev Vračaraca beogradskim vlastima, jer je sramota da ceo jedan kvart u Beogradu nosi naziv – Englezovac, kvart je zvanično preimenovan u Savinac, a sve u sklopu tada već pripremanog poduhvata podizanja velikog hrama posvećenog Svetom Savi, povodom 300-godišnjice spaljivanja njegovih moštiju. Kasnije je na vrhu Savinca podignuta i mala crkva Svetog Save.
Dalje, iza brega na kojem je danas Svetosavski plato, na jednoj padini Vračarskog brda, između svetskih ratova zasnovano je naselje Kotež Neimar. Ovo je, kao i Englezovac, planski građeno naselje, nastalo na osnovu projekta dvojice austrijskih arhitekata (Emil Hope i Oto Šental) iz 1921. godine, a na zemljištu koje je Građevinsko-tehničko preduzeće „Neimar“ namenski kupilo od prethodnog vlasnika. Iako se tokom izgradnje u narednom periodu dosta odstupilo od projekta po kojem je ovo trebalo da bude „kotež“ – mirno naselje porodičnih kuća u zelenilu i cvetnim baštama, ipak je osnovni plan ulične mreže i rasporeda objekata uglavnom ispoštovan. Po ideji projektanata o kotežu i preduzeću koje je obezbedilo zemljište, ostao je naziv Kotež Neimar, premda danas većina Beograđana ovaj kraj zove samo – Neimar. To je kvart (ugrubo, jer se nazivi Neimar i Čubura u nekim delovima mešaju) između Svetosavskog platoa, ulice Maksima Gorkog i Južnog bulevara.
Perspektivni prikaz iz projekta za Kotež Neimar (iz rada „Plan Emila Hopea i Ota Šentala za Kotež Neimar“, Zlata Vuksanović Macura)
Dalje, na severoistok od Neimara je Čubura. Živorad Jovanović u knjizi „Iz starog Beograda“ kaže: „Čubura je kraj Beograda koji počinje onde gde se završava ulica Makenzijeva, … pa se prostire do Kotež–Neimara između ulica Maksima Gorkog i Braničevske. Sama reč „Čubura“ došla nam je preko Turaka i označava širok i plitak bunar gde voda iz zemlje izvire. Takav jedan bunar nalazio se do regulacije ulica toga kraja, na imanju Stevana Miljkovića, savetnika, na jugoistočnom delu skvera pred kafanom „Čubura“, na početku Prištinske, … Stari Beograđani seđaju se toga bunara pod velikim dudom. Po tom bunaru „čuburi“, dobio je naziv ceo taj kraj, koji je pre sto godina bio nenaseljen, obrastao ševarom, kukuruzom i divljim biljkama, i gde su stari Beograđani dolazili u lov na patke. Po Milanu Đ. Milićeviću[4] „…Od te Čubure ceo onaj kraj kuća, dućana i mehana zove se Čubura“.
Postoji još jedno tumačenje reči čubura, da se radi o buretu bez dna koje se ukopa u zemlju tamo gde voda izvire, pa se na taj način skuplja voda. Ta naprava se srbski zove stublina, a turski – čubura. Voda iz toga izvora oticala je prema jugozapadu i formirala Čuburski potok koji se ulivao u Mokroluški potok na prostoru današnje Autokomande. U stvari, teče i danas, ali kroz podzemni kolektor.
Naselje na Čuburi je zasnovano u isto vreme kada i Englezovac, ali gradnja nije bila planska kako je bilo u slučaju Englezovca i, kasnije, Neimara.
Na istok od Čubure je kraj koji se naziva Crveni Krst. Kraj se tako naziva po krstu koji se nalazi u uglu na sastavu ulica Mileševske i Vojvode Šupljikca. Prvi, drveni krst na tom mestu postavio je srbski knjižar i izdavač Gligorije Vozarović 1847. godine, uveren da je pronašao mesto na kojem su spaljene mošti Svetog Save, te je postavljanje krsta trebalo da označi početak gradnje hrama posvećenog Svetom Savi. Prema nekim zabeleškama, Vozarović je zaključak da je to mesto gde su spaljene mošti Svetog Save doneo zbog starog propalog drvenog krsta koji je tu odranije stajao. Po njemu, krst je prozvan – Vozarov Krst. Dva puta je obnavljan, a 1933. godine, društvo „Sveti Sava“ podiglo je namesto drvenog, kameni krst ofarban u crveno. Od tada se krst i ceo kraj oko njega nazivaju – Crveni Krst.
Govoreći o Crvenom Krstu, u ovom kraju se nalazi jedna od nekoliko rimokatoličkih crkva u Beogradu. Posvećena je Svetom Antoniju (Antunu) Padovanskom[5]. Pri crkvenoj župi ovde postoji i franciskanski (franjevački) samostan. Crkva je građena 1929-1932. godine. Ono što je čini posebno zanimljivom je njen visoki (52 metra visok i 9 metara širok) kružni zvonik koji dominira okolinom. Malo ljudi zna da je ovaj zvonik svojevrsni krivi toranj, beogradski pandan onom u Pizi. Zvonik je izgrađen naknadno u etapama (dovršen 1962) i praktično je samo „prilepljen“ uz crkvu, i vremenom je počeo da se naginje usled sleganja tla. Danas je njegov nagib 45 centimetara odstupanja od ose tla i verovatno će nastaviti da se naginje.
Na jug od Crvenog Krsta, postoji udolina kroz koju je nekada tekao potok koji se nešto niže ulivao u Čuburski, a danas je to – Južni bulevar. Sa druge strane te udoline teren se opet penje u jedan greben Vračarskog brda poznat kao – Pašino brdo. Naziv je dobilo po beogradskom Sulejman-paši, koji se upravo na ovom brdu sastao sa Karađorđem 1807. godine radi pregovora o povlačenju turskog garnizona iz Beogradske tvrđave. Karađorđe je dao garancije za bezbedno povlačenje turske vojske, međutim, na području Velikog Vračara, jedan odred ustaničke vojske (predvođen smederevskim vojvodom Vulem Ilićem Kolarcem) je na svoju ruku napao Turke, kojom prilikom je poginuo i paša i svih 180 vojnika iz pratnje. To se desilo nedaleko od jedne česme, koju je narod prozvao Pašina česma, a ranije je zvana – Šarena česma. Česma i danas postoji u ulici Živka Davidovića (Opština Zvezdara).
1920-ih godina, na području Pašinog brda zasnovano je naselje, građeno neplanski. Zvanično, naselje je trebalo da nosi naziv po Vojvodi Stepi, ali taj naziv nikada nije zaživeo u narodu.
Posle Drugog svetskog rata, komunisti su kraj prozvali Lekino brdo, jer je uoči i početkom rata u tom kraju ilegalno živeo revolucionar i posleratni državni funkcioner Aleksandar Leka Ranković. Danas je ponovo vraćen naziv – Pašino brdo.
Konjarnik je naselje na južnim obrnocima Velikog Vračara, koji se spuštaju prema dolini Mokroluškog potoka. Delom se nalazi na Opštini Voždovac, a delom na Opštini Zvezdara.
Između svetskih ratova ovo je bila retko naseljena daleka periferija Beograda, čiji su najbrojniji žitelji bili Kalmici, narod žute rase i budističke veroispovesti. Oni su daljom starinom iz Džungarije (zapadna Kina), a u 17. veku su, usled nomadskog stočarenja, dospeli na područje Rusije, severno od Kaspijskog mora. Tokom Oktobarske revolucije i građanskog rata u Rusiji, kao lojalni carski podanici, velika većina Kalmika stala je na stranu Bele garde. Kada je Vrangelova vojska u jesen 1920. godine sa Krima brodovima izbegla za Carigrad, u toj vojsci našlo se i oko 2200 Kalmika. Tek po neki od njih su uspeli da povedu svoje porodice, dok su većinom to bili vojnici bez porodica. Većina Kalmika je ostala u Carigradu, ali je oko 400 njih brodom došlo do Boke, a zatim vozom do Beograda (u Beograd je došlo njih 300-350). Budući većinom siromašni i nepismeni, ovi izbeglice su morali da rade najteže poslove bez kvalifikacije kako bi zaradili za goli život. Na istočnoj periferiji Beograda tada su radile mnoge ciglane, pa su se i Kalmici naselili u ataru Malog Mokrog luga, gde su bili blizu tih ciglana u kojima se većina njih zaposlila. Jedan manji broj Kalmika tada se, istim poslom, nastanio na Karaburmi. Kada bi stekli neku ušteđevinu, budući tradicionalno vešti konjanici i gajeći naročitu ljubav prema konjima, Kalmici bi kupovali par konja i onda bi se bavili prevozom robe (na taljigama) i fijakerisanjem (oni koji su mogli da kupe ili iznajme fijaker). Tih međuratnih godina Kalmici su bili čuveni beogradski fijakeristi. Kako se broj kalmičkih konja umnožio, narod je ovu kalmičku koloniju prozvao – Konjarnik, po brojnim konjima koji su tuda pasli.
Neki Kalmici su se bavili zanatstvom, a neki su pristupili jugoslovenskoj vojsci. Beogradski Kalmici su 1923. godine zasnovali sebi budistički hram, najpre u zakupljenom prostoru u ulici Vojislava Ilića, a 1929. godine, od svoje ušteđevine i priloga i pomoći u novcu i građevinskom materijalu koji su pristizali sa svih strana, izgradili su sebi „Kalmički dom“, koji je najvećim delom bio budistički hram. Plac nešto veći od 5 ari poklonio im je vlasnik ciglane u kojoj je radilo dosta Kalmika – Miloš Jaćimović. Po hramu, ulica je nazvana – Budistička (današnja Budvanska ulica u Učiteljskom naselju). Ostao je zanimljiv opis tog hrama iz onog vremena. Pored bronzane statue Bude, značajno mesto zauzimala je slika – Džingis-kana.
Kalmički budističi hram u Beogradu
Kalmici u Beogradu su imali čak i svoj sportski klub pod nazivom „Džanugar“.
Nakon okupacije Jugoslavije 1941. godine, beogradski Kalmici su se stavili u službu nemačkih okupacionih vlasti. Možda zvuči čudno, s obzirom na gostoprimstvo koje im je pruženo u Beogradu. Međutim, razlozi nemaju veze sa Srbima. Naime, kao protivnici komunističkog režima u Rusiji, oni su se nadali u Hitlerovu pobedu nad sovjetskom vojskom, što bi im pružilo mogućnost da se vrate u svoju postojbinu. Mlađi muškarci su se priključili trupama ruskog generala Vlasova koji je ratovao na strani nacista, a stariji muškarci su vršili „šuckorsku“ službu po Srbiji (čuvanje objekata, saobraćajnica i sl). Kada su se Crvena armija i partizanska vojska približili Beogradu, Kalmici nisu smeli da ih čekaju, već su se povukli sa nemačkom vojskom. Najpre su otišli u Nemačku, a odatle svi organizovano u SAD (Nju Džersi i Filadelfija) gde i danas žive njihovi potomci.
Budistički hram je posle rata pretvoren u dom kulture, a kasnije je srušen.
Iako su bili veoma zatvorena zajednica, zanimljivo je da je između Kalmika, s obzirom da je u njihovoj beogradskoj koloniji bilo nesrazmerno veći broj muškaraca od broja žena, i jugoslovenskih devojaka zaključeno čak 10 brakova (za koje se zna). U radu „Kalmici u Beogradu od 1921-1941. godine“ (1995) Tome Milenkovića (iz kojeg je većina ovde iznetih podataka o beogradskim Kalmicima), autor iznosi i podatak odakle su bile udavače: tri Slovenke, dve Međumurke, dve Banaćanke i po jedna Bačvanka, Sremica i Mačvanka. Opšte mišljenje o Kalmicima bilo je da su „verniji svojoj ženi i odaniji porodici od naših ljudi“.
Mešoviti brakovi
(sa: http://www.members.tripod.com/budisti/mixovi.html )
Krajem 1960-ih na mestu gde su nekad bile ciglane, Kalmici i njihovi konji, izgrađeno je moderno naselje. Inače, toponim Konjarnik je veoma zastupljen širom srbskog etničkog prostora.
Pojedini beogradski kvartovi se smatraju delom Konjarnika u širem smislu. To su Šumice, Učiteljsko naselje, Denkova Bašta i Rudo, moderna naselja višespratnica.
Šumice su naziv dobile po istoimenom parku-šumi i sportskom centru.
Učiteljsko naselje je dobilo naziv po Učiteljskoj ulici.
Denkova bašta je dobila naziv po nekom Denku koji je ovde imao svoje imanje. 1990-ih ovde su izgrađene moderne stambeno-poslovne višespratnice.
Rudo ili „Istočna kapija Beograda“ su tri visoka solitera sagrađena sredinom 1970-ih. Naziv je naselje ponelo u čast varošice u Istočnoj Bosni, gde je 21. decembra 1941. godine formirana Prva proleterska udarna brigada partizanske vojske. Predlog da se ovo naselje nazove „Rudo“ dao je arhitekta Dragoljub Mićović, koji je učestvovao u izgradnju ovih objekata, a inače je rodom iz Ruda.
Zeleno brdo je nekada bilo uzvišenje u ataru Malog Mokrog Luga, između Konjarnika, Mirijeva i Malog Mokrog Luga. I danas tu postoji brdo sa šumarkom, ali je njegov najveći deo pretvoren u savremeno naselje.
Na jugoistok od Zelenog brda, u području Mirijeva, nalazi se Stojčino brdo, za koje postoje različiti podaci o visini najviše kote, od 253 do 270 m NMV. Nije poznato po kom Stojči je brdo dobilo naziv.
Palilula je deo Beograda i gradska opština u podunavskom delu grada. Današnje opštinsko područje je geografski daleko šire od onog dela grada koji je nazivan Palilula, područje u središnjem delu Vračarskog brda, na sever i istok od Tašmajdana.
Postoji nekoliko verzija odakle ovaj naziv.
Prema jednoj, u prvoj polovini 19. veka tu su se nalazile ciglane iz čijih dimnjaka u obliku lule se stalno dimilo, pa ih je narod zvao – palilule.
Prema drugoj, u tada pust prostor kod Tašmajdana, po naredbi knjaza Miloša, iz grada su izmeštene sve zanatske radnje koje bi mogle izazvati opasnost po stanovništvo, poput puškara, proizvodnje baruta i sl. Kako u tom novom zanatskom prostoru nije smelo da se puši, zbog opasnosti od požara i eksplozije, postojalo je jedno tačno određeno mesto van zanatskog kruga gde je bilo dozvoljeno zapaliti duvan, i ono je bilo označeno tablom sa nacrtanom lulom. Po tom mestu i toj tabli došao je naziv – Palilula.
Prema trećoj verziji, opet u Miloševoj režiji, doneta je odluka o zabrani paljenja lula i čibuka u beogradskoj varoši, zbog čestih požara. Tako da je smelo da se puši samo van naseljenog dela, zbog čega su ljudi izlazili van varoši preko Tašmajdana i tamo „palili lule“.
Prema četvrtoj, prvi Palilulci su bili uglavnom siromašni, imali su male kuće i na njima male dimnjake koje su Beograđani podrugljivo zvali – lule. Pa je po njima došao i naziv.
Prema petoj, Paliluli su naziv dali doseljenici iz svrljiškog kraja, većinom iz sela Palilula, koji su se tu prvi nastanili posle 1830. godine. Doseljenike iz svrljiške Palilule navodi i Paunović u knjizi „Beograd večiti grad“.
Lingvista Velimir Mihajlović ima drugačije mišljenje: on smatra da je ovaj toponim slovenskog porekla i da je povezan sa slovenskim obredom lila ili olalija (kod Bugara pъleliя, kod Rumuna pặlie), kada se pale lile (osušena brezova ili trešnjeva kora) i nose oko torova i bacaju preko njih, a obred bi trebalo da zaštiti domaće životinje i donese im plodnost. Ponegde je paljena i slama, a u prehrišćansko vreme su žrtvovane i životinje. Ovakvi obredi postoje u sličnom obliku i kod drugih evropskih naroda[6].
U tom smislu, možda je Palilula označavala mesto gde su vršeni ovi obredi. Moguće je da je zbog nezgodnog rasporeda slogova, vremenom umesto Palilila, došlo do promene u Palilula, a ovaj drugi deo reči identifikovan kao turcizam – lula, sprava za pušenje duvana.
Mihajlović[7] navodi veći broj toponima Palilula kod nas: selo Palilula kod Svrljiga, krajevi u većim naseljima – Beograd, Niš, Kragujevac, zaseoci i lokaliteti u selima – Mirijevo kod Beograda, Laćarak u Sremu, Rataje kod Paraćina, Brestovac kod Crne Trave. Pavlovićeva dodaje i Palilulsko brdo na Velikom Jastrebcu. Ja dodajem i još sedam Palilula – zaseoke sela Ratari u Jasenici, Crveni Breg kod Bele Palanke, Niševac kod Svrljiga, Šarbanovac i Milušinac kod Sokobanje, kao i delove varoši Aleksinac i Sokobanja.
Nekako, najuverljivije zvuči verzija po kojoj su naziv beogradskoj Paliluli dali doseljenici iz svrljiške Palilule, a selo je, opet, naziv dobilo po drevnom običaju paljenja lila.
Inače, šire područje Palilule je, nakon Požarevačkog mira 1718. godine, naseljeno nemačkim paorima iz pokrajine Falačke, a ovo naselje je prozvano Karlstal („Karlova dolina“), po habsburškom caru Karlu VI. Naselje se protezalo od današnje Palilulske pijace do parka u kojem se nalazi Vukov spomenik u Ruzveltovoj ulici. Prilikom kopanja za potrebe beogradskog metroa, krajem 20. veka, nedaleko od Vukovog spomenika pronađen je austrijski bunar iz tog vremena, koji je verovatno bio u službi ovog naselja. 1739. godine ovi kolonisti su preseljeni u Banat, a kraj je ostao nenaseljen do Miloševog vremena, kada se tu nastanjuju došljaci iz raznih krajeva. U zapisima iz Miloševog vremena vidi se da su obrisi uređenja ovog nemačkog naselja ugašenog bezmalo stoleće ranije, opstali i da je njihovo uređenje kasnije iskorišćeno kad su Srbi počeli naseljavati Palilulu. Tako je formiran gradski kvart pod nazivom Palilula. Gde su bile granice te stare Palilule, najbolji opis daje Živorad Jovanović u knjizi „Iz starog Beograda“:
„Stara Palilula prostirala se od Grobljanske (danas Ruzveltove ulice) do Vidin-kapije, koja se nalazila na mestu gde je danas zgrada Prve beogradoke gimnazije u Dušanovoj ulici. Naviše, granica je išla šancem od Vidin-kapije pa Dušanovom do Skadarlije, pa desnom stranom Skadarlije ozdo do Cimine, odatle kosom linijom, preko parka pred Domom Jugoslovenske armije do Stambol-kapije, odnosno do današnje zgrade Narodnog pozorišta na Trgu Republike. Zatim je granica išla od Pozorišta ulicom Kolarčevom, Dečanskom (danas Ulica Moše Pijade) i levom stranom Aleksandrove ulice (danas Bulevar Revolucije) do Grobljanske ulice (danas Ruzveltova ulica). Oko 1835. godine smatralo se da i Terazije spada u Palilulu. Na kraju Palilule gde je danas Vukov spomenik bili su obori. Doseljenicima iz Srbije dato je zemljište besplatno, c tim da ga ograde i obrađuju. Oni su uglavnom naselili ulice: Takovsku, Bitoljsku, Ratarsku (danas Ulica 27. marta), Knez-Danilovu i Dalmatinsku“.
Samo da dodam da je Dečanska danas opet Dečanska, a Aleksandrova – Bulevar Kralja Aleksandra.
Plan Beograda 1815-1830. i 1901. godine (Radoje Dedinac)
Taj prostor, kasnije nazvan Palilula, u tursko doba je nazivan – Fišetija. Sličnim nazivom – Fišeklija, nazivan je potes od današnje Glavne pošte i Pionirskog (ranije – Dvorskog) parka, pa u pravcu hotela „Metropol“, oko Carigradskog druma, dakle sa druge strane Tašmajdana, odnosno Vračarskog brda. Do sredine 19. veka, tu su bile samo njive i livade. Na početku Fišeklije, tamo gde je danas Pionirski park, u vreme austrijske Kraljevine Srbije (1718-39) nalazila se austrijska vojna bolnica i pored nje bolničko groblje. Prekoputa, na prostoru ispred današnje Skupštine, bila je velika Batal-džamija i oko nje tursko groblje. Kad tome dodamo i kasnije srbsko groblje na Tašmajdanu, ceo ovaj kraj bismo mogli nazvati – grobljanskim.
Hadžipopovac je kraj na istok od Palilule, u pravcu Novog groblja. Oivičen je ulicama Zdravka Čelara, Čarlija Čaplina, Mije Kovačevića, Ruzveltovom i Cvijićevom. Jedan od lepših delova Beograda.
Naziv je dobio po staroj uglednoj beogradskoj kući Hadži-Popovića čiji je tu posed bio. Tu su imali njive i vinograde, a kuća i bašta su im bili nešto bliže Beogradu, između današnjih ulica Hilandarske, Džordža Vašingtona i Jelene Ćetković.
Hadži-Popovići su poreklom iz Skoplja. Prezime su poneli prema pretku koji je bio sveštenik i išao je na hodočašće u Svetu Zemlju. 1842. godine u Beogradu je kao „tatarin praviteljstva srbskog“ (dakle, državni poštar) bio uposlen Tasa Hadži-Popović, poznatiji kao – Tasa Tatarin. Bio je i lični tatarin knjaza Miloša. Tasin sin Nikola Hadži-Popović bio kasacioni sudija Velikog suda 1860-ih. Knjaz Mihailo mu je bio venčani kum. Po zemljišnom posedu bio je najimućniji Beograđanin tog vremena. Početkom 20. veka, Nikola je isparcelisao njive i vinograde na Hadžipopovcu i prodavao placeve zainteresovanima. Tada je počelo naseljavanje ovog kraja. Isprva, 1886. godine, Beogradska opština je odbila zahtev za parcelisanje imanja za zidanje kuća, zbog blizine novozasnovanog Novog groblja (po tadašnjim propisima, kuće se nisu mogle podizati bliže od 1 km groblju), ali su početkom 20. veka, Nikola, a zatim i njegova deca, ipak uspeli isparcelisati i prodati celo imanje[8]. Posle Prvog svetskog rata počelo je obimnije naseljavanje ovog kraja. Danas je to kraj lepih porodičnih kuća i stambenih zgrada, a u onom delu Hadžipopovca okrenutom Novog groblju, nalaze se Groblje oslobodilaca Beograda i Jevrejsko groblje.
Beogradska Botanička bašta, tu na granici Palilule i Hadžipopovca, nosi zvanično naziv „Jevremovac“. Prva botanička bašta otvorena je 1855. godine u dvorištu Konaka kneginje Ljubice, zatim je preseljena na Dorćol, gde je uništena 1877. godine prilikom poplava do kojih je došlo izlivanjem Dunava. 1889. godine, kralj Milan je poklonio Velikoj školi jedno svoje imanje na Paliluli koje se zvalo – Jevremova bašta ili Jevremovac, jer ga je držao (kupio ili, verovatnije, dobio od svog brata Miloša) njegov deda, gospodar Jevrem Obrenović. Jedini uslov koji je Milan postavio bio je da se botanička bašta nazove prema njegovom dedi, što je i učinjeno.
Između Jevremovca i Hadžipopovca nalazi se naselje pod nazivom Profesorska kolonija, između ulica Cvijićeve, Despota Stefana, Zdravka Čelara i Mitropolita Petra. Takođe jedan veoma lep kraj. Naselje je zasnovano je između 1926. i 1929. godine kada je jedan broj profesora Beogradskog univerziteta ovde počeo da se naseljava.
Kuće su sebi ovde podigli mnogi poznati profesori i naučnici kao što su Milutin Milanković, Jovan Erdeljanović, Vladimir Ćorović, Milan Budimir, Henrik Barić, Aleksandar Leko, Tadija Pejović i dr. Tokom 1930-ih godina, ovde je bilo već više od 40 profesorskih kuća.
Kopitareva gradina je jedan manji kraj između Palilule i Starog Grada oivičen ulicama Despota Stefana, Džordža Vašingtona, Cetinjska, Šafarikova i Hilandarska.
Ovaj kraj je ranije nosio naziv Mitropolitova bašta. Tu se nalazio letnjikovac okružen voćnjakom i vinogradom, koji je pripadao mitropolitu Mihailu Jovanoviću, a verovatno i njegovom prethodniku mitropolitu Petru. Mitropolit Mihailo je bio rusofil i održavao je žive veze sa ruskim dvorom, što je smetalo knezu Milanu, koji ga je zbacio sa mitropolitske stolice ukazom 1881. godine. Mihailo se vratio na svoj tron 1889. godine, na kojem je ostao do upokojenja 1898. godine. Nakon toga, njegovo imanje je država isparcelisala i prodala građanima koji su tamo podizali kuće. Do Prvog svetskog rata ceo kraj je urbanizovan. Ovde su kuće imali mnogi znameniti Beograđani – Jovan Cvijić, Ljuba Stojanović, Laza Lazarević, i dr. Nije mi poznato po kom osnovu je država rasprodala ovo imanje. Da li ga je mitropolit zaveštao državi, ili ga je (on ili Crkva po njegovom upokojenju) prodao, ili nešto treće… O sadašnjem nazivu mišljenja su podeljena. Neka idu u pravcu da je kraj kasnije nazvan po Jerneju Kopitaru, a druga da je tu bilo imanje nekog majstora kovača koji je izrađivao kopita.
Zemljište na kojem je 1886. godine zasnovano Novo beogradsko groblje, nosilo je naziv Vladanovac, po dr Vladanu Đorđeviću, tadašnjem predsedniku Beogradske opštine. Đorđević je jedna od najznamenitijih ličnosti Srbije druge polovine 19. veka. Po struci lekar, bio je i istaknuti političar (1880-ih predsednik Beogradske opštine i ministar prosvete i privrede, a 1897-1900. i predsednik Vlade), sanitetski pukovnik, akademik, književnik, osnivač Crvenog Krsta Srbije i Srpskog lekarskog društva. Bio je veliki protivnik stvaranja države Albanije[9], što čega je bio progonjen od austrougarskih okupacionih vlasti u Prvom svetskom ratu. Što se zemljišta Vladanovac tiče, i tu postoje različite informacije u raspoloživoj građi. Prema jednima, ovo zemljište je bilo vlasništvo Vladana Đorđevića, pa je po njemu prozvano, koje je zatim poklonio Beogradskoj opštini za potrebe uređenja novog groblja. Prema drugima, naziv je dat u znak zahvalnosti Beogradske opštine zbog zalaganja Vladana Đorđevića da se uredi novo beogradsko groblje i izmesti sa Tašmajdana. Kako god, naziv Vladanovac nije dugo korišćen. Tokom godina, u narodu je zaživeo naziv – Novo groblje.
Đorđević je poreklom bio iz Epira, ali izvori iznose različite podatke o njegovom daljem poreklu – prema jednima, preci su mu bili slovenskog porekla, prema drugima – cincarskog. Malo je poznato da je pravo Đorđevićevo ime – Hipokrat, koje je dobio pod uticajem majke Cincarke (iz poznate familije Leko).
Novo groblje, odnosno Vladanovac je deo šire celine koju čini dolina Slavujevog potoka i okolni krajevi.
Slavujev ili Bulbulderski potok izvire na jugozapadnoj strani Velikog Vračara (Zvezdarsko brdo) i nekada je tekao dolinom u kojoj se sada nalaze ulice Dimitrija Tucovića i Cvijićeva i ulivao se u Dunav kod današnje Luke Beograd. Kao i većina beogradskih potoka i ovaj je kanalisan i danas teče ispod ulica. Inače, ovaj potok je bio veoma važan za snabdevanje Beograda vodom i u tursko vreme i kasnije (a verovatno i u pretursko doba). Dok je još tekao po zemljinoj površini, Slavujev potok nije bio tako umiljat kako mu ime zvuči. U proleće je znao toliko da nabuja da je izazivao poplave po okolnim krajevima. Jedan zapis profesora Tadije Pejovića, jednog od prvih naseljenika Profesorske kolonije:
„Bez ikakve ulične kaldrme živeli smo više od dve godine. Kad padne kiša, blato do gležnjeva, a kad kiša prestane, blato se pretvori u prašinu. Kad je kiša jaka, Bulbulderski potok, današnja Cvijićeva ulica, nadođe i odseče Profesorsku koloniju od Beograda. Usled velikog blata svi smo nosili kaljače. ali privezane kanapom za noge, da ne bi ostale u blatu. Nije bilo dovoljno privezati ih za cipele, jer se dešavalo da i cipele ostanu u blatu”[10].
U ovoj dolini je očito nekada bilo mnoštvo slavuja, jer su i potok i okolina po njima prozvani. Sama kovanica „bulbulder“ nastala je od turcizama bülbül – slavuj i dere – dolina, dakle – Slavujeva dolina. Milan Milićević[11] ovo prevodi i kao Slavujev do, Slavujev potok, a Sreten Popović[12] kao – Slavujev lug. Iz nekih dokumenata iz 1820-ih i 1830-ih može se videti da su beogradski Turci Bulbulder nazivali Bul-bul-deres.
Moguće je da je ovu dolinu Evlija Čelebija u svom putopisu iz 1660. godine nazvao Kučuk-dere (Mali potok). Kučuk-dere se spominje kao mahala u defteru iz 1640/41. godine.
Jedan Bulbulder postoji i u Prizrenu.
Osim kraja koji se naziva po ovom turcizmu – Bulbulder, jedan deo doline se naziva Slavujev venac. Srbi su ceo ovaj kraj zvali i – Slavujevac[13].
Ovde je, zbog lepe prirode i ugodne župne klime u dolini, još u vreme rane turske vlasti bilo izletište beogradskih Turaka. Postojali su i neki letnjikovci i jedna bektašijska tekija. Običaj piknikovanja (teferiča) u dolini Slavujevog potoka nastavili su i Austrijanci u 18. veku, tokom razdoblja u kojima su držali Srbiju. A zatim i Beograđani u oslobođenoj Srbiji. Naseljavanje doline Slavujevog potoka počinje pojedinačno od 1860-ih. Najpre je naseljen onaj deo uz potok gde se nalazi Cvijićeva ulica, a koji je do tada bio poznat kao – Kurtovića livada. Kraj koji danas nazivamo Bulbulder, kao i Slavujev venac, potpuno su naseljeni između svetskih ratova.
Uzbrdo na jug od Bulbuldera je kraj koji se naziva Đeram.
Kraj je dobio ime po starom bunaru „na đeram“. Đeram je poluga pomoću koje se iz bunara vadi kofa sa vodom. U srbski jezik reć đeram je došla od turske germek, a u turski od grčke geranos što znači – čaplja. Verovatno zbog izgleda samog đerma koji podseća na čaplju.
đeram (sa: https://www.ravnoplov.rs/djeram/)
Međutim, nikakav bunar se tu nije nalazio. Tu se nalazila jedna od gradskih trošarina, gde je naplaćivana taksa na prodaju robe na području Beograda (obično od seljaka koji su donosili namirnice da prodaju na gradskim pijacama). Trošarina se nalazila na Smederevskom drumu (nekada Carigradskom, danas Bulevar Kralja Aleksandra). Osim kućice u kojoj su sedeli službenici, na drumu je bila i rampa koja je sve podsećala na – đeram. Otud su tako prozvali ovu trošarinu, a posle i ceo okolni kraj. Nazivan je i Stari đeram i Smederevski đeram[14].
Početkom 20. veka, ovde je nastala pijaca koja je snabdevala istočne krajeve Beograda seoskim proizvodima. Prodavci su većinom bili seljaci iz Mirijeva, Karaburme i Velikog Sela. Između svetskih ratova ovde se podižu kuće i stambene zgrade. Koliko je ovaj kraj bio važan deo grada, govori i činjenica da je posle Drugog svetskog rata celo ovo područje Istočnog Vračara bilo podeljeno na opštine Zvezdara i Stari đeram. 1957. godine područje Starog đerma je priključeno Opštini Zvezdara. Danas je veći deo kraja koji se obično naziva Đeram u sastavu Mesne zajednice Smederevski đeram.
Lion je kraj u gornjem delu Bulevaru Kralja Aleksandra čije je središte na uglu Bulevara i ulice Miloša Zečevića, gde se nekada nalazila kafana „Lion“ koja je svoj naziv ponela po istoimenom francuskom gradu, a u ime (tadašnjeg, između svetskih ratova) prijateljstva Srbije i Francuske. Kafana više ne postoji, ali je ostala upamćena kao mesto gde su se okupljali političari, oficiri, činovnici, prosvetni radnici, književnici… Osim što se družilo uz čašicu, tu se igrao bilijar, šah, domine. Ceo kraj je prozvan po kafani. Odlikovale su ga prizemne kuće i zanatske radnje, a posebno pekare i poslastičarnice. I danas je ovo lep i miran kraj.
Kamenović ili Kod Kamenovića je između svetskih ratova bio naziv za kraj oko raskrsnice između ulica Kralja Aleksandra (danas Bulevar) i Grobljanske (danas Ruzveltova). Danas se ovaj kraj obično naziva „Kod Vuka“ ili „Vukov spomenik“, zbog spomenika Vuku Karadžiću koji se nalazi na platou iznad famoznog beogradskog metroa. Kraj je naziv nosio po kafani „Kamenović“ u ulici Kralja Aleksandra, između Molerove i Stiške (danas Golsvortijeve) ulice. U kraju je bio veći broj prodavnica, zanatskih radnji, knjižara „Čuturilo“, kao i taksi stanica. Bio je ovo veoma prometan i živahan kraj. A i danas je, samo na neki drugačiji način.
Na brdu Veliki Vračar, na najvišoj tački (po izvorima, podaci o visini Velikog Vračara kreću se od 248 do 254 metara) 1931. godine podignuta je moderna astronomska opservatorija. Beograd je opservatoriju, odnosno razne meteorološko-seizmološko-astronomske stanice, imao i ranije (počev od 1887. godine), ali je ova bila najmodernija za svoje vreme i njena izgradnja predstavljala je najveće ulaganje u naučne svrhe u prvoj polovini 20. veka u tadašnjoj Jugoslaviji.
Narod je zbog opservatorije počeo brdo nazivati Zvezdarnica, a kasnije se naziv sažeo u – Zvezdara. On će se proširiti i na naselje koje se paralelno razvijalo po okolini Velikog Vračara. I samo brdo, najistaknutiji deo Vračarskog brda, zbog opservatorije počinje da se naziva Zvezdarsko brdo.
Veliki Vračar se pod tim nazivom pominje prilikom opsade Beograda od strane Sulejmana Veličanstvenog 1521. godine. Za vreme turske vlasti, Veliki Vračar je služio kao izletište, a u drugoj polovini 18. veka, tu su bili vinogradi i voćnjaci. U zapadnom podnožju Velikog Vračara bilo je u to vreme i stalnih kuća. U 19. veku, ovaj kraj je nazivan „Baba Ružin kraj“. Između svetskih ratova ovde se podiže sve više kuća, ali naselje tada ima uglavnom ruralni karakter. Posle Drugog svetskog rata, područje kasnije Opštine Zvezdara (tada pod nazivom „Peti reon“) podeljeno je na naselja Vukov spomenik, Bulbulder, Zvezdara, Pašina česma i Zeleno brdo. Od 1953. od ovih naselja formirane su dve opštine – Stari đeram i Zvezdara. Području Zvezdare pripojeni su i atari sela Mirijevo, Mali i Veliki Mokri Lug, a zatim i područje Opštine Stari đeram. Tako je 1959. godine zaokruženo opštinsko područje koje danas nazivamo – Zvezdara.
Nastaviće se…
[1] Dokaze o ovome izneo je Vojin Puljević u članku „Sveti Sava kod Poslednje šanse“, navodeći veći broj izvora (članak je objavljen u listu „Srpsko nasleđe“ broj 3, mart 1998. godine).
[2] O Čupiću je rad napisao istoričar Slavko Gavrilović – „O kapetanu Teodoru Prodanoviću – Čupiću (Čupi kapetanu), junaku i pustahiji s početka XVIII veka“ (1978).
[3] Golubović Vidoje, „Stari Beograd, topografski rečnik“
[4] „Stare slike srpske prestonice“
[5] Antonije Padovanski je portugalski franciskanac, veliki verski propovednik 12/13. veka, jedan od najpoštovanijih zapadnih svetitelja.
[6] Pavlović Zvezdana, „Oronimi Srbije“
[7] Isto
[8] O Hadži-Popovićima sa: https://porodicnoporeklo.wordpress.com/2015/11/03/beleške-o-beogradskom-hadžipopovcu-i-p/
[9] Stavove o ovom pitanju izneo je u radu „Arnauti i velike sile (Albanesen und die Grossmachte)“, 1913. godine.
[10] Popović LJ. Bogdan, „Nastanak Profesorske kolonije u Beogradu i njeni stanovnici“
[11] „Stare slike srpske prestonice“
[12] „Putovanje po novoj Srbiji“
[13] Paunović Marinko, „Beograd večiti grad“
[14]http://www.novosti.rs/vesti/beograd.74.html:555390-Djeram-nije-po-bunaru
Naslovna slika: austrijska mapa nepoznatog autora sa početka 18. veka.
Komentari (0)