Toponimija Beograda (3)

BEOGRADSKA POSAVINA

Rudmanovo (ili Rudman) je bilo selo na obali Save, u visini gornjeg (južnog) špica Ade Ciganlije. Selo je bilo na važnom putu koji vodi obalom Save na zapad. Na austrijskoj mapi Kraljevine Srbije iz 1718/19. godine[1], Rudmanovo je ucrtano na oko tri kilometra na sever od Železnika. Kasnije se selo više ne pominje, a danas u području Železnika postoji lokalitet Rudmanovo (livada), doduše znatno bliže samom Železniku. S obzirom da se selo nalazilo između dve vode – Save sa jedne i plavnog Makiša sa druge strane, moguće je da su se Rudmanovci iselili prema Železniku zbog izlivanja Save ili plavljenja iz Makiša.

Poreklo samog toponima nije sasvim jasno. Postoje mišljenja da se selo ranije zvalo Radmanovac. Zaista postoji jedno selo ovog naziva, zabeleženo od turskih vlasti 1560. godine u Beogradskoj nahiji, ali nije pouzdano da se radi o istom selu, naročito jer se ono te 1560. godine navodi kao „zapustelo“, a i jezički preobražaj iz Radmanovac u Rudmanovo za relativno kratko vreme ne zvuči baš izvesno.

Koren rud- bi mogao imati veze sa nekim rudnikom ili rudarskim zanatom, naročito kad znamo da je obližnji Železnik bio rudarsko mesto i da celo to područje južno od Beograda koje gravitira Avali bilo poznato po srednjevekovnom (a i kasnijem) rudarstvu.[2]

Još jedno selo nadomak Beograda, čiji naziv ima veze sa srednjevekovnim i kasnijim rudarstvom je Rucka, nešto zapadnije od ranije pominjanih podavalskih sela. Danas je Rucka malo selo okruženo znatno većim atarima Velike i Male Moštanice i Umke, dok je nekad seoski atar bio mnogo širi. U širem ataru Rucke, u početku osmanske vlasti (druga polovina 15. veka) postojala su sela Lukovo (danas lokalitet Samar) i Drenska (danas Drenova). Sredinom 18. veka, u području Rucke postoji veliko selo Duboko. Staro selo je zapustelo verovatno krajem 18. veka, i stanovništvo se nikada nije vratilo, što su iskoristili Moštaničani i Umčani da se rašire na atar Rucke. Tada (1820-ih) je zabeleženo da su oni zauzeli neku zemlju koja je pripadala starom selu Rucka. Selo je ponovo naseljeno 1825, u vreme knjaza Miloša, i to Ličanima („Rvatima“), koji su se najpre naselili u beogradskoj Savamali, zatim su preseljeni na Adu Ciganliju i čukaričku obalu Save, i konačno, na područje Rucke.

Otkud naziv Rucka? Aleksandar Loma[3] iznosi, verovatno opravdano mišljenje, da je toponim Rucka nastao uprošćavanjem od izvornog – Rudska, a što može imati veze sa podavalskim rudarstvom, pa čak i kao raselica podavalskog Rudišta. I ponegde u dokumentima i literaturi može se naići na stariji oblik – Rudska. Očito je došlo do sažimanja glasovne grupe, pa je selo u polupismenoj Srbiji Miloševog vremena i zvanično upisano kao – Rucka. Po istom pravilu kao kad neko slabijeg obrazovanja umesto Švedska napiše – Švecka.

Moštanica

U 16. veku, počev od deftera iz 1528. godine, u nahiji Beogradskoj (1528. u knežini Rusmira Račevića) zabeležene su tri Moštanice: Donja (današnja Velika Moštanica), Gornja (današnja Mala Moštanica) i Srednja Moštanica (koja je zapustela negde na prelazu iz 16. u 17. vek; danas je to lokalitet Selište između Velike i Male Moštanice). U defteru iz 1640/41. godine[4] popisana je samo Gornja Moštanica. Donja je takođe u međuvremenu zapustela, ali je kasnije ponovo naseljena, možda od strane Moštaničana iz Gornje Moštanice. Nazivi Velika i Mala Moštanica zaživeli su tokom 18. veka.

Sam toponim Moštanica je kod našeg naroda uobičajen za vodotokove (reke, potoke) koji su premošćeni, tako da bi se moglo zaključiti da su i ova nekada tri a danas dva naselja nadomak Beograda, svoj naziv ponela po nekoj rečici ili potoku koji su na tom mestu premošćeni.

U knjizi „Velika Moštanica“, autor Duhomir Cvetković navodi nekoliko pretpostavki o poreklu naziva Moštanica:

Rista Nikolić je zabeležio predanje iz naroda koje kaže da je mesto (odnosno sva tri nekadašnja naselja) dobilo naziv po spahiji Moštanici čiji je posed tu bio. Ne znamo kako se ovo mesto nazivalo pre 1528. godine, tako da je teško tvrditi da li se i u pretursko vreme zvalo Moštanica, pa, otud, ni ova pretpostavka o spahiji Moštanici nije isključena.

Druga pretpostavka je da je selo dobilo naziv po manastiru u kojem su bile mošti nekih svetitelja, pa je nazivan Moštanicom. Po predanju, manastir je zadužbina kralja Dragutina, sa kraja 13. veka. Ova pretpostavka nije nemoguća, s obzirom da Dragutin jeste u drugom razdoblju svoje vlasti, kao sremski kralj, držao i ovo područje. Manastir je više puta razaran, najpre prilikom najezde Turaka sredinom 15. veka, a posle i tokom austro-turskih ratova 17. i 18. veka. Poslednji pomen Manastira je krajem 18. veka. Verovatno je razoren u vreme austro-turskih sukoba ili po propasti Karađorđeve države. Postojanje nekadašnjeg manastira potvrđuje i lokalitet Prnjavor u Velikoj Moštanici[5] na kojem su svojevremeno pronađen i neki ostaci građevine, ali kako je to bilo u komunističko vreme, oni su zatrpani a preko te lokacije je napravljen put.

Treća pretpostavka je da je naziv došao po mostu koji se nalazio na Doljanskom potoku koji protiče kroz Moštanicu. Ova verzija je najprihvatljivija, a ako se i manastir zvao Moštanica, izvesnije je da je on svoj naziv poneo po mestu kod kojeg je sagrađen. Prema predanju, manastir se nalazio baš pored mosta kojim je premošćen Doljanski potok.

Jedan zanimljiv toponim sa područja Velike Moštanice je lokalitet – Šuma gorostasna. Nekada je u tom delu moštaničkog atara bila gusta hrastova šuma sa pojedinim stablima visokim i preko 15 i 25, pa čak i preko 30 metara visine (što se vidi prema drvnoj građi nekih starijih objekata u selu). Danas je šuma većinom iskrčena.

Sava kod Umke (sa: https://mapio.net)

Umka je naselje na Savi, na sever i severozapad od Rucke i Moštanice.

Rista Nikolić[6] piše da se Umka ranije zvala Moravci, a da je naziv Umka kasnijeg porekla. „To je, vele, bilo zbog ovoga. Poginuo je u selu Turčin i stanovnici su morali da plate krvninu. Da bi izbegli plaćanje krvnine promene ime selu nazvavši ga Umkom umesto Moravci. Danas se samo jedno brdašce prema Savi zove Moračko brdo, po nekadašnjem imenu sela Moravci“. Možda su Marijovci iz deftera iz 1640/41. godine (čija ubikacija nije pouzdana) zapravo Moravci – stari naziv Umke. Po redosledu navođenja u defteru, u grupi sela Šumadijske Posavine i Kolubare, imalo bi logike. Naziv Marijovci podseća na oblast Mariovo u južnoj Makedoniji, na srednjem toku reke Crne, istočno od Bitolja. Žitelji Mariova se nazivaju Mariovcima, pa nije nemoguće da je neki doseljenički talas doneo ovaj toponim u Beogradsku Posavinu, a da je kasnije preobražen u – Moravci, što je znatno bliži pojam življu Srbije. Toponim Moračko brdo, opet, ukazuje na sasvim drugu oblast i sasvim drugačije poreklo stanovništva.

Naziv Umka svakako potiče od neke od (h)umki po priobalju Save.

Ostružnica je još jedno naselje na Savi, na sever od Umke i na zapad od Železnika.

Rista Nikolić[7] za Ostružnicu piše da se “ne zna od kuda je ime selu, a krajevi su prozvani: “Brđani” zbog brda, upravo kose, na kojoj je selo a “Dolja” zbog doline, dolje u kojoj je selo.

Ostružnica je mogla ime dobiti po ostrugama – bobičastom voću ostrugi (divlja kupina), a ostruga je i srbski naziv za mamuze. Lingvista Mihajlo Šćepanović[8] zastupa mišljenje da je verovatno najpre neki lokalitet nazvan Ostruge (zbog kupina), pa se naziv proširio na naselje koje je tu zasnovano. U korenu naziva ostruga je pridev “ostro” – oštro, šiljato, što može imati veze sa trnjem kupine.

Toponim Ostružnica nije tako redak u našim krajevima i toponim je svakako slovenskog porekla. Jedan od najstarijih poznatih srednjevekovnih rudarskih trgova u Bosni nosio je upravo naziv – Ostružnica (kod Fojnice). Pominje se u dokumentu iz 1349. godine, a verovatno je postojao i znatno ranije.

Toponimi sa osnovom „ostro“ su česti u slovenskom svetu, pa tako i kod nas: Ostra (Čačak), Ostrvica (razvalina stare tvrđave na Rudniku), Ostrikovac (Ćuprija), Ostrovica (kod Niša; na Pešteru), Ostrozub (Crna Trava), Ostrc (Vlasotince), takođe i vrh Ostrilo na Pešteru, u Crnoj Gori stena i Manastir Ostrog, Ostro i Zaostro (kod Berana), Zaostrog (Ulcinj), i još mnogi drugi. Pridev „ostro“ ima značenje golog, krševitog, istaknutog vrha na nekoj planini. Otud i toponimi sa ovom osnovom uglavnom se nalaze u takvom krajoliku.

Drugačije tumačenje daje Zvezdana Pavlović[9], konkretnos za toponim Ostrog u Crnoj Gori: „Ostrog je opkop, tabor, tvrđava, kao geografski termin znači mesto na kome se nalazio ili se nalazi ostrog“. Sudeći prema krajoliku i steni u kojoj se nalazi Manastir Ostrog, ipak se čini prihvatljivijom ona verzija o kršu i goleti.

U istorijskim izvorima, u 16. veku nalazimo tri naselja na području beogradske Ostružnice: Ostružnica, Gornji Doljani (ili samo Doljani) i Donji Doljani. Doljani su bili selo južno od Ostružnice, negde u trouglu između Velike Moštanice, Sremčice i Lipovačke šume. Donji Doljani su bili bliže Ostružnici, negde između Velike Moštanice, Sremčice i Ostružnice. I u defteru iz 1640/41. postoje samo Velika Ostružnica i Gornji i Donji Doljani.

Doljani su pominjani ranije na ovoj temi. Pominju se i u prvoj polovini 18. veka u austrijskim dokumentima. Gornji Doljani su zapusteli krajem 18. veka, a područje između Ostružnice i selišta Doljani raselio je Karađorđe tokom ustaničke države zbog kuge. Većina Doljanaca se iselila u Ostružnicu, a deo u Moštanicu. Selo je zatim zapaljeno, da se bolest ne bi širila. U Ostružnici i danas postoji rod sa prezimenom Doljančević, od pretka tada doseljenog iz raseljenih Doljana.

U delu literature ova tri naselja se nazivaju Gornja, Srednja i Donja Ostružnica.

Jedna istorijska zanimljivost vezana za Ostružnicu[10]: tokom austrijske vlasti 1730-ih, počela je kolonizacija Nemaca na krajnjem severu Balkana, po okolini Beograda. Oni su se uglavnom naseljavali uz Savu i Kolubaru, gde je bilo najplodnije zemljište, ali i najbliže ranijoj rečnoj granici između Habsburškog i Osmanskog carstva, za slučaj bežanije u bezbednije krajeve. Ostružnica je tokom prethodnih ratova zapustela, tako da se u nju doselilo 9 nemačkih porodica iz Vormsa i Špajera u Rajnskoj oblasti. Izgradili su i rimokatoličku crkvu i doveli svog sveštenika. Isprva je naselje trebalo da se nazove Karlsdorf (Karlovo Selo) a kasnije su ga meštani sami nazvali Osterbach. U prevodu ovaj toponim bi značio „istočni potok“, a možda i „Vaskršnji potok“. Sa druge strane, zbog sličnosti, možda postoji neka veza sa starim nazivom, Ostružnica? Možda su kolonisti hteli sačuvati koren starog toponima i u novom nazivu?

Osterbach na austrijskoj mapi iz 1738. godine

(Buni položaj Osterbaha severno od Topčiderske reke)

Nemci su se povukli sa svojom vojskom posle poraza kod Grocke u leto 1739. godine, a Ostružnica je kasnije naseljena što iz okolnih sela, što od kasnijih kolonista iz raznih krajeva.

Ostružnica je znamenito mesto u istoriji Srbije. Ovde je počelo moderno doba naše države, održavanjem prve Narodne skupštine u Karađorđevoj ustaničkoj državi, marta 1804. godine, što se može smatrati početkom parlamentarizma kod nas.

Sremčica je nekada bilo malo selo blizu Save, a danas veliko prigradsko naselje, južno od Železnika.

Prema onome što je zabeležio Rista Nikolić[11], u narodu je ostalo predanje da se selo nekada zvalo – Provalija: „To je ime postalo zbog mnogih vrtača kojih i dan danas ima u ataru Sremačkom. O imenu Sremčica ne priča se ništa ni u kakvim arhivskim spisama. Smatra se da je dobilo ime od rečice “Srem” možda posle povratka iz bežanije u vreme turske vladavine. Veliki broj ljudi je bežao često preko Save u Srem, a kasnije kad se situacija smiri oni se ponovo vraćaju. Pa možda su upravo povratnici iz Srema u najvećem broju došli u ranijoj “provaliji” pa je zato kasnije naselje dobilo ime Sremčica“.

Na potezu od Košutnjaka i Žarkova do Lipovačke šume pojavljuju se znaci kraške erozije, tzv. pokriveni karst (po Cvijiću – merokarst), čiji je najupadljiviji pojavni oblik upravo prisustvo vrtača, koje se negde ispunjavaju vodom i prave jezerca. Na području Sremčice ima više ovakvih vrtača, kao i jedna pretvorena u jezero – Rakinu baru. Za Provaliju se kaže da je dodatno izdubljena vađenjem rude, još od rimskog doba.

U turskim defterima 16. i 17. veka, selo je zabeleženo pod nazivom koji se kod nas obično tumači kao – Sremica[12]. Međutim, Loma[13] daje nešto drugačije tumačenje: „prvobitno ime reke Sremščica = Sremska reka; od njega je, početkom XVIII v., zabeležena i varijanta sa normalnom disimilacijom šč > št Srimstiza (Öbschelwiz), tj. Srimštica. Pri utvrđivanju istorijata ovog toponima problem predstavlja tačno čitanje njegovih najranijih zapisa u turskim defterima XVI veka; Šabanović čita u onom iz 1528. Sremiça, 1530: Siremça, 1536: Siremiçe i reka Sremiça, 1560: Siremçe i sve interpretira kao Sremica, no takvom čitanju protive se docniji oblici imena sa -čica / -štica < -ščica. Iza nekih Šabanovićevih transkripcija mogao bi stajati naprosto toponimizovan etnik Sremci, od kojeg je dalje izveden ktetik sremački, up. Sremački zbeg y Rušnju, po izbeglim žiteljima iz Sremčice u tursko vreme (Bogić 1866)…“

Kako god, jasno je da naziv sela ima veze sa Sremom, da li po poreklu stanovništva, ili po povratnicima iz sremskih zbegova, ili po rečici koja teče na severozapad prema Sremu.

Poseban deo Sremčice je moderno naselje Gorica nastalo na istoimenom brdu. Etimologija je jasna.

Jedna jezička nepoznanica je toponim Taraiš. Na relativno malom području Šumadijske Posavine i Kolubare imamo čak tri Taraiša, u sva tri slučaja su to delovi nekog seoskog atara. Jedan je u Vraniću, drugi u Meljaku (premda bi se ova dva Taraiša mogla posmatrati i kao jedna geografska celina, samo što pripadaju atarima dvaju susednih sela), treći u Železniku. U sva tri slučaja, Taraiš je nekako izdvojen deo sela od glavnog naselja. Međutim, nigde nisam mogao naći tumačenje etimologije ovog toponima. Postoje neka mišljenja da je keltskog porekla, ali ona ne daju ubedljivo obrazloženje.

Još jedno selo na ovu stranu, koje više ne postoji, a zanimljivog je naziva je – Častrna. Relja Novaković je pisao o ovom selu u jednom od članaka „Još o nekim iščezlim selima“. Prvi put se pominje u defteru iz 1528. godine, kao Častrina, a kasnije u defterima iz 16. veka i kao Čaštrina. Popisano je i u defteru iz 1640/41, kao Častrina. Na austrijskoj mapi iz 1718. kao Zaschtrina, a na nekim mapama kao Častrno.

U Popisniku iz 1818. godine navodi se kao Častreno, a u aračkom tefteru iz 1822. godine kao Častrna. Popisi pokazuju kako je selo zamiralo, jer je u svakom narednom broj kuća bio sve manji. U tefteru iz 1822. je, ujedno, poslednji pomen ovog sela, pa je veoma izvesno da je ubrzo nakon popisa selo zamrlo, a njegov atar ušao u sastav većeg susednog sela, u konkretnom slučaju to je Draževac, gde se i danas jedan kraj (pod njivama) naziva Častren. Etimologija nije baš najčistija, ali bi moglo imati veze sa čatrnjom, što je naš naziv za cisternu. Častrna i cisterna, deluje kao da imaju isti glasovni sklop. Možda bi moglo imati i veze s reči – čestar.

Železnik

Jasno je da naziv ovog naselja na obodu Beograda ima veze sa srednjevekovnim i kasnijim rudarstvom. Rista Nikolić[14] navodi: „Selo je vele prozvano po tome što se tu gde je bilo selo Železnik doterivalo na volujskim kolima železo koje je vađeno u Provaliji“.

Ovde je postojalo naselje još u rimsko doba, a verovatno i ranije. Neki arheološki nalazi ukazuju da se tu nalazilo i rimsko utvrđenje u funkciji zaštite rudnika srebra i železne rude i topionice koja se, veruje se, nalazila upravo na području Železnika. Prema arheološkim nalazima, može se zaključiti da je srednjevekovno naselje ovde postojalo u 13. veku. Ovi nalazi ukazuju i na prisustvo mađarskih rudara u prvoj polovini 15. veka u Železniku.

Prvi pisani trag o Železniku (kao trgu) je iz deftera za Smederevski sandžak iz 1476. godine, a zatim i iz 1516. i 1528. godine, gde je naselje upisano kao Suhi Železnik. Ima, međutim mišljenja da Železnik popisan 1476. i 1516. godine nije ovaj beogradski, već rudarski trg Železnik u Braničevu.

Atar Suhog (?) Železnika bio je mnogo veći nego danas. Prema nekim podacima, prostirao se od Čukarice, preko Makiša, do Ostružnice, a samo naselje bilo je nešto severnije nego danas (današnji lokalitet Kućerine).

U defteru iz 1560. godine pominje se Manastir Prevelika (obično ovakvi nazivi – Presveta, Prečista, Prevelika, idu uz Bogorodicu, pa se može pretpostaviti da je u pitanju bio Bogorodičin manastir) na području Železnika koji je porušen verovatno krajem 17. veka, tokom austro-turskog Velikog bečkog rata.

Železnik je pretrpeo jednu veliku razuru krajem 18. veka. Kada su frajkori kapetana Radiča Petrović, u leto 1788. godine, prešli Savu i u nekoliko okršaja baš na ovom prostoru potukli tursku vojsku, najžešća bitka vođena je kod Železnika. Kasnije su Turci za odmazdu spalili selo, nakon što je stanovništvo otišlo u zbeg.

Leopold Ranke 1864. godine beleži da je stanovništvo Železnika tu doseljeno u dva talasa: prvi talas iz ostrovičkog kraja (Rudnik), a drugi „iz Bugarske“. Po ovim drugima jedan deo Železnika zovu – Bugarski kraj. Nikolić[15] ima nešto drugačiju formulaciju, pa kaže da se radi o doseljenicima „iz krajeva Istočne Srbije koji su bliski Bugarskoj“.

Neki zanimljivi toponimi sa područja Železnika[16]: Sedibaba, Čukundekino brdo, Guzonjski jendek (inače, naziv je po staroj familiji Guzonjić, koja se kasnije razgranala na uža prezimena). Kroz Železnik teče Železnička reka u koju se uliva Manastirski potok, koji se naziva još i – Čitačka voda. Tu su i Orlovački potok i potok Grabljak.

U 16-17. veku na području atara današnjeg Železnika nalazila su se i stara sela koja su zamrla, ali su ostala u toponimiji. To su Rudmanovo o kojem je već pisano, zatim Lisičani i Suhodol (danas Suvi Do).[17]

Beogradski Železnik, inače, nije jedini na srbskom području. Ima ih još nekoliko, npr. rečica i rudarsko naselje u Braničevu (Selesnich in Chuceua, pomen iz 1358. godine), u Makedoniji (Demir-Hisar), zatim selo kod Niša, itd.

Pominjući toponime ovog dela beogradskog prigrađa, treba pomenuti i pokušaj Relje Novakovića da dokaže prisustvo slovenskog plemena Bodrića u severnoj Srbiji putem toponimije ove oblasti i istih i sličnih toponima Polablja[18]. Tako, Novaković nalazi u Polablju parnjake za Železnik (Zelezno), Ostružnicu (Ostrožne), Častrnu (Častrov), Goricu (Gorica).

Svima je jasno kako je naziv dobila Ada Ciganlija, po ciganskom naselju koje je tamo postojalo u 17. veku. Turski naziv je Ciganli Ada, u doslovnom prevodu: Cigansko ostrvo.

Postoji jedna drugačija tumačenja naziva Ada Ciganlija. Na više stranica na internetu navedeno je tumačenje o keltskom poreklu ovog toponima:

“On verovatno potiče od keltskih reči „singa” i „lia”, koje znače „ostrvo” i „podvodno zemljište”. Naziv je dočaravao promenljivost vodostaja Save – pri niskom vodostaju, to je bila „Singa”, a pri visokom „Lia”. Ada „Singa-lija” se vremenom pretvorilo u Ada Ciganlija”.

Ovo tumačenje sasvim sigurno nije tačno, ne samo što je „na mišiće“ izvučeno iz nepouzdanih reči (koje se pripisuju keltskom jeziku), i to pored već postojećeg logičnog tumačenja turskim rečima koje opisuju rečno ostrvo naseljeno Ciganima, već se postavlja i pitanje ko i kako je keltski toponim mogao preneti čak u 17. vek, a da on pritom ne bude ni jednom zabeležen pre tog 17. veka. U prilog tumačenju etimologije Ade Ciganlije ide i pomen ciganskog naselja na samoj Adi koje je postojalo u 17. veku, a možda i ranije. Najstariji dokumentovan naziv Ade Ciganlije je na Kantelijevoj mapi Kraljevine Srbije iz 1689. godine[19], gde na ucrtanoj Adi piše: Isola de Zingari. Tokom austro-turskih borbi za Beograd 1716. godine, Ada je poslužila Austrijancima za postavljanje pontonskog mosta, a kasnije je tu izgrađen niz odbrambenih šančeva i rovova.

Ada Ciganlija nakon toga više nije naseljavana. U Prvom srpskom ustanku, Karađorđe je Adu poklonio vojvodi Mladenu Milovanoviću, za ratne zasluge (1809). No, 1821. godine, knez Miloš je ostrvo proglasio za državno dobro. Na austro-ugarskoj mapi iz 1870. godine, Ada Ciganlija je upisana kao Grosse Zigeuner Insel.

(Austro-ugarska mapa iz 1870. godine)

U periodu od 1920. do 1954. godine, na Adi se nalazio zatvor za teške osuđenike (uglavnom političke protivnike najpre kraljevskog, a zatim i komunističkog režima). Pretpostavlja se da je u zatvorskom dvorištu streljan đeneral Draža Mihailović i da je zakopan negde u blizini zatvora. Zatvorska zgrada se nalazila na prostoru gde je danas upravna zgrada JP „Ada Ciganlija“ i restoran „Jezero“. Zatvor je zatvoren 1954, a srušen 1956. godine.

Malo ljudi zna da je i na desnoj obali Save, naspram Ade postojalo još jedno cigansko naselje.

Cigani sa Ade su u periodu austrijske vlasti u Srbiji u prvoj polovini 18. veka preseljeni na obalu preko reke, gde je nastalo njihovo novo naselje, sa obe strane ušća Topčiderske reke u Savu (na prostoru gde je, do skora, bilo postorejnje „Jugopetrola“). U dokumentima se ovo selo pominje kao Cigansko selo. Na austrijskim mapama sa kraja 18. veka, ovo cigansko naselje se najčešće navodi pod nazivom Ciganka (Ziganka). Ono će biti razoreno od frajkora 1788. godine, a šta je bilo sa žiteljima, ne zna se. Tek, u narednom periodu, cigansko naselje nalazimo nizvodno, na ušću Mokroluškog potoka (prostor ispod današnjeg mosta Gazela).

Zbog izlivanja Mokroluškog potoka, Cigani se pomeraju više prema Beogradskoj varoši i uz brdo. Novaković[20] daje tačnu lokaciju gde se na prelazu iz 18. u 19. vek nalazilo selo Ciganka: na padini Vračarskog brda, na potesu između Miloševe i Sarajevske ulice, sa obe strane Nemanjine ulice. Po sredini njihovog sela tekao je Vračarski potok (pravcem današnje Nemanjine ulice), a zanimljiv detalj na mapama je da u selu postoji i džamija, ili je džamija postojala od ranije, a Cigani su se okućili oko nje. Ovo možda ukazuje da su ovi Cigani bili islamske veroispovesti. Na mapama iz 1818. i 1829. godine, selo je upisano kao – Ciganska mala, nakon čega se više ne pominje. Moguće je da su se ovi Cigani iselili sa drugim muslimanima nakon 1830. godine kad je Srbija dobila autonomiju.

Okviran položaj sela Ciganka / Ciganska mala

Danas se u ovom bloku gde je nekad bilo cigansko selo i džamija, nalaze mnoge bitne zgrade: Vlada Republike Srbije, Ministarstvo inostranih poslova, Vrhovni kasacioni sud, sedište Železnica Srbije, nekoliko ambasada, itd. U Finansijskom parku između Miloševe, Nemanjine i Balkanske ulice, dakle negde na vrh Ciganske male, kasnije je sagrađen amam Kneza Miloša (1836), koji i danas postoji.

Nekada je iz pravca Zelenog Venca niz današnju Kameničku ulicu, pa prema hotelu „Bristol“ u Karađorđevoj, tekao potok. Kako je uz samu Savu, na njenoj desnoj obali u 18. veku podignut nasip, voda koju je donosio ovaj potok, kao i voda koju je donosio Vračarski potok, nije imala gde da se ulije i tako je područje između ovog potoka i ušća Mokroluškog potoka stalno bilo poplavljeno. Vremenom se tu formirala bara, koja je, zbog blizine nekadašnjeg ciganskog naselja na padini Vračarskog brda, nazvana – Ciganska bara. Kasnije, u drugoj polovini 19. veka, poneće romantičniji naziv – Bara Venecija. Njenim isušivanjem i nasipanjem zemlje i kamena, 1880-ih, nastao je ravan prostor na kojem je izgrađena beogradska Glavna železnička stanica. Jedan deo prostora na kojem danas niče „Beograd na vodi“, i danas se naziva Bara Venecija, iako tamo nema više nikakve bare.

Postoje mišljenja da se Bara Venecija prostirala od Glavne železničke stanice, pa sve do ušća Topčiderske reke u Savu. Novaković[21] pomoću austrijskih i srbskih mapa iz prošlosti veoma uspešno dokazuje da se naziv Ciganska bara, odnosno Bara Venecija, ne odnosi na ovako širok prostor. Prema svim pokazateljima, Bara Venecija je završavala nedaleko od ušća Mokroluškog potoka u Savu, dok je kraj južnije, prema ušću Topčiderske reke (gde se danas nalazi Beogradski Sajam) bio plavljen iz drugih razloga – izlivanjem Save[22].

Mokroluški potok je u modernom Beogradu[23] uvek bio, pa i danas ostao, neka granica između Beograda i prigradskih naselja. Početkom 20. veka, pod urbanom zonom grada smatralo se područje na jug upravo do Mokroluškog potoka. Kažem da je deo toga i do danas ostalo, jer i danas neko ko živi na sever od auto-puta, kaže da stanuje – u gradu. Oni južno od ove linije, navedu precizno u kom naselju žive – na Senjaku, Banovom Brdu, Banjici, itd. Dakle, ovi krajevi i opštine na kojima se oni nalaze, formalno jesu Beograd, ali realno, oni su prigradska naselja.

Na samoj granici ove urbane zone, jedno vreme je postojalo sirotinjsko naselje – kvart starog Beograda koji je u skorije vreme postao poznat u širim okvirima zahvaljujući TV seriji „Senke nad Balkanom“. To je Jatagan-mala.

Jatagan-mala je nastala spontano, posle Prvog svetskog rata, na desnoj obali Mokroluškog potoka, u području između Bulevara Franše d’Eperea i Državne bolnice. Posle rata, u Beograd se slilo došljaka sa raznih strana, uglavnom seljaka kojima je rat uništio sve što su imali. U nemogućnosti da sebi kupe stan ili zemlju na kojoj bi nešto zidali, oni su tražili one delove grada u kojima je bilo državno zemljište i prekonoć tamo sebi podizali stanište. Kraj uz Mokroluški potok bio je jedan takav komad državne zemlje u kojem se vrlo brzo razvilo ovo divlje naselje.

Za poreklo naziva Jatagan-mala, postoje tri verzije:

Prema prvoj, naziv dolazi zbog načina na koji su se njegovi stanovnici tamo doselili i zauzeli zemlju „na jatagan“, kako se tada govorilo (silom).

Prema drugoj, prvi naseljenici su kopajući zamlju za temelj kuće, našli jedan dobro očuvan turski jatagan, te po njemu nazvaše svoj novi kraj.

Treća verzija je da je kraj tako prozvan, jer je u njemu lako moglo da se strada „od jatagana“ (tada je, očito, još uvek bila živa uspomena na ovo oružje i ratovanje protiv Turaka), u prevodu – da se radilo o jako opasnoj četvrti.

Lično, prednost dajem prvoj verziji.

Od prve kuće 1919. godine, pa do 1924. godine, naselje se raširilo na gotovo sve slobodno zemljište na desnoj strani Mokroluškog potoka: od kafane „Mostar“ (današnja Mostarska petlja) do ispod Medicinskog fakulteta, dužine oko kilometar i po, a širine kod „Mostara“ oko 45, a ispod Medicinskog fakulteta oko 200 metara. Na istok, naselje se prostiralo do Šumadijske ulice (kasnije Bulevar JNA, danas Bulevar oslobođenja) i Karađorđevog parka.

Mapa Jatagan-male iz 1924. godine (Konstantinović)

Iako je 1920-ih ovo naselje bilo „ruglo“ ili „čir“ Beograda (tako su tada pisale prestoničke novine), 1930-ih slika se unekoliko menja. Prema nekim dokumentima iz 1931. godine, u Jatagan-mali živi oko 8000 stanovnika, kuće su solidne, sve su priključene na vodovod i imaju struju. Ono što najviše iznenađuje je da svi stanovnici uredno plaćaju svoje komunalne račune. Najveći problem su bile uličice u Jatagan-mali, koje nisu bile asfaltirane, već zemljane, tako da je u njima na smenu vladalo blato ili prašina. Stanovništvo je uglavnom radnička klasa.

Između Jatagan-male na desnoj i Prokopa i Maleševog brda na levoj strani Mokroluškog potoka postojao je most. On ih je povezivao, ali ostali su upamćeni i okršaji omladine ovih naselja. Ipak, sve se svodilo na povremen tuče bez ozbiljnijih posledica. Prokopčani i Brđani su, kad bi išli za Beograd (naročito omladina koja je svakodnevno išla u neku beogradsku školu), morali preći taj most i proći kroz Jatagan-malu. No, neko viteštvo je ipak postojalo, tako da im niko nije pravio smetnju u tome. Ono što je bilo zajedničko ovim naseljima je Fudbalski klub „Heroj“ (osnovan 1925. godine) u kojem su igrali momci iz sva tri naselja.

Raseljavanje Jatagan-male i rušenje kuća počelo je još 1931. godine, i to onaj najistočniji deo, zbog potreba izgradnje Veterinarskog fakulteta i proširenja bolničkog kvarta. Za preseljenje Jataganmalaca postojala su dva rešenja: ili im je isplaćivan novac, ili im je obezbeđeno zemljište za izgradnju novih kuća. Za ovu drugu varijantu, gradske vlasti su kupile jedan šumarak na Dušanovcu koji je nazivan – Marinkov zabran, kao i zemlju nekog Mijovića na Voždovcu. Cigani kojih je tada bio jedan broj u Jatagan-mali, svi su se iselili u kraj na levoj obali Mokroluškog potoka ispod Marinkovog zabrana, poznat kao Marinkova bara. Ovaj kraj se i danas ovako zove i većinom u njemu žive potomci tada iseljenih Jataganmalaca. Do 1940. godine, cela istočna polovina Jatagan-male je raseljena i porušena. Tek početkom 1960-ih, u sklopu priprema za izgradnju auto-puta, raseljen je i onaj deo Jatagan-male bliže „Mostaru“. Stanovnici su većinom preseljeni u novozasnovano naselje Ledine, u Južnom Sremu, iza Bežanije (danas pripada opštini Novi Beograd)[24].

Guberevac je greben Vračarskog brda na jugozapadu, sa kojeg se teren oštro spušta prema najdonjem toku Mokroluškog potoka.

Guberevac je dosta čest toponim na srbskom prostoru (Hercegovina, Stari Vlah, Dragačevo, Lepenica, Kosmaj, Timočka Krajina, Leskovački kraj, itd).

Ovaj beogradski Guberevac je naziv dobio po istoimenoj kafani, koja se nalazila tu na kraj Miloševe ulice, sasvim sigurno početkom 20. veka, a verovatno i znatno ranije, a koju pominje Nušić u knjizi „Stari Beograd“. Verovatno je osnivač kafane bio iz Guberevca (pretpostavljam, onog podkosmajskog), te je kafani dao naziv po zavičaju.

Inače, jezička osnova ovog toponima bi mogla biti od ličnog imena Guber i reči vas (selo) – Gubera vas (Guberovo selo) = Guberevac. Lično ime (neki smatraju da je u pitanju nadimak) Guber (Gouberь) nalazimo u Banjskoj hrisovulji iz 1316. godine, kao ime jednog Vlaha u Podrimlju (Grmočelo). O ovom imenu pisali su Mitar Pešikan, Aleksandar Loma, Milica Grković.

Ima i drugačijih tumačenja. Petar Skok[25], tumačeći dubrovački lokalizam „kupijerta“ (kućni krov), reč guber povezuje sa sa albanskim guverta (krov) izvedenu od vulgarnog latinskog cooperta (pokriveno); Ćirković i Mihaljević[26] takođe od coopertus (preko dubravačkog cuberta) – guber, grub vuneni pokrivač; a Jovanka Radić[27] navodi da ova reč označava malu površinu (zemljišta). Marinko Paunović[28] navodi da je beogradski Guberevac dobio naziv po gubi: „Guberevac se nalazi na Vračarskoj visoravni kod Mostara, a kako je kraj „doktorove kuće“ podignuto još nekoliko bolničkih paviljona, među kojima se isticala, zarazna bolnica, to je ceo kraj nazvan po gubi, najstrašnijoj zaraznoj bolesti, Guberevac“. Ovo poslednje tumačenje zvuči krajnje nategnuto.

Od ovog imena ili reči izvedena su i neka prezimena na srbskom govornom području: Guber, Guberić, Guberević, Guberović, Guberina, Guberinić.

Na prostoru vračarskog Guberevca se 1860-ih nalazila barutana, tu premeštena sa prostora Manježa (današnji park ispod Slavije), a 1899. godine na Guberevcu (kod današnjeg Mostarskog parka) nalazilo se igralište „Društva za igru sa loptom“. Ipak, beogradski Guberevac je, vremenom, postao sinonim za duševnu bolnicu. Pa, kao što danas kad hoćemo da kažemo da neko nije baš „sav svoj“, obično koristimo naziv bolnice „Laza Lazarević“, tako su ranije Beograđani koristili toponim – Guberevac.

Prvu zgradu na ovom delu Vračarskog brda podigao je Italijan (Napolitanac) dr Vito Romita, lekar knjaza Miloša, još 1824. godine. Nazivana je „doktorova kula“. Kuću je nasledio Romitin zet Silvester Bartolomeo Kuniberta, koji je istu prodao Milošu[29]. 1861. godine, ovu građevinu knez Mihailo je pretvorio u „Dom za s uma sišavše“[30]. Kasnije je ceo ovaj deo Vračara postao Bolnički kvart. U Domu je krajem 19. veka kao lekar radio Laza Lazarević, po kojem je kasnije duševna bolnica ponela novi naziv. Jedan od poznatih pacijenata ove bolnice bio je Petar Kočić, koji se tu i upokojio 1916. godine[31].

Osim duševne i drugih bolnica, u području koji je nazivan Guberevac, vremenom su podignute mnoge porodične kuće i zgrade sa stanovima za izdavanje (današnje ulice – Resavska, Višegradska, Pasterova, Durmitorska, pa sve do Vojvode Milenka).

Danas malo ko koristi naziv Guberevac za ovaj kraj. Obično se koriste odrednice „kod Kliničkog centra“ ili „Iznad Mostara“.

Najbliže naselje Beogradu, van varoškog šanca, u prošlosti bila je Savska mahala ili Savamala. U 18. veku, na ovom prostoru bilo je cigansko selo. Početkom 19. veka, nakon nasilja koje su sprovodili dahije i borbi u ustancima, ovaj kraj je zapusteo. Od 1820-ih Miloš ovde počinje naseljavati Srbe. Naime, pre 1815. godine, ovo zemljište bilo je u posedu spahije Hadži-Sait efendije, finansijskog savetnika beogradskog vezira Marašli Ali-paše, a kasnije ga vezir poklanja Milošu. Savamala je bila tipično selo. Tek 1839. godine ulazi u sastav Beogradske opštine. Savamala se jako brzo naseljavala i širila, tako da se 1830-ih protezala duž Bare Venecije, od nekadašnje Varoš-kapije (kraj između Zelenog Venca i Saborne crkve), pa sve do Mokroluškog potoka na jug (današnja Mostarska petlja), i do Miloševe ulice uz Vračarsko brdo. Glavni deo Savamale bila je današnja Karađorđeva ulica. Veći deo Savamalaca je Miloš kasnije preselio na Palilulu, kako bi tu podigao državne zgrade, a Savamala je polako od sela postajala trgovački centar. Zahvaljujući izgradnji Glavne železničke stanice, Savamala je postala veza između savskog pristaništa i železnice, pa je u njoj cvetala trgovina. Uskoro su tu podignute i moderne zgrade, a ceo kraj je postao centar Prestonice. Sve do 1920-ih kada se glavna prestonička dešavanja sele na Terazije.

Savamala početkom 20. veka (sa: https://www.011info.com)

Odmah do beogradskog šanca, više Savamale, bila je Manojlova bašta, mesto gde su u šetnju izlazili beogradski Srbi. To je prostor gde je današnji Zeleni venac. To zemljište je pripadalo ostružničkom knezu Maksi Rankoviću. U proleće je ovo bilo plavno zemljište, pa se preko njega čak i čamcima prevozilo. Zanimljivo je da je 1850-ih na prostoru Manojlove bašte počelo da se zida pozorište. Radovi nisu odmakli daleko, a izgrađeni deo zgrade počeo je da tone. Tako se od dalje gradnje odustalo. Umesto pozorišta, na tom mestu tokom 1870-ih zasnovana je pijaca, koja postoji i danas – Zeleni Venac. Inače, sam naziv Zeleni Venac došao je po istoimenoj kafani koja se tu nekada nalazila.

– nastaviće se –

[1] Mapa austrijskog inženjerijskog kapetana Fridriha Ebšelvica (Friedrich Öbschelwiz) koji je ostavio nekoliko dragocenih mapa Srbije iz vremena habsburške okupacije 1718 – 1739. godine. Njegova mapa Kraljevine Srbije ponekad se pogrešno naziva “Langerovom kartom”.

[2] Podaci o Rudmanovu iz rada dr Relje Novakovića „O nekim iščezlim selima na domaku Beograda“.

[3] Loma Aleksandar, „Sekundarno – ska u toponimiji Srbije“

[4] Zirojević Olga, „Popis džizje Beogradske oblasti iz 1640/41. godine“

[5] Prnjavor = manastirski posed

[6] „Okolina Beograda“

[7] Isto

[8] Cvetković Duhomir („Velika Moštanica“) navodi ovo mišljenje Šćepanovića iz časopisa za kulturu „Istina“, 1 – 1995.

[9] „Oronimi Srbije“

[10] iz „Mala istorija Obrenovca“, Radovanović, Vasiljević

[11] „Okolina Beograda“

[12] Šabanović, Zirojević

[13] Loma Aleksandar, „Sekundarno – ska u toponimiji Srbije“

[14] „Okolina Beograda“

[15] Isto

[16] Golubović, „Stari Beograd, topografski rečnik“

[17] Obilje podataka o Železniku dato je u odličnom radu istoričara Nenada Lukića – „Istorija Železnika 1528-1945“

[18] U radu „Povodom Beogradske nahije na Vukovoj administrativnoj karti Srbije“, pominjanom u prethodnim nastavcima

[19] Austrijska mapa Il regno de la Servia, čiji je autor italijanski kartograf Đakomo Kanteli da Vinjola (Giacomo Cantelli da Vignola).

[20] Novaković Relja, „O nekim iščezlim selima na domaku Beograda“

[21] Isto

[22] Što se dogodilo i u bliskoj prošlosti, 2006. godine, kad je ceo Bulevar Vojvode Mišića, na potesu od Mostara do „Gospodarske mehane“ bio danima pod vodom.

[23] Pod modernim mislim na period od poslednjih 150 godina, od kad smo iz Beograda najurili i poslednjeg Turčina.

[24] Podaci i fotografija iz rada „Jatagan-mala – nastanak, razvoj i nestanak jednog od najpoznatijih beogradskih sirotinjskih naselja“ – Zlata M. Vuksanović Macura, 2010, kao i iz rada „O iščezlim selima i naseljima na području Beograda“ Relje Novakovića.

[25] „Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika“

[26] Sima Ćirković, Rade Mihaljević, „Leksikon srpskog srednjeg veka“

[27] „Toponimija Belice“

[28] „Beograd, večiti grad“

[29] Zanimljivi podaci o dr Vitu dati su u radu „Serbian-Italian Relations: History and Modern Times : Collection of Works“ (Srđan Rudić, Antonello Biagini, 2015).

[30]https://www.dnevno.rs/istorija/prva-dusevna-bolnica-na-balkanu-znate-li-gde-se-nalazi-i-ko-je-bio-prvi-pacijent/

[31]http://www.lazalazarevic.rs/index.php/o-klinici/istorijat-klinike

NASLOVNA SLIKA: Mapa Beograda Jovana Bešlića iz 1893. godine, ca: http://urbel.com