Poreklo prezimena Čikiriz

              Preci Čikiriza su bežeći od Turaka, kojima su se bili zamerili, u dragačevsko selo Rti stigli početkom XVIII veka iz Starog Vlaha, iz sela Trudova, koje se sve do 1834. godine nalazilo u Turskoj, odnosno u sjeničkoj nahiji, koja je bila izvan granica Smederevskog sandžaka. Čikirizi su jedna familija sa Nicovićima u Rtima i kao krsnu slavu slave  Sv. Jovana Krstitelja.

U tefteru čibuka za 1822. godinu pominje se Joko Čikirizov sa 33 brava, a 1824. godine Jovan Čikiriz sa 40 brava. U spisak poreskih glava za 1835. godinu uvedeni su Sreten, Jovan i Ilija Čikiriz. Sreten je otac klesara Radosava Čikiriza, a Jovan i Ilija su braća Sretenu. Godine 1839. u spisak poreskih glava upisani su Janko i Radisav Sretenović, sinovi Sretena Čikiriza, braća klesara Radosava, ali su prezime uzeli od imena oca Sretena.

Rod Čikiriza je 1863. godine živeo u šest domaćinstava u Rtima, na pobrežju Titme, u potesu Jelenovac.  Popisom stanovništva i imovine, obavljenim 1863. godine, u Čikirizima je evidentirano šest domaćinstava sa 45 članova  i to 22 muškaraca i 23 žene. Starešine u pet domova Čikiriza bili su Petar, Miloš, Radisav, Vukosav, Miloje i Mlađen.

             Petar Čikiriz je živeo sa ženom Anđelijom, sinovima Maksimom i Joksimom i ćerkama Cmiljanom i Jovanom.  U Miloševom domaćinstvu pored njega je bila jedino žena Smiljana.

U velikom zadružnom domaćinstvu Radisava Čikiriza bili su žena Stanojka, sin Jović, ćerke Ružica, Ljubica i Jelisavka, zatim brat Radosav, sinovac Bogdan, snahe Milica, Mileva i Pauna i sinovice Savka i Anka. Vukosav Čikiriz je živeo sa ženom Dmitrom, sinovima Jovanom, Svetozarem i Đorđem i ćerkom Cmiljanom. MilojeČikiriz je imao ženu Mariju, sinove Vladimira i  Acka i ćerke  Milosavu i Jelisavku.

U domu Mlađena Čikiriza, bili su  žena Savka, sin Vukašin, kći Hristina, braća Aksentije i Radovan, otac Ilija, sinovci Vićentije i Toma, snahe Anoka i Stanka i sinovica Jelica.

Bile su to imućne i ugledne porodice čija je ukupna imovina bila pozamašna i višestruko je premašivala prosečnu imovinu ostalih rodova u Rtima. Imovina koja se sastojala u kućama, zgradama, oraćoj zemlji, livadama, voćnjacima, zabranima, stoci, vodenici na Rćanskoj reci i kamenolomu, obezbedila je familiji Čikiriza veoma dobar glas i znatnu društveno-imovinsku moć. Bavili su se klesanjem kamena i izradom spomenika, a najčuveniji klesar među njima bio je Radosav koji je i do danas ostao neponovljiv i nenadmašan kamenorezac.

Čikiriza je bilo i u rćanskim rabadžijama, a najpoznatiji od njih bio je Vidoje Čikiriz. Vredni Čikirizi su pekli i kreč, a najviše su to činili Ljubo Čikiriz i Vidoje Čikiriz. Na Rćanskoj Reci vodeničar i vlasnik vodenice bio je Radisav Čikiriz.

Pored ugleda stečenog bavljenjem zemljoradnjom, stočarstvom, vodeničarenjem i klesanjem kamena, stari Čikirizi su bili čuveni i po uščešću u Karađorđevoj ustaničkoj vojsci kao i u svim kasnijim ratovima i bunama vođenim za slobodu Srbije.

Akcija Karađorđevog ustanka zahvatila je čitavo Dragačevo, i naravno i Rti. Čikirizi su odmah ostavili čekiće i dleta i krenuli u ustaničke redove. Zaneseni razvojem ustanka, Čikirizi su učestvovali u borbama na više frontova. Borili se protiv Sulejman–pašine vojske na Radaljevu, ali i na drugim mestima. Na osnovu zapisa na spomenicima, zna se da su među rćanskim ustanicima bili  Sreten i Jovan Čikiriz. Jovan je u borbi na Radaljevu zadobio tri rane. Ni Drugi srpski ustanak nije mogao da prođe bez učešća Čikiriza. Učesnik Drugog ustanka je Radisav Čikiriz, brat klesara Radosava, koji je i zabeležio ovaj podatak na njegovom spomeniku u Rtima.

Iz roda Čikiriza, ostao je upamćen i Paun, koji je bio katana, odnosno konjanik u narodnoj ustavobraniteljskoj vojsci. O ugledu i visokom društvenom položaju familije Čikiriz govori i to da je jedan od njih  bio bataljonski komandir sreza dragačevskog.

Čikirizi  su učestvovali i u ratu 1877. i 1878. godine. Radovan Čikiriz učestvovao je kao dvadesetnik, što znači da je bio komandir na 20 ljudi. Radovan Čikiriz je bio  u obadva turska rata odlikovan kao dvadesetnik diplomom i medaljom. Pored Radovana koji se najviše istakao,  u ratu 1877. i 1878. godine učestvovali su i Dragić Čikiriz i Mladen Čikiriz.

U balkanskim ratovima stradalo je više ratnika iz Rtiju a među njima i Mladen Čikiriz, redov treće čete prvog bataljona desetog puka, poginuo je 1912. godine.

Čikirizi su se istakli i učešćem u Prvom svetskom ratua njih petoro je dalo svoj život za slobodu Srbije. Kaplar Dragoljub Čikiriz, poginuo je na Mišaru kod Šapca 5. septembra 1914. Milutin Čikiriz je poginuo na Rtskim bukvama 19. maja 1916. Stevan Čikiriz je od posledica ranjavanja umro u Užičkoj Požegi 28. aprila 1915. Od ratnih posledica umrli su 1915. godine Miljko Čikiriz i Acko Čikiriz.

U Drugom svetskom ratu, na kraljevačkom frontu je ranjen Milisav Čikiriz kao borac Jeličkog četničkog odreda.

Čikirizima kao uglednim rćanskim domaćinima nije bilo strano ni političko delovanje. Posle Prvog svetskog rata dolazi do osnivanja političkih stranaka. U Rtima su delovale Narodna radikalna stranka, Demokratska i Zemljoradnička stranka. U to vreme najbrojnija je bila Narodna radikalna stranka. U Zemljoradničkoj stranci su delovali Božo Čikiriz i  Dragomir Čikiriz. Kmetovi u Rtima između dva svetska rata do ukidanja ovog zvanja 1945. godine bili su Čedo Čikiriz i Velimir Čikiriz.

Ni osnivanje kreditne zadruge u Rtima nije moglo da prođe bez učešća ugledne familije Čikiriz. Na osnivačkoj skupštini rćanske zadruge koja je  registrovana kod Čačanskog prvostepenog suda 6. decembra 1908. godine, u Upravni odbor je izabran Radomir Čikiriz. Na inicijativu članova Kreditne zadruge, 7. maja 1933. godine osnovana je nabavljačka zadruga koja je imala zadatak da organizuje nabavku mašina, oruđa za rad, repromaterijala i robe široke potrošnje. Među osnivačima su se našli Velimir Čikiriz i Božidar Čikiriz. Na osnivačkoj skupštini u Upravni odbor zadruge izabrani su Ilija Čikiriz i Velimir Čikiriz, a u Nadzorni odbor je izabran Božidar Čikiriz.

U sadašnjem vremenu, najpoznatiji iz familije Čikiriz je Mirko Čikiriz, Državni sekretar u Ministarstvu pravde i zamenik predsednika Pokreta obnove Kraljevine Srbije. Mirko je rođen 21. januara 1963. godine u Guči. Diplomirao je 1988. godine na Pravnom fakultetu u Kragujevcu, a pravosudni ispit je položio 1995. godine. Radio je u Udruženoj advokatskoj kancelariji u Kragujevcu. Bio je rukovodilac pravne službe i pravni zastupnik kompanije „Takovo osiguranje“ Kragujevac od 1998. do 2008. godine. Politikom je počeo da se aktivno bavi početkom devedesetih. Kao žestok opozicionar tadašnjoj komunističkoj vlasti i ubeđeni monarhista, 1996. godine je postao član Gradskog odbora SPO Kragujevac. Funkciju sekretara Skupštine opštine i opštinske uprave Lapovo obavljao je od 1997. do 1998. godine. U svojoj bogatoj političkoj karijeri bio je član Predsedništva Okružnog odbora SPO za Šumadijski okrug, član Predsedništva Gradskog odbora SPO Kragujevac, sekretar GO SPO Kragujevac, predsednik Gradskog odbora SPO Kragujevac, da bi kasnije postao i predsednik Okružnog odbora SPO za Šumadijski okrug, član Glavnog odbora, član Predsedništva i potpredsednik SPO.

Nakon što je SPO odstupio od svojih programskih načela, prestao da se zalaže za vrednosti monarhije i Ravne Gore i nakon što je SPO počeo otvoreno da napada Srpsku pravoslavnu crkvu, da govori o Srbima kao o jedinim krivcima za sve ratove u bivšoj Jugoslaviji i da zagovara podršku priznavanju takozvane države Kosovo, Mirko Čikiriz se razišao sa Srpskim pokretom obnove. Nakon što je napustio stranku, bio je pored Žike Gojkovića glavni osnivač nove monarhističke stranke, Pokreta obnove Kraljevine Srbije. Danas je na funkciji zamenika predsednika POKS-a.

Mirko Čikiriz je bio Narodni poslanik u Skupštini Republike Srbije u sazivima 2008-2012 , 2012-2014. i 2014-2016. godine. Danas obavlja dužnost Državnog sekretara u Ministarstvu pravde. Mirko je oženjen suprugom Anom, ima ćerke Anastasiju i Aleksandru i sina Aleksija.

.
Od svih  mnogobrojnih  znamenitih ličnosti iz roda Čikiriza, najpoznatiji  je Radosav Čikiriz, svakako  najveći samouki kamenorezac u zapadnoj a verovatno i u čitavoj Srbiji.

Prezime znamenite srpske familije Čikiriz spada u najzagonetnija, najneobičnija i najređa prezimena u Srba. Stari Čikirizi su u davnini nosili prezime Radovanović i Krsmanović, a neki su bili Sretenovići i Jovanovići. Ponekad su upisivani i kao Čikirizovići, ali sva ta stara prezimena je zasenilo i natkrililo neobično prezime Čikiriz, koje se održalo i do današnjih dana.

Poreklo zagonetne reči Čikiriz i do danas je ostalo nejasno, nema je ni u jednom rečniku srpskog jezika, a za nju ne zna ni turski jezik. Ipak, ova neobična reč u Dragačevu i selima ivanjičkog, požeškog i ariljskog kraja, u narodu je poznata kao oznaka za majstora za pravljenje nadgrobnih spomenika.

Iako se sasvim pouzdano zna da reč čikiriz označava kamenoresca ili klesara, ovoj neobičnoj reči se ne može lako ući u trag i ne može se pouzdano odrediti njen koren.

Pesnik Branko Radičević, istražujući ređe korišćene reči srpskog jezika, zanimao se i za poreklo tajnovite reči čikiriz. Iako je prelistao silne strane rečenike, a pre svih turski, arapski, grčki i persijski, nije uspeo da pronađe poreklo ove reči. Polazeći od turskih reči čaki (nož) i čakman (dubiti) izneo je nedovoljno ubedljivu predpostavku da se iz njih nekako može izvesti naziv za Čikirize, pošto su oni  nožem dubili kamen.

Moglo bi se predpostaviti da se ova tajanstvena reč kroz vekove menjala i da je prvobitno glasila čukarez i da je nastala spajanjem reči čuka i reže i tako označavala onoga ko predmet svog rada čuka i reže u kamenu. Možda je reč čikiriz onomatopejska, moguće je da ona oponaša reski odjek udarca čekića i  dleta po rćanskom kamenu. Kakvo god bilo poreklo ove reči, jedno je sigurno, njom se označavao majstor koji kleše kamen.

Prema tome, reč čikiriz znači isto što i klesar, a prezime Čikirizović ili Čikiriz može se doslovno tumačiti kao Kamenoresčević ili Klesarčević. Najstariji pisani pomen reči Čikiriz, nalazi se u tefteru čibuka nahije požeške iz 1822. godine, u kome je upisan Joko Čikirizov. U to doba, među Srbima se još uvek nisu bila ustalila prava prezimena.

Prva prezimena su  bila  patronimi, odnosno prezimena izvedena od imena oca. Kod patronima, prezimena osnova je bilo lično ime rodonačelnika porodice, najčešće oca ili dede, na koje su se kao nastavak dodavali prisvojni dodaci ov ili ev. Tako bi se sin nekog Jovana prezivao Jovanov, a sin nekog Krsmana bi se prezivao Krsmanov. Neke porodice su uzimale prezimena po zanatu ili poslu kojim su se bavili, pa tako je spomenuti Joko Čikirizov poneo prezime po ocu kamenorezcu, to jest čikirizu. Sama činjenica da je Jokovom ocu, kamenorezačkom zanatliji, zanimanje potpuno potisnulo lično ime, pa je Joko određen kao zanatlijin, odnosno čikirizov sin jasno govori o tome da je u pitanju bio poznati i ugledan zanatlija. Po svoj prilici prezime Čikiriz spada u prezimena koja su nastala po nazivu zanata. Ovo jedinstveno majstorsko prezime, koga nigde više u Srbiji nema, cela familija je dobila po Radosavu Čikirizu.

Radosav je rođen oko 1823. godine, tačna godina rođenja nije poznata, ali u popisnim knjigama iz 1863. godine, on se spominje kao četrdesetogodišnjak. Nije poznata ni tačna godina njegove smrti, podatak o smrti nije precizan pošto je list u protokolu umrlih, u koji je unesen, pocepan. Ali se može predpostaviti da je to 1864. godina, jer mu se klesarski potpisi na nadgrobnim spomenicima poslednji put javljaju te godine. Radosav je uz nekog kaluđera savladao pisanje i opismenio se desetak godina pre nego što se u Dragačevu otvorila prva škola. Klesarski zanat je najverovatnije učio od strica Jovana. Radosav je najpre prihvatio, a potom preinačio način izrade kamenorezaca takozvane studeničke škole, da bi izgradio  sopstveni stil i postao najbolji dragačevski i srpski kamenorezac svih vremena. Uradio je oko 1.000 nadgrobnih spomenika i krajputaša po Dragačevu, selima i palankama od Rudnika do Zlatara, od Žiče do blizu Rače.

Radosav je bio prvi srpski samouki vajar i kamenorezac, u kamen je ukucavao i sliku i reč ondašnje Srbije, pa se može smatrati i hroničarem svog vremena. Zahvaljujući njemu ostao je trag o jednom vremenu i narodu. Njegov vajarski i slovorezački rad je uveliko izlazio iz okvira šablonskog zanatstva i prelazio u umetnost.

Njegovi spomenici se odlikuju osobenom likovnom tematikom, sadržajem i stilom natpisa i vrsnoćom izrade. Kao niko pre njega i posle njega, Čikiriz je majstorski u kamen urezivao najrazličitije motive. Bogatio je likovne predstave pokojnika krstovima, biljnim ornamentima, golubovima, oružjem i alatom. Bio je majstor portreta, poznavao je anatomiju i skulptorske tajne.

Radosav je bio veliki umetnik, ali ne samo po likovnim motivima koje je isklesao, već i po rečima koje je ispisao. Pre njega, spomenici su izrađivani bez natpisa, samo sa po kojim uklesanim krstom ili nekim drugim motivom. Radosav je  svojim urezima prekinuo dugu ćuteću nadgrobnu prazninu, svakim posmrtnim natpisom je najsažetije moguće ispisivao biografiju pokojnika.

Pisao je guste epske tekstove crkvenom ćirilicom, upotrebljavao je 40 slova iz prevukovskog doba. Rez njegovih slova u živoj mešavini štampanih i pisanih, novijih i starijih, s vidljivom naklonošću baš za najteže, oblo, lučno i spiralno cifranje, svedoči o neospornom talentu vrsnog rezača kaligrafa. On je dletom i čekićem pisao po kamenu sa takvom lakoćom i preciznošću kako bi to i po hartiji mogao tek po neki krasnopisac.  Većinu spomenika je izrađivao u obliku paralelopipednog stuba tesanika od dragačevskog peščara, ispisao je i dosta pljosnatih krstaša od studeničkog mermera i oko četrdesetak masivnih krstaša od nešto tvrđeg kablarskog peščara ili od vujetinačkog crvenkastog ljutika.

Njegovi epitafi su često filozofske bravure i ponekad govore više od hiljadu reči. Umesto da zapiše umro ili upokojio se, on je u kamenu klesao: „Vremenost večnošću zamenio.“ U epitafu jednom streljanom hajduku piše: „Umro naprečac u prisustvu vlasti.“

Pored nadgrobnih spomenika, ovaj veliki umetnik je izrađivao i ispisivao i nadvratnike i zidne ploče na crkvama, manastirima i konacima. Njegovi umetnički radovi su sačuvani na  spoljašnjem zidu priprate mrčajevačke crkve i na konaku manastira Vujna. Svakako najzanimljiviji i zanatsko-tehnički najuspeliji hramovski rad Čikirizovih ruku je na nadvratniku ježevačke crkve. Kao vrsni umetnik, bio je pozvan kada je dograđivan toranj na crkvi 1853. godine, da nad vratima išara svoje umetničko delo. Na sredini tog nadvratnika je štitoliki grb kneževine Srbije. Ovo je jedini kamenorezački grb Srbije iz doba ustavobranitelja.

Majstorstvo Radosava Čikiriza se bilo pročulo i do vladara tadašnje Srbije. I sam knez Miloš ga je bio uzeo da mu u Gornjoj Dobrinji ispiše nadgrobnu ploču ocu Teodoru i natpis na česmi-čardaku. I na ktitorskoj ploči na crkvi u Gornjem Milanovcu, knez Miloševoj i knez Mihailovoj zadužbini, natpis je delo majstorskih ruku Radosava Čikiriza.

Mušterije Radosava Čikiriza bili su bogatiji domaćini. Među njima je bilo stočarskih trgovaca, raznih uglednih zanatlija, vojnika ustavobranitelja, predsednika primiriteljnih sudova, seoskih kmetova, deputata Skupštine, paroha, kaluđera, đaka,  Karađorđevih ustanika, i drugih uglednih ličnosti. Dakle, radio je spomenike odabranim, imućnijim ljudima. Običan siromašniji svet nije mogao sebi da priušti usluge vrhunskog majstora Čikiriza. Cena Radosavljevih spomenika bila je i do tri puta skuplja od spomenika koje su izrađivali manje čuveni majstori. Čikiriz je na nekim spomenicima uklesao cenu usluge, tako na spomeniku popa Radosava iz Ježevice piše da je spomenik koštao 10 dukata. Zanimljivo je da je prema popisu iz 1863. godine imovina oko 15 % stanovnika Dragačeva procenjena na manje od 10 dukata, a oko 40%  stanovništva je raspolagalo imovinom manjom od 20 dukata. To znači da bi polovina stanovnika Dragačeva u to vreme morala da proda celokupnu ili bar polovinu svoje imovine da bi mogla da plati jedan spomenik.

          Radosav Čikiriz nije bio prvi klesar u svojoj familiji, ali je prvi koji je uz svoje ime ustalio zanatsko prezime. Radosav se nikada nije potpisao ni po pradedi kao Radovanović, ni po dedi kao Krsmanović, a ni po ocu kao Sretenović, već gotovo uvek kao Čikiriz. Izuzetno, na desetak spomenika se potpisao kao Čikirizović. Radosav je uzeo prezime Čikiriz, verovatno da bi njime izrazio svoju osobenost, visoko klesarsko majstorstvo.

Da su se i Radosavljevi preci od davnijih vremena nazivali Čikirizima, svedoči natpis na grobu njegovog oca Sretena: “Ovde ukopato telo raba Božieg Sretena Radovano: Krsmano: inače Čikiriza iz Rtiju bivšeg voinika Itrog, u ono vreme Rata karađorđeva. On e poživio 75 godina i prestavio se 30 Sept: 1859 Leta večna mu pamjat i blaženi pokoi: Spomenik ovai mesto počitanije roditelju svoemu pedigoše blagorodžni sinovi Ego Radisav i Radosav koie ovo pisao i gradio svoim rukama .“

Reč „inače“ je istoznačna sa crkvenoslovenskim izrazom „zovom“ i znači „ranije zvani“. Tako se natpis na grobu Radosavljevog oca može tumačiti kao: „Ovde ukopato telo raba Božieg Sretena, Radovanovog, Krsmanovog, ranije zvanog Čikiriza iz Rtiju.“

Radosav je bio oženjen ali iza njega nije ostalo potomstvo. Prema kazivanju Ljubomira Čikiriza iz 1923. godne, misli se da su ga ubili hajduci, otimajući dukate zarađene od klesanja. Paradoks je da mu niko nije podigao nadgrobnu ploču.

Autor: Saša Zarić, saradnik portala Poreklo