Najstariji poznati tragovi Srba u Pomorišju jesu njihovi prelazi počev od 6. veka, kada su se, napustivši svoju pradomovinu, naseljavali u Panonskoj niziji i na Balkanu.
Za razliku od inih naroda koji su u vreme velikih seoba prošli kroz Pomorišje, Srbi nisu bili ratnici – osvajači, već plemena zemljoradnika i stočara što su e polako kretala sa svojim imetkom i stadom. Ljudi, žene, starci i deca, snažni i nemoćni rađali su se i sahranjivali u hodu. Bez neke čvrste društvene organizacije, oni su se povremeno odvajali od glavnih pokreta i iz različitih razloga zaostajali ili bili u nemogućnosti da nastave iznuravajuće putovanje u nedogled, pa su se nastanjivali u većim ili manjim grupama gde bi nalazili slobodne pašnjake. Prema ušću Moriša nastanilo se srpsko pleme Bodriči.
Posle pada Ahtumove kneževine pod Madžare 11. veku i Srbi su se našli na udaru novoga talasa. Verovatno je i Srba bilo među kaluđerima čanadskoga pravoslavnog manastira Svetoga Jovana koje su nove vlasti izmestile, da bi u manastiru zavele zapadni obred. Čanad je postao sedište nove katoličke biskupije.
U 14. veku franjevački misionari vršili su pokrštavanje i u Čanadskoj biskupiji. Tom prilikom za Srbe iz Lipove zabeleženo je da su uporni, da su se posle prelaska u katolicizam “vratili svojim ranijim zabludama”, postavši “gori nego što su bili”.
Sudbina pomoriških Srba u srednjem veku uslovljena je i određena evropskim političkim prilikama. Naime, mađarski vladari su im povremeno davali i potvrđivali izvesna prava, da bi ih pridobili za ratovanje protiv Turaka.
U 15. veku došlo je i do međudržavnih mađarsko – srpskih ugovora koji su se odrazili i na Pomorišje.
Već početkom veka despotu Stefanu Lazareviću, sinu kneza Lazara, ustupljena su prostrana dobra.
Nasledivši despotstvo, njegov nećak Đurađ Branković preuzeo je i pravo nad posedima despota Stefana; kasnije ih je i proširio, dobivši i grad Širiju sa 110 sela i zaselaka.
Mađarsko plemstvo nerado je gledalo kako Srbi despoti naseljavaju srpsko stanovništvo na svoja imanja i hvataju rodbinske veze sa velikom vlastelom pa i sa vladarskim kućama. Zbog toga se prema srpskim despotima ponašalo neprijateljski i nastojalo da njihovu vlast i uticaj ograniče.
Ipak, i kasnije su se u Pomorišju dizale srpske ličnosti sa titulom despota.
Najpre je to bio Zmaj Ognjeni Vuk, sin Grgura Brankovića. Po njegovoj smrti dobili su despotske titule Đorđe i Jovan, sinovi Stefana Brankovića. Đorđe se uskoro povukao iz svetovnog života i zamonašio pod imenom Maksim; po Jovanovoj smrti (1502) on je odbio da ponovo preuzme despotstvo, tako da su sva dotadašnja dobra porodice Branković pripala Dvoru.
Maksim je kasnije odigrao vidnu ulogu kao ugro-vlaški mitropolit pri Radulu Velikom i Njeagoju Basarabu, te kao obnovitelj Sremske mitropolije u manastiru Krušedolu.
U međuvremenu su počeli sticati despotstvo razni Srbi koji su se odlikovali hrabrošću i stekli zasluge u služenju vladarima.
Radič Božić prešao je iz Srbije 1500. godine. Kao iskusan ratnik učestvovao je u svim vojnim pohodima sa početka 16. veka. Tek 1527. godine povukao se zbog bolesti u svoje posede – gradove Šojmoš i Lipovu, gde mu je dodeljena despotska titula.
Krajem 1525. godine prešao je sa porodicom i pratnjom Pavle Bakić i uskoro dobio, između ostalog, pomoriški grad Šojmoš. Pavle Bakić je bio mudar, hrabar i pouzdan. Dobio je zadatak da iz Turske preseli što više Srba; u toj svojoj delatnosti štitio je interese Srba doseljenika. On je osnovao neku vrstu obaveštajne službe, uhodeći i šaljući uhode u Tursku, čime je opet stekao velika priznanja na Dvoru. Despotstvo mu je dodeljeno 1537. godine, a on je neposredno posle toga poginuo hrabro sekući Turke.
Naporedo sa despotima u Pomorišju je bilo i srpske vlastele i plemića.
Kao najstariji pominje se u 15. veku Dmitar, brat Kraljevića Marka, koji je dobio grad Širiju sa velikim vlastelinstvom i postao župan Zarandske županije.
Sredinom 15. veka prešli su ovamo braća Stefan i Dmitar Jakšić, navodno sa 1200 ratnika. Njihovo prvo dobro bio je grad Nadlak, gde su podigli dvor sa kulom. Ubrzo su dobili i druge posede, tako da su krajem veka držali u vlasništvu oko 80 naselja. Obojica su pripadali visokom plemstvu i vazda bili bliski Dvoru.
Od Stefanovih sinova jedino je Marko duže poživeo. Kudikamo je poznatije njegovo potomstvo po ženskoj liniji. Njegova kći Ana udala se u Rusiju; ona je baba po majci caru Ivanu 4. Groznom.Mlađa kći, Jelena, udala se za despota Jovana Brankovića i rodila Jelenu, potonju suprugu moldavskog vladara Petra Rareša. Preko Jelene je srpska plemićka krv prodrla u moldavske vladarske porodice: njena kći Roksanda udala se za vladara Aleksandra Lapušnjeanua, a Despina – za Petra Čobanua; s njim je rodila sina koji je vladao pod imenom Petru Škjopul, a oženio se takođe Srpkinjom – ćerkom pomoriškoga plemića Nikole Crepovića.
Od Dmitrovih sinova dočekali su zrele godine Dmitar i Petar. Dmitar je nasledio očevo junaštvo i bio čuven kao ratnik.
U drugoj polovini 15. veka doselio se Miloš Belmužević. I on je dobio posede u Timiškoj, Bačkoj i Čanadskoj županiji, između ostalih – Munaru.
Petar Ovčarević je bio oko 1540. godine vlasnik Šoljmoša i jedan od najuglednijih velikaša.
U posedu Dimitrija Ovčarevića, koji je 1552. godine bio jedan od srpskih prvaka u Banatu, nalazila su se mesta: Varjaš, Naćvala, Sempetar, Tornja, Fenlak i druga.
U okolini Lipove imao je prostrano dobro Stefan Balentić, “vrhovni kapetan Srba”.
Takođe sredinom 16. veka bio je vrlo ugledan Nikola Crepović. Godine 1542. on je učestvovao na plemićkom zboru u Hodošu, kada je odlučeno da se preko izaslanika prenesu kralju želje Srba iz Pomorišja. Uz Petra Petrovića ratovao je 1550. kao zapovednik 4.000 Srba; šest godina kasnije izabran je u Državni savet i postao severinski ban.
Kao plemići pominju se još: Petar Božić, Radojica Radić, Petar Vračilić, Stefan Sabov (koji je o osvom trošku držao 200 naoružanih konjanika i sa njima dosađivao Turcima) Jovan Dijak, Đorđe Klinčić. Pavle Radić i Petar Rac obavljali su razne diplomatske misije na vlaškom, mađarskom i turskom dvoru.
Sa despotima je i srpski živalj prodirao u ove krajeve. Narod se najpre selio uz svoju vlastelu, zatim milom i silom prilikom ratova i međudržavnih ugovora, a nešto i neorganizovano, bez prethodnih sporazuma i najava.
Žalosna je, međutim, činjenica da su srpske plemićke porodice dolazile sa narodom, ali su se brzo odnaronavale; u svom drugom ili trećem naraštaju plemići su se jatomice osećali Mađarima i bili katolici.
I narod srpski se u novoj sredini menjao, bolno se prilagođavajući, tražeći načina da preživi, sa nadom da će poraziti Turke i vratiti se u svoju staru postojbinu. Nekadašnji staloženi zemljoradnici i stočari preobratili su se u ratnike plaćenike i vrebali svaku priliku kad će kogod da zavojšti na Turke, pa da mu se priključe.
U međuvremenu učestvovali su i u drugim vojnim sukobima.
Početkom 16. veka, 1514. godine, borili su se u seljačkom ratu Đorđa Dože.
Ubrzo zatim pružila im se prilika da učestvuju u veoma širokom antiotomanskom, ali i slobodarskom društvenom pokretu koji je predvodio car Jovan Nenad.
Pod kraj 16. veka Pomorišje je doživelo ponovni antiotomanski pokret od posebnog značaja: pobunu protiv Turaka koja je otpočela 1594. godine.
U to vreme rumunski vladar Mihaj Viteazu već je spremao svoj pohod protiv Turaka, pa je bio u vezi sa ustanicima i sarađivao je sa njima.
Kao najamnici, Srbi su ratovali i sa Mađarima i protiv Mađara, i sa Sasima i protiv Sasa, i sa Rumunima i protiv Rumuna, protiv Turaka, ali i uz Turke. Tako su 1605. godine predali Turcima Lipovu, a godinu dana kasnije opet je od Turaka oteli. Neretko su – koje po službenoj dužnosti, koje po potrebi, pa i bez potrebe – činili pljačke i zulume i bili zbog toga na lošem glasu.
Srbima je ratovanje postalo zanat od kojeg su živeli. A kada u Mađarskoj nije bilo ratova, ili bi bili nezadovoljni platom, tražili su posla na drugoj strani. Tako su učestvovali i bili zapažen činilac u čuvenom pohodu rumunskog vladara Mihaja Viteazua da se istovremeno proklamuje za vladara triju rumunskih kneževina: Rumunske Države, Erdelja i Moldavije.
Uz Mihaja Viteazua se veoma požrtvovano borio Starina Novak; sledeći rumunskog vladara u prevrtljivoj ratnoj sudbini, on je doživeo mučeničku smrt od mađarskih plemića u Klužu 1601. godine.
Srpska nevolja bila je tim veća, što austrijsko ratovanje protiv Turaka nije bilo uvek uspešno, jer kada se pod kraj 17. veka ratno poprište opasno približilo Pomorišju, narod je trpeo dvostruki zulum: i od turske, i od carske vojske.
U jeku austrijsko/turskog rata (1683-1699) Srbi iz Srbije behu pristali uz Austriju, ali se ćudljiva ratna sreća neočekivano naklonila Turskoj. U to najgore vreme, kada je rat bio u punom jeku, pred neminovnom opasnošću od turske odmazde, sa austrijskom vojskom, koja se povlačila ispred Turaka, pošao je i veliki broj Srba iz Stare Srbije i Metohije, predvođen pećkim patrijarhom Arsenijem III (Čarnojevićem). Usput su im se pridružile izbeglice iz drugih krajeva. Zajedno su došli do Beograda, a otud, u poslednjem času, pred neposredi ulazak Turaka u beogradsku tvrđavu, prešli Dunav. Istorijski izvori procenjuju da ih je bilo preko 50.000 duša. Tom prilikom je i brojno, i uopšte, ojačan srpski živalj u Austriji, pa dakle i u Pomorišju.
S obzirom na ratno stanje, Dvor je želeo da iskoristi Srbe za borbu protiv Turaka. Računajući na njihovu dalju privrženost, car Leopold I im je izdao privilegije.
Prvom privilegijom, od 21. avgusta 1690. godine položeni su temelji autonomije Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj pod upravom samoga Patrijarha; sledećom, od 20. avgusta 1691. priznata je Srbima teokratska uprava: Patrijarh je, pored strogo crkvenih nadležnosti, dobio pravo da u narodnoj miliciji postavlja oficire, da sudi u građanskim sporovima, da potvrđuje cehovske statute, a narodu je priznato pravo da bude pod upravom mesnih vlasti koje sam izabere; najzad, privilegijom od 4. marta 1695. Srbi su oslobođeni plaćanja desetka Katoličkoj crkvi.
Ipak, nova sredina nije bila gostoprimljiva prema novim doseljenicima.
Dugo je stanje doseljenika ostalo vrlo teško, jer državne vlasti i plemstvo nisu poštovali privilegije koje su Srbi iznudili od Dvora. Pojedinci su se čak počeli vraćati na teritoriju pod turskom upravom. Godine 1694. održan je opšti zbor oficira, na kojem je traženo da se Srbima dodeli teritorija i da se njihovo stanje pravno odredi i prizna.
A kada je rat najzad završen, na osnovu Karlovačkog mira (1699) Banat je pripao Turskoj. U nevolji i u očajanju Srbima nije preostalo drugo, do da snose teško breme i da dokazuju svoju odanost u Rakocijevoj buni 1703-1711, u novom austrijskoturskom ratu 1714 – 1718, kada je oslobonen Banat itd.
Pomoriški graničari su tada, pritešnjeni raznim teškoćama, bili vrlo nezadovoljni; dopunski su bili ogorčeni zbog pokušaja da ih pounijate, a strahovali su i da će ih usled pomeranja granice razvojačiti.
U to vreme zakuvala se buna protiv cara; zakuvala se među Mađarima u Pokrišju, a hvatala korena i u Pomorišju. U jesen 1734. godine predstavnici pokriških nezadovoljnika pokušali su da se povežu sa pomoriškim Srbima preko pečkanskoga kapetana PereSegedinca. Kada su ustanici, poraženi pri napadu na Đulu, poslali glasnike Peri da od pomoriških Srba zaištu pomoć, dvojica njihovih padnu u zasedu i na prevaru se izdadu. Dalje su se događaji odvijali vrtoglavo: aradski general hapsi Peru, okiva ga i predaje islednicima; septembra meseca uhapšen je Perin sin Mihailo, a oktobra – nadlački kapetan Jovan Štrba, iako je još nosio nezalečenu ranu koju je dobio od kuruca kod Erdehena, pa i stari oberkapetan Đurka Šević, bolestan.
Đurka Šević je umro tokom istrage. Ostali su blago kažnjeni, izuzimajući Peru. Njemu je presuda bila okrutno surova: lišenje oficirskoga čina, lomljenje na točku, razbijanje glave sekirom, čerečenje tela i istavljanje delova u Pečki i drugim mestima. Presuda je izvršena 23. marta 1736. godine.
Dolazeći u Habsburšku monarhiju, Srbi su računali da će ratovanjem uz cara uskoro osloboditi Srbiju i vratiti se na svoja ognjišta. Ali što je vreme odmicalo, postajalo je sve jasnije da će oni još dugo morati da se zadrže na tuđoj teritoriji, gde su ih kao strance i došljake i potcenjivali, i iskorišćavali. Jer uprkos privilegijama i svečanim proglasima Dvora Srbi su proganjani i vređani, od njih su traženi porezi i dažbine, pa i desetak za Katoličku crkvu, primoravali su ih da kuluče i daju podvoz, oduzimali im stoku. Stoga su oni nastojali da budu izuzeti ispod županijskih vlasti, te da žive pod svojim vođama i po svojim običajima, podređeni jedino caru, za koga će, kada je potrebno, ratovati.
Prvobitna politika Dvora bila je da razjedini srpsko stanovništvo, praveći razliku između onih koji su se naselili pod patrijarhom Arsenijem III posle 1690, koji su zadobili Ilirske privilegije, i Srba koji su otpre bili na teritoriji Carstva, koje su želeli da zadrže u zasebnom administrativnom i crkvenom organizacionom sistemu. Trebalo je mnogo nastojanja, žrtve i umešnosti, da bi se te namere osujetile i da bi se ostvarilo jedinstvo Srba u Habsburškoj Imperiji.
Za državnu administraciju nastao je problem kako i gde da smesti srpsko stanovništvo, a da ono ne predstavlja etničku, teritorijalnu, vojnu ili političku celinu. Rešenje je nađeno u razmeštanju Srba na uskom i dugačkom pojasu duž državnih granica.
Pripreme za osnivanje Pomoriške vojne granice počele su sa prvim danima 18. veka. Već godine 1701. zapovednik Arada bio je oberkapetan Jovan Tekelija; on je neposredno zatim postao i zapovednik Pomoriške vojne granice, odmah nakon njenoga ustanovljenja 1703. godine.
U nedostatku tačnih statističkih podataka teško je utvrditi brojčani odnos izmenu Srba koji su tu živeli pre Velike seobe iz 1690. godine i onih koji su došli pomenutom seobom. Pojedini posredni pokazatelji navode na zaključak da je, bar u Aradu i njegovoj okolini novonaseljeni graničarski sloj brojem daleko nadmašio dotadašnje srpsko stanovništvo (zato je aradski deo označen na starim mapama kao Tekelijina varoš bio centar aradskih Srba i ostao je to čak i nakon jerarhijske podele s Rumunima, a pomoriška mesta, nakon iseljavanja graničara sredinom 18. veka, ostala su sa malobrojnim srpskim stanovništvom).
Međutim, pošto je na osnovu Požarevačkoga mira 1718. godine došlo do ponovnog pomeranja državnih granica, Pomoriška krajina je postala bespredmetna, pa je odlučeno, a 1741. i carskim ukazom naređeno, da bude razvojačena.
Graničari su bili krajnje zabrinuti, uznemireni i ogorčeni. Od svoga dolaska oni su živeli maltene u stalnom ratovanju. Za vreme tolikih ratova časno su se borili, dokazavši svoju hrabrost i vernost, a sada žele da ih odstrane kao nepotrebne. Istina je da su im predlagali mogućnost preseljavanja u Banat na Tisu i Dunav (30 porodica iz Arad-Gaja čak se i preselilo u jesen 1750. godine), ali je njima padalo teško da u bescenje prodadu sav domazluk, pa da sa starcima I decom ponovo krenu u nepoznato, gde niti je kuće ni kućišta, niti se zna od čega će se i kako živeti. U narodu je zavladala uzrujanost.
U opštem metežu počeli su se po raznim mestima održavati zborovi protiv razvojačenja; takav zbor održan je i u Nadlaku 10. novembra 1750. godine. Ipak Dvor nije popustio. Vojnicima koji nipošto nisu hteli da oružje zamene motikom nije preostalo drugo, do da se presele. Tako se, mada bezvoljice, početkom leta 1751. godine nekoliko hiljada graničarskih porodica spustilo iz okoline Moriša, sa opravdanim strahovanjem za svoju budućnost.
Među Srbima su tada nastale nove trzavice i nesporazumi izmenu onih koji su napuštali domove da bi na drugoj strani graničarili i onih što su se pomirili sa sudbinom i ostali u svojim mestima kao zemljoradnici.
To je bio bolni kraj pomoriškog graničarenja, u kojem su Srbi ponovo osetili nezahvalnost bečkoga Dvora i težinu svoga nesrenenog položaja; ne i kraj narodnim mukama. Novi razdori, nove selidbe i nove neizvesnosti nadvile su se nad nacionom.
Srbi su otpre smatrali da njihove nevolje potiču otuda što su prešli u katoličku Austriju, a ne – recimo – u pravoslavnu Rusiju. Koristeći se nastalim stanjem, sredinom 18. veka Srbi ruski oficiri – Gavrilo Perić, Dimitrije Perić i Petar Tekelija – obilazili su Banat i Pomorišje, vrbujući ljude za Srpski husarski puk u Rusiji. Akciju je nastavilo rusko poslanstvo u Beču i pridobilo nekoliko uglednih oficira, među kojima Jovana Ševića, Rajka Preradovića, Jovana Horvata i Jovana Čarnojevića.
Kao najspretniji i najpreduzimljiviji, potpukovnik Pomoriške milicije Jovan Horvat ubrzo je stekao neku vrstu poluzvaničnoga prvenstva, vrbujući za Rusiju pristalice među zaostalima u Pomorišju, ali i među graničarima preseljenim u Banat; on je prvi s grupom Srba prešao u Rusiju.
Pokret za iseljavanje je dalje uzimao maha. Mada svojevremeno nisu hteli da napuste Pomorišku granicu, sada su mnogi Srbi, ponovo opčarani nadom, na brzinu rasprodavali imetak i vrebali zgodu da krenu u Rusiju. U jesen 1752. godine nova grupa od oko 800 vojnika i oficira prešla je u Rusiju sa Jovanom Ševićem i RajkomPreradovićem. Oni su, isto u Ukrajini, naselili oblast nazvanu Slavenosrbija.
Tačnih podataka o broju preseljenih Srba nema, a raspon brojki iz sekundarnih izvora veoma je velik, tako da ga nećemo navoditi, nego samo napomenuti činjenicu da je proces bio ne samo širok, nego i dugotrajan: godine 1757. u Novu Srbiju je prispelo još oko 800 ljudi; poslednja doseljavanja u srpske naseobine po Rusiji zabeležena su 1804 I 1815. Razume se, bilo ih je i iz drugih krajeva, ne samo iz Pomorišja.
Doseljenici su odmah osnovali sebi naselja, nazivajući ih po mestima odakle su poticali: Čanad, Nadlak, Semlak, Pečka, Glogovac, Mandrulok, Pavliš itd. Ipak, nakon desetak godina njihove naseobine su uključene u redovnu administrativnu podelu. A što je trebalo da posluži kao jemstvo za opstanak – zajedničko slovensko poreklo i ista veroispovest – samo je ubrzalo asimilaciju. U 20. veku srpski trag se tek nazirao u tamošnjem predanju malobrojnih staraca, onomastici i toponomastici, koja neodoljivo podseća na živopisno Pomorišje.
Tako se poigrala sreća sa iseljenicima u Rusiju.
A podaci o srpskom stanovništvu zaostalom u samom Pomorišju takođe su oskudni i nepouzdani. Godine 1864, kada je započeta jerarhijska podela u Karlovačkoj mitropoliji, te je trebalo podeliti crkvene opštine između Aradske eparhije, koja je pripala rumunskoj Erdeljskoj mitropoliji, i Temišvarske eparhije, koja je ostala u srpskoj Karlovačkoj mitropoliji, čisto srpske crkvene opštine bile su Arad (Tekelijia crkva), Varjaš, Ketvelj i Naćvala, a u ostalima je sprovedena deoba između Srba i Rumuna; prilikom deobe je proizišlo da su samo u Čanadu Srbi bili u većini, pa im je ostala crkva, a u svim ostalim mestima bili su u manjini, pa im je isplaćena namira, i oni su naknadno sebi gradili crkve.
Ko zna hoće li se ikada tačno odrediti koliko je Srba doseljeno, a koliko raseljeno iz Pomorišja. Možda to jeste, a možda i nije bitno. Kao suštinsko ostaje sledeće: Pomorišje je širokogrudo otvorilo svoja nedra Srbima stradalnicima u najtežim danima njihove istorije; sticajem okolnosti nekima je postalo otadžbina u kojoj su ostali da trajno borave do danas.
I kada se sve svede, sabire i oduzme, ostaje gola činjenica da su se mnogobrojni Srbi, raselivši se iz Pomorišja sa nadom na bolje, izubili i pretopili, a da su malobrojni ostavši u Pomorišju, kraj svih teškoća i nepovoljnosti, uživali kakvo-takvo zatišje i opstali do današnjih dana.
Neprekidni i vrtoglavi demografski pad srpskoga življa u Pomorišju tokom skoro dva veka izraženo se očituje u uporednom pregledu broja Srba i celokupnoga broja stanovništva po mestima: udeo Srba u pomoriškim mestima u kojima žive iznosi prosečno 2 odsto; ipak, u Pomorišju postoji 15 srpskih pravoslavnih crkava i manastir Bezdin, a srpsko mesno stanovništvo u stalnoj je vezi sa celim Srpstvom u Rumuniji.
IZVOR: LJUBOMIR STEPANOV, STEVAN BUGARSKI, MANASTIR BEZDIN, KRATKI PRIKAZ, Savez Srba u Rumuniji, Temišvar 2003.
Odabrao i priredio: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić
5. jun 2017. u 12:44
vojislav ananić
PERA SEGEDINAC
„…još jedna među bunama, ovog puta na krajnjem severu Banata, na području Pomoriške vojne granice, izbila je 1735. godine, a među njenim vođama bio je tada već osamdesetogodišnji starac Pera Jovanović Segedinac (1655-1736) kapetan, moriški graničarski oficir i srpski obrstvahtmajstor, koji se u svojim mlađim godinama bio istakao i u borbama protiv Turaka i protiv Rakocijevih „kuruca“, pa je bio postavljen za kapetana u šancu Pečka, nedaleko od Arada.
Motivi pobune proizišli su iz nesnosne eksploatacije koju su komorske vlasti vršile nad mađarskim „jobađima“, a vođe „jobađa“ bili su Janoš Šebešćan, Sič, Pavle Matula, Sabo i Ištvan Silađi. Oni su među graničarskim oficirima, nezadovoljnim ponašanjen nemačkih viših komandanata, pridobili ostarelog Peru Jovanovića Segedinca, koji je svojim autoritetom nagovorio da se opredele za pobunu i oberkapetan Đurka Šević, kapetan Jovan Štrba, pa uz njih i Perin sin, zastavnik Mihajlo Jovanović…
… Pera Segedinac prihvatio se da bude predvodnik pobunjenika… Dajući vojne savete kuručkim ustanicima Pera Segedinac ih je požurivao da otpočnu borbu dok su glavne carske trupe još zauzete ratom na Rajni. Pri tome ih je upozorio da ne napadaju na Veliki Varad već na Arad, u kome uskoro neće biti vojske, ili na Đulu. Vojne vlasti su saznale za pripremanje pobune pa su preduzele mere da je uguše u njenom začetku. Marta 1737. … Pera Segedinac je zarobljen i okovan.
Duga istraga je bila vođena sa ciljem da se otkrije nije li Buna bila organizovana uz učešće stranih sila, Francuske i Turske.
‘Mađari su kazali da će sebi prisvojiti crkvene (kalvinske) posede pa su hteli da oslobode zemlju, a ja s njima svoj narod’ – izjavio je Pera Segedinac prilikom saslušavanja pod strahovitom torturom, od koje je starac i izdahnuo, ne dočekavši egzekuciju po kojoj je trebalo da bude raščerečen i stavljen na točak, pa je mrtav odvezen u Pečku i tamo je njegov leš obešen da bi se buntovni Srbi zastrašili…“.
IZVOR: „Banatska rapsodija“ – Milan Tutorov, „Aurora“, Novi Sad, 2001, str. 269-271.
24. jul 2017. u 10:21
vojislav ananić
Napuštanje Srbije i Beograda
Turci su brzo napredovali a gradovi padali jedan za drugim. U Srbiji ne samo da se nije moglo ostati, nego se trebalo skloniti van dohvata turske osvete. Tako je došlo do pokreta preko Dunava i Save. Do seobe u pravom smislu, tj. napuštanja svoje otadžbine i prelaženja u krajeve daleko od nje, došlo je u septembru, tamo u vremenu od pada Niša (6. septembra) i početka opsade Beograda (26. septembra), a završilo se u oktobru. „A na ljeto (1690) priđe Ćuprilić vezir sa velikoju siloju i uze Niš na veru ali s lažom, poneže iseče sve hristijane”. Ova beleška, s obzirom na Srbe, odgovara istini. 6 septembra 1690 Turci su zauzeli Niš i carskoj vojsci dali slobodan prolaz ali pod uslovom da im Srbi, i vojnici i ostali stanovnici budu predani. Tom prilikom poklali su Turci oko 4000 srpskih duša. Turci su se svetili Srbima gdegod su mogli. Pošto su zauzeli Oršavu, oni su zarobljene Srbe, njih oko 600, okovali te su, u decembru 1690, morali sa lancima na nogama popravljati šančeve beogradske tvrđave.
Krajem septembra nalazilo se u Beogradu oko 40.000 Srba izbeglica. Izbeglicama je, pri prebacivanju preko Dunava i Save pomagala i carska vojna vlast. Poslednja grupa izbeglica prebačena je „na njihovim šajkama iz Beograda za Slankamen i Varadin 6. oktobra, dakle, samo na dva dana pre nego što je Beograd pao ponovo u ruke Turaka. Beograd je branio, pored generala Aspremona, i generzl de Kroa, koji se jedva spasao sa 3000 ljudi u Osek. Beograd je pao u turske ruke 1. oktobra 1690. Posle pada Beograda carska vojna vlast osećala se tako slabom da je odlučila da se nasloni na Osek, Siget i Budim, a sve ostale tvrđave da poruši da se Turci ne bi u njima utvrdili.
A kada je carska vojska napustila i Kupinovo i počela se prebacivati u Bačku, nastala je i među srpskim stanovništvom u Sremu panika, te se i ovo u znatnoj meri pridružilo izbeglicama. Sa narodom iz Srema krenuli su u bekstvo i sveštenici, pa i kaluđeri najuglednijih i najvećih manastira: Krušedola, Šišatovca i Hopova. Pa i Srbi iz Banata dali su se u bekstvo i to u znatnom broju. I oni su prešli u Bačku i pridružili se izbeglicama. Izbeglicama je ovladao takav strah da su izbegli iznad Budima na austrisko-tursku granicu od 1683, samo da bi što više bili van domašaja turske osvete. Kojim su se putevima kretale izbeglice, ne znamo sigurno, ali uglavnom uz obe strane Duiava. Jedan deo izbeglica prešao je u Bačku, a zatim preko Bačke krenuo prema Budimu. Verovatno da je jedan, i to dosta znatan deo ovih izbeglica, ostao u Bačkoj. Drugi deo izbeglica prešao je hod Oseka, preko Drave, u Baranju, koja leži uz Dunav, a bila naseljena našim narodom. Obe grupe izbeglica, i one koje su išle preko Bačke, i one koje su išle preko Baranje, uputile su se uz Dunav ka Budimu, pa i iznad Budima do Ostrogona. Izbeglice, priča daskal Atanasije, „pobjegoše vsi rekoju Dunajem protivu vodi (tj. uz vodu) i pridoše pod grad Budu“. Pri svom kretanju držale su se izbeglice naročito naselja, naseljenih našim narodom. Glavne prihvatne stanice, prilikom ove seobe mogle su biti na desnoj strani Dunava, u Baranji, naročito Mohač i Sečuj, a u tolmanskoj županiji, verovatno, manastir Grabovac; a više na sever uz Dunav, Pakš, Kemled, Ker, Kanač, Feldvar i čitav niz manje važnih ali naših naselja, koja više ne postoje. U stolnobeogradskoj županiji mogli su izbeglim Srbima da posluže kao prihvatne stanice tadašnja srpska naselja: Baračka, Pantelija, Edun (Adonj), Rac-Sent-Peter, Rac-Krstur, Hamzabeg i neka druga manja naša naselja. Na levoj strani Dunava glavna naša naselja kojih su se držale izbeglice bila su: Sombor, Baja, Kaloča i Rackovin na Kovinskoj adi (Čepel), koja dopire gotovo do Budima. Kako je tekla ova seoba, za ono doba, tako velikog broja naroda i sasvim slabih saobraćajnih sredstava, nije nam pobliže poznato. Svako se selio kako je mogao. Izbeglice su se kretale u grupama i pojedinačno, a svakako više suvim putevima. Beleška Atanasija daskala kao da su Srbi tom prilikom koristili 10.000 „strugova“ (tj. velikih čamaca) ne može se primiti kao verovatna. Ali ni kretanje suvim putevima nije bilo lako. Konja i kola bilo je sasvim malo. Prtljag, deca, slabi i iznemogli nošeni su na konjima, mazgama i magarcima; snažniji su išli peške. Puteva je bilo malo i bili su rđavi. Najviše se išlo uz Dunav, neki u čamcima, a neki peške, a najviše u grupama, jer ići pojedinačno bilo je vrlo opasno.
Najveća i najuglednija bila je svakako grupa koja se nalazila uz patrijarha. Uz njega su se nalazili, pored episkopa koji su učestvovali na skupštini u Beogradu, i Petronije Ljubibratić, vikarni episkop beogradskog i sremskog mitropolita. Pored članova visoke jerarhije nalazili su se uz patrijarha mnogi kaluđeri i sveštenici i drugi ugledni ljudi, kao Raškovići, daskal Atanasije i dr. U ovoj grupi nošene su i mošti naših svetitelja. Mošti kneza Lazara nosili su kaluđeri manastira Ravanice; mošti Stevana Štiljanovića kaluđeri manastira Šišatovca; mošti poslednjih despota Brankovića i njihove majke Angeline, kaluđeri manastira Krušedola; a mošti Teodora Tirona kaluđeri manastira Hopova.
Sasvim kratak opis seobe dao je ravanički kaluđer Stefan On je zapisao kako „malu že našemu narodu beguemšem sja uz Dunav gore, jedni na lađah, iniže na konih i na kolesnicah, druzi že naši, jakože i ja siromah, 40 dnej bist nam put hoždenije. I iridoh k Budimu. Tamo že i svetjejšij patrijarh Arsenije Čarnojević i nekoliko vladika i kaluđera ot mnogih manastirej i človeci mnozi ot vsej zemle serbscej, mužeski pol i ženski”. Usput, u Edunu (Adonju), zadržali su se šišatovački kaluđeri sa moštima Stevana Štiljanovića koje su položili u hram sv. Uspenija. Najvsći deo izbeglica krenuo je dalje. „Takožde i mi žiteli manastira Ravanice s mošči svetago iže v carjah kneza Lazarja serbskago. I preselihom sja v njekoje mjesto više Budima, zovomo Sent Andreja”. „I tu sogradihom hiže (kuće), kako koji može, i cerkov vozdvigohom od drev bliz brega dunajskog, i tu položihom mošti svetago carja Lazara serbskago”. Jsdna spizoda prilikom seobe— Šta su sve imali da pretrpe izbeglice teško je i naslućivati. Lomiti se po tuđoj zemlji i dohvatiti se granice tadašnje Austrije, koja je bila iznad Budima — jer je strah bio veliki — nije bilo lako. Zlikovci su presretali i manje grupe, a pogotovo pojedince, pa ih pljačkali. Jedan takav razbojnički napad sretamo prikazan u iskazu koji ie dala na sudu u Budimu Smiljana Miloševa 16 septembra 1724. Prepad se desio negde uz Dunav, a svakako nije bio i jedini. „Kada smo — ispričala je ona — ozdol bežali u oranici (oranica je „čun od jednog trupca, a izdubljena kao i čun, ali je spolja obla kao kakvo korito“), strašno bejaše od hajduka. Tad moja mati izvadi novce te podeli; dade ocu za dosta novaca, takođe i sama ponese, a mene dade 102 arslanlije u jednu krpicu svezatu, i ja metnu u nedra. Malo pošavši izađoše hajduci pred oranicu i ustaviše je, i počeše da svlače oca i mater. Uzevši im sve novce i srebra svakojaka je bilo: čaše, đerdani, pojasi; sve im to pobraše. A ja kad to vido što od njih učiniše taji (tad) pobego uz brdo pokraj Dunava za velikim lađama. I povikaše hajduci: „Drži to devojče ima pre nem novaca”. Taj (tad) poteče za mnom jedan hajduk i stiže me. Ja pobego u vodu i spusti novce pored jedne klade u vodu. Ne vide hajduk i istera me napolje, pokle udari šakom uz obraz. Taj (tad) povika iz lađe pokojni Stojan terza: „Ne udri, junače, devojku neće ti biti ugura” (sa srećom). U time se hajduk ostavi mene, ode natrag i stiže me mati i upita me za novce, a ja kaza gde sam i bacila. I ugazi mati i nađe i reče: „Ovo je sinko tvoja cpeha, i neka tebe stoji”.
O bedi ove seobe imamo nešto beležaka i u pismima patrijarha Arsenija, pisanim novembra 1690. U pismu upućenom caru Leopoldu žalio se on kako „jedva s nuždeju izbežasmo bez vsakago imenija”, „i ne imasmo mesta, ni pokoja nigde, nego priđosmo do Budima i Komorana s inemi zbegovi hristijanskimi ljudmi, koje Bog ot plenenija svobodi“. U pismu kancelaru austriske Dvorske kancelarije naročito je istakao kako su Srbi izbegli „goli i bosi“, „a Turci zemlu našu vasu ognju i maču predadoše, jakože i sami ste slišali“. Do Budima i Komorana, pisao je on, stigao je sa narodom „trudno i mučno”, pa nastavlja: „Šta smo imali, sve smo izgubili, ne imamo se čim krmit“ (hraniti), te je molio kancelara da „ima o nas blagoje slovo v savetih caru; da ne ostavi nas sirih (siromahe) bez njegove pomoći“.
IZVOR: Dušan J. Popović: Velika seoba Srba 1690. Beograd, 1954.
4. septembar 2017. u 12:15
vojislav ananić
Ljubomir Stepanov
Savez Srba u Rumuniji, Temišvar
ARADSKA TVRĐAVA – LOGOR ZA INTERNIRANE SRBE TOKOM PRVOG SVETSKOG RATA
Apstrakt: Odmah nakon početka rata austrougarske vojne vlasti započele su hapšenja i interniranja viđenijih Srba iz Bosne i Hercegovine, Srbije i Dalmacije. Tako su nastali brojni logori na teritoriji tadašnje Carevine. Jedan od tih bio je u Aradskoj tvrđavi. Procenjuje se da je kroz ovaj logor prošlo oko 15.000 ljudi, žena i dece, civila i vojnika, većinom Srba. Nisu sačuvani/pronađeni dokumenti iz tog perioda koji bi nam pružili jasnu sliku o stradanjima naših sunarodnika u tom logoru za istrebljenje Srba. Ali sačuvane su brojne fotografije. Autor pokušava, koristeći stare fotografije i razglednice iz lične kolekcije, da prikaže život i stradanja Srba u logoru „Aradska tvrđava“.
Ključne reči: Arad, Aradska tvrđava, Srbi, internirci, groblja, fotografije, razglednice
Odmah nakon početka Svetskoga rata, među prvim merama, koje su preduzele tadašnje austrougarske vojne i civilne vlasti na teritoriji Bosne i Hercegovine, bile su osnivanje koncentracionih logora za istrebljenje Srba. Broj ovih logora većih ili manjih dimenzija tokom Rata dostigao je cifru od preko tri stotine samo na teritoriji Austrougarske, dok je pedesetak radilo i na teritoriji Nemačke i Bugarske i bili su namenjeni prvenstveno Srbima sa svih srpskih etničkih prostora, civilima ali i vojnim licima.2 Jedan takav logor osnovan je krajem jula meseca 1914. godine i u Aradskoj tvrđavi. Aradska tvrđava je sagrađena prema projektu austrijskog vojnog arhitekte Ferdinanda Harša u razdoblju 1763-1783. godine. Tvrđava je građena u obliku šestokrake zvezde, okružena je sa tri strane koritom reke Moriš, i predstavlja originalnu varijantu francuskih utvrđenja tipa Voban. Korišćena je do Rata uglavnom kao tamnica i vojna kasarna. Tokom rata nosila je zvanični naziv: Carski i kraljevski internirski logor u Aradu (Kaiserhiches und Komgliches Internirungs Lager in Arad).
Iako su tadašnje vlasti pomno vodile evidenciju o kretanju ljudstva u logoru, do sada nije pronađena/sačuvana potpuna dokumentacija i arhivska građa o aktivnostima ovog logora.Namera ovog napisajeste da pruži jednu celovitiju sliku o Aradskom logoru uz pomoć ilustrativnog materijala – starih razglednica i fotografija iz autorove zbirke kao i drugih svedočanstava. Arad je staro naselje. Srbi se ovde pominju još u XIII veku. Njegova strateška važnost porasla je nakon osnivanja Potisko-pomiriške granice početkom XVIII veka. Porodica Tekelija postaje stožer srpstva u Aradu. Početkom HH veka Arad je bio urbanistički dobro uređen grad sa razvijenom industrijom i multinacionalnim stanovništvom. Arad je bio povezan železnicom sa značajnim mestima u Imperiji, a imao je dobre komunikacije i sa susedima. Arhitektonski, tvrđava je sačuvala svoj prvobitni izgled sve do današnjih dana.
Iz teksta ispisanog na gornjoj razglednici doznajemo da izvesna Emilija piše iz Arada svojoj prijateljici Hortenziji Pop u Veliki Varadin na dan 14. februara 1915. godine sledeću poruku:
Draga Hortenzija!
Nemoj se ljutiti što ti odgovaram sa zakašnjenjem ali toliko sam konfuzna i zauzeta da sam prosto zaboravila da ti pišem. U gradu imamo mnogo izbeglica (sic!), među njima je i moja sestra. Desile su se grozne stvari koje će se završiti veoma tragično. Ako će se nešto smiriti stanje pisaću ti detaljnije.
Ljubi te Emi.
Tvrđava je bila projektovana tako da je postojala mogućnost da po potrebi bude poplavljena, tada bi svi njeni žitelji bili primorani da se povuku u zatvoreni prostor.
Odmah po prispeću u logor, logorski liferant i fotograf amater Koh bio je zadužen da ih grupno fotografiše i umnožava fotografije koje je posle prodavao zatočenicima. Oni su ih koristili kao poštanske dopisnice da bi se javljali porodicama u rodni kraj. Po završetku Prvog svetskog rata logor je bio raspušten i preživeli su se vratili kući. Ubrzo nakon toga Aradska pravoslavna srpska crkvena opština odlučila je da podigne jedan spomenik – veliki drveni krst na groblje „Pomenirea“. Kod tog krsta tamošnji paroh je godišnje držao pomen o Spasovdanu sve do današnjih dana. Tokom godina veliki spomen- krst je istrulio, te se bivši aradski privremeni stanovnik i pekar, tada građanin beogradski, Janko Mihajlović potrudio da podigne nov, mermerni krst 1926. godine. U blizini tvrđave do skoro nije postojao nikakav trag od nekoliko hiljada sahranjenih u zajedničkim grobnicama. Godine 2004. Savez Srba u Rumuniji – Mesna organizacija u Aradu postavila je spomen-ploču u znak sećanja na sve preminule tokom Prvog svetskog rata u Aradskom logoru sa sledećim dvojezičnim srpsko- rumunskim tekstom: Pri kraju našeg kazivanja treba da odgovorimo još na pitanje: Ko je obznanio stradanja u Aradskoj tvrđavi? To je prvi uradio aradski advokat, sudija, poslanik u Mađarskom parlamentu i veliki rumunski rodoljub Štefan Čičo Pop (1865, Šigau – 1934, Arad). Nakon što je saznao o grozotama u Aradskom logoru kada se za par meseci tu slilo nekoliko hiljada nevinih ljudi, staraca, žena i dece koji su bili primorani da obitavaju u neljudskim uslovima ovog vojnog utvrđenja sagrađenog još sredinom XVIII veka te zbog krajnje nehumanih uslova su se pojavile brojne epidemije te su deportovani počeli da umiru, otišao je u Mađarski parlament i održao podugačak govor kojim je skrenuo pažnju na sve surovosti uslova i režima. Zatim je otputovao u Beč i tamo pred vojnim vlastima skrenuo pažnju na nepredvidive posledice postojećeg stanja kao i na međunarodne norme koje štite prava deportovanih, raseljenih, izbeglih i uhapšenih lica u ratnim prilikama. Kada je raspušten logor, u znak zahvalnosti, preživeli Srbi, od preostalih fotografija i poštanskih karata, napravili su album i poklonili ga sa posvetom njihovom velikom zaštitniku Štefanu Čičo Popu. Taj se album čuvao u porodičnom krugu sve do 1994. godine kada je zalaganjem tadašnjeg predsednika Aradske organizacije Saveza Srba u Rumuniji, profesora Simiona Žarka, otkupljen, priređena je izložba fotografija i tako su ova potresna svedočanstva dospela u javnost.
IZVOR: A R H I V V O J V O D I N E, ZBORNIK RADOVA SA MEĐUNARODNE KONFERENCIJE, ARHIV, MEDIJI I KULTURA SEĆANJA U PRVOM SVETSKOM RATU, NOVI SAD, 29-30. OKTOBAR 2014. Novi Sad, 2014.
5. oktobar 2017. u 05:38
Vojislav Ananić
NASELJAVANJE POTISKIH I POMORIŠKIH GRANIČARA U BANAT (1751-1753)
Od Bečkog rata (1683-1699) do Austro-turskog rata (1716-1718) granica između Habzburške monarhije i Osmanskog carstva protezala se rekama Tisom i Morišem, ostavljajući Bačku sa habzburške, a Banat sa osmanske strane. Prilike su se promenile Požarevačkim mirom 1718. godine, kada su u Habzburšku monarhiju uključeni Banat i, privremeno, oblasti južno od njega. Do razvojačenja nefunkcionalnih krajišta na Tisi i Morišu i organizovanja nove vojne krajine u Banatu, međutim, nije došlo odmah. Ulazak u reforme onemogućile su spoljno-političke prilike tokom Austro-turskog rata (1737-1739) i Rata za austrijsko nasleđe (1740-1748). Zbog ratnih okršaja sa Pruskom i njenim saveznicima, velikih vojnih rashoda i nesuglasica sa nemačkim zemljama Rimskog carstva, istrošili su se vojni i privredni resursi Habzburške monarhije i razotkrile sve slabosti državnog aparata. Tek krajem četrdesetih godina 18. veka pristupilo se reformama, između ostalog, i u oblasti vojne i vojnokrajiške organizacije. Tako je razvojačenje Potiske i Pomoriške vojne krajine i preseljavanje velikog dela njihovog stanovništva u Banat ostvareno prvih posleratnih godina.
Odlaganje razvojačenja Potiske i Pomoriške vojne krajine bilo je prouzrokovano ne samo vojnim razlozima, već i političkim pitanjima prodaje državnih poseda privatnim vlasnicima, obnove županija i njihovog postepenog priključivanja Ugarskoj. Posle Rakocijevog ustanka, a potom i u vreme rata protiv Osmanskog carstva, Beč je svesno odolevao pritiscima za obnovom županija na prostoru južne Ugarske, odnosno na teritoriji Slavonije, Srema i Banata. Okolnosti u kojima je carica Marija Terezija načinila niz ustupaka ugarskim staležima na saboru u Požunu na kojem je krunisana 1741. godine, dobro su poznate. Na tom saboru, članom 18, propisano je da naselja ,,koja se nazivaju vojnim” u Bačkoj, Bodroškoj, Čongradskoj, Aradskoj, Čanadskoj i Zaaradskoj županiji budu stavljena pod obnovljenu nadležnost Ugarskog kraljevstva i županija.
Odluka o demilitarizaciji ostvarena je najpre u slučaju naselja Segedin, Sombor i Subotica, kojima je dodeljen status slobodnih kraljevskih gradova u periodu između 1743. i 1748. godine. U isto vreme na dnevni red je stavljeno pitanje oblasti u koju će biti preseljeni sta- novnici razvojačenih krajina, gde bi i ubuduće služili kao graničari. Odluka o naseljavanju potiskih i pomoriških graničara u Banat doneta je, po svemu sudeći, proleća 1747. godine. O tome je general Engelshofen obavestio mitropolita Arsenija Jovanovića maja te godine, budući da je bio i zvanično određen za komesara u tom poslu. Ova odluka je, međutim, imala svojih protivnika među službenicima Dvorske komore koji su zagovarali predlog da bivši graničari, umesto u Banat, budu preseljeni u postojeće krajine u Slavoniji i Sremu. Komorske vlasti protivile su se predlogu o naseljavanju graničara u Banat zbog toga što je to podrazumevalo da će njegovi delovi biti militarizovani i izuzeti iz civilne nadležnosti. U takvim okolnostima su potiski graničari oktobra, a pomoriški decembra 1750. godine uputili žalbe na carsku odluku od 1. septembra iste godine da krajine uz Tisu i Moriš budu ,,Provincii Mađarskoi uediniti”. Ukoliko je preseljenje nužno, potiski graničari su molili da to bude u Banat gde će im biti ustupljeno dovoljno zemljišta za izdržavanje. Njihov zahtev bio je motivisan strahom od seobe u već naseljena krajišta Srema i Slavonije, u kojima ne bi bilo dovoljno zemljišta za nova domaćinstva. Na ovaj način treba razumeti i sadržaj molbe pomoriških graničara, koji su želeli ,,na večno poruganie naše paori da ne budem”, a u slučaju da se presele u neku drugu oblast nisu želeli da dođu u položaj ,,kako edni žileri koi pod kiriu na tuđem gruntu sedjat”.
Molbama graničara pridružio se decembra 1750. godine i mitropolit Pavle Nenadović, koji je Beč podsetio na to da još uvek nije određena teritorija za naseljavanje u Banatu iako je vremenski rok za napuštanje razvojačenih granica dat do jeseni sledeće godine. Taj rok je, po svemu sudeći, ispoštovan, pa je oktobra 1751. godine sklopljena konvencija ili ugovor o trogodišnjem oslobođenju od svih dažbina za graničare koji su se preselili. O tome da su se bivši potiski i pomoriški graničari većinom zaista preselili u Banat do jeseni 1751. godine svedoči izveštaj mitropolitovog egzarha Arsenija Radivojevića iz septembra meseca. U tom izveštaju se pominje oko 2.200 srpskih porodica već naseljenih u Banatu, koje su odbijale da postanu civilni podanici i insistirale na zadržavanju svog graničarskog statusa, a u protivnom su tražile da im se odobri da se isele ,,u drugu hrišćansku zemlju” kojoj su potrebne kao vojnici. Pretnja seobom u Rusiju imala je velikog uticaja na konačnu odluku vlasti da povlasti stanovništvo sa desne i leve obale Tise, civilnim statusom u Potiskom distriktu i graničarskim statusom u Banatu.
O samom toku i fazama preseljavanja nemamo mnogo podataka. Na osnovu žalbe stanovnika pomoriškog šanca Pečka od juna 1751. godine na to da su se njihovi bivši sugrađani i sveštenici pojavili i odneli sve stvari od vrednosti, utvare i novac iz nekada zajedničke crkve, može se zaključiti da su se pojedine razvojačene opštine preselile već proleća iste godine. Preseljavanje u Banat, dakle, počelo je u vreme kada je carica potpisivala plemićke diplome za oficire Potiske vojne krajine i Privilegiju Potiskog distrikta, marta i juna 1751. godine. Sve to vreme vlasti još uvek nisu bile složne oko konačnog odredišta potiskih i pomoriških graničara i predlozi o naseljavanju u postojeća krajišta u Sremu i Slavoniji još uvek su bili aktuelni. Iako je masovni prelazak u Banat završen već jeseni 1751. godine, pojedine zajednice su se tamo naselile tek proleća 1752. godine. Sveštenik Stefan Nikolić je povodom prelaska iz crkve Petrovog sela u Bačkoj u crkvu Svetog Jovana Preteče u Vranjevu ostavio belešku u jednom jevanđelju u kojoj pominje preseljenje celog šanca aprila 1752. godine.
Uprkos predlozima da se potiski i pomoriški graničari nasele u postojeće vojne krajine u Sremu i Slavoniji, prevladao je predlog vojnih krugova oko generala Engelshofena o preseljenju ovih graničara u Banat. Razloga za to bilo je više. Pre svega, Banat nije inkorporiran u Ugarsku, već se u celosti nalazio pod nadležnošću Dvorske komore i njene filijale Zemaljske administracije u Temišvaru. Pored toga, Banat je većim delom, a naročito na zapadu i jugu, bio polupust. Naseljavanje pustih oblasti uklapalo se u državnu populacionu politiku i napore usmerene ka povećanju iskorišćenosti zemljišta radi poreske dobiti. Konačno, Banat je bio pogranična oblast još od 1739. godine, a planove o organizovanju vojne krajine u njemu general Engelshofen izložio je u nekoliko navrata tokom četrdesetih godina 18. veka.
Prostor na koji su se bivši potiski i pomoriški graničari preselili u Banat, kako je konstatovano još davno u literaturi, žalosno je izgledao posle 1718. godine. Izvori iz 18. veka svedoče o slaboj naseljenosti Banata i prostranim nizijama podložnim plavljenju, na području koje se ispod Temišvarskog platoa spuštalo duž i između tokova Moriša, Tise, Tamiša i Begeja. Zapadni rub ove geografske celine pod austrijskom upravom bio je podeljen između Čanadskog i Bečkerečkog distrikta. Oba su, stoga, delila niz sličnosti – zauzimala nizijski i slabo naseljen teren, s nevelikim brojem naselja koja su bila okružena mnogobrojnim močvarama i pustarama. Pustare sa boljim preduslovima za život naselili su doseljeni potiski i pomoriški graničari. Neke od njih naseljene su prvi put sredinom 18. veka, a neke su bile davno zapustela naselja. Do zapustošenja je došlo verovatno krajem 17. i početkom 18. veka, kada su kretanja stanovnika prouzrokovali Bečki (1683-1699) i Austro-turski rat (1716-1718). Veliki broj stanovnika napustio je Banat tokom 1718. i 1719. godine zbog poreskog opterećenja i obaveze da izdržavaju vojsku. Fiskalna politika je nesumnjivo uticala i na kasnije migracije, te premeštanje stanovnika između županija i komorskog Banata.
Na slabu naseljenost uticale su i ne tako retke epidemije kuge. Jedan epidemijski talas, o kojem se ne zna mnogo, zahvatio je Banat 1730. godine. Komorski službenici su pokušali da popišu uginulu stoku u periodu između jeseni 1730. i proleća 1731. godine, dok su ljudske žrtve manje pouzdano popisane. Sledeća velika epidemija kuge izbila je tokom Austro-turskog rata, 1738. godine. Na osnovu podataka popisa stanovnika pre i posle ovih događaja, odnosno iz 1736/37. i 1739/40. godine, kao i drugih izvora, može se zaključiti da su najveći demografski gubici u periodu 1738-1740. godine u Banatu bili posledica kuge, a ne rata. Iako ne sasvim precizni, podaci ovog popisa ukazuju na to da je u Bečkerečkom distriktu usled epidemije kuge nestalo 36% predratnih kontribuenata, tj. oporezovanih, odraslih, radno sposobnih muškaraca u distriktu. U Vršačkom distriktu nestalo je zbog kuge 33,61%, u Čakovskom 27,21%, a u Pančevačkom čak 42,31% kontribuenata.
Stanovništvo Bečkerečkog distrikta se u najvećoj meri rasulo u bežaniji. U popisu iz 1740. godine pored žrtava kuge pominju se i oni koji su prebegli „preko Dunava ili negde drugde”. Popisivači su zabeležili 53 zapustele kuće u distriktu. Za većinu naselja naznačeno je da su se preselila preko Tise ili u obližnje močvare „iz straha” od kuge, neprijatelja, razbojnika, ali i carskih trupa na maršu. Veliku štetu su, po svemu sudeći, stanovništvu nanosile domaće trupe u tranzitu. Najviše su stradala mesta na reci Tisi, koje je za prelazak u Banat koristila domaća, „carska” vojska. Tako su sela Bečej i Čenta potpuno ruinirana, „zbog prolaska carskih trupa, i to u najvećoj meri, zbog prolaska komore”. U tom smislu, Temišvarska administracija je već decembra 1737. godine istakla da su „ekscese” u Bečkerečkom, Pančevačkom i Novopalanačkom distriktu počinili „racki graničari iz okoline Segedina”, marširajući preko Tise put Oršave.
Popis Bečkerečkog distrikta iz 1740. godine zabeležio je da su samo stanovnici sela Bardan, Itebej, Jankaid, Sveti Đurađ i Aradac tokom ratnih godina „ostali u mestu”. Prilikom popisivanja Bečeja i Šimode zabeleženo je da su popisani samo oni domaćini koji su se već vratili u predratno stanište, kao i da se očekuje povratak drugih. Povratak izbeglog stanovništva je bio važna okolnost za demografsko stanje u trenutku popisivanja 1740. godine. Pre nego što su se izbegli stanovnici vratili, popis je zabeležio stanje po kojem je stepen zapustelosti sela na putnim trasama domaće vojske iznosio i preko 50% predratne odrasle muške populacije, i to u Bečkereku, Kumanu, Bečeju, Šimodi, Sigama, Farkaždinu i Čenti. Mesta sa manjim stepenom zapustelosti, ispod 30% odrasle muške populacije, činila je grupa naselja bolje zaštićenog položaja i udaljena od glavnih pravaca kretanja domaće vojske – Jankaid, Sent Đurađ, Ečka i Bardan.
Potiski i pomoriški graničari su u Banatu naselili 15 naselja, koja su od 1753. do 1764. godine bila u sastavu Banatske zemaljske milicije. Naselja ove milicije bila su razvrstana u šest takozvanih Gornjih kompanija, sa po dva ili tri naselja – Velika i Mala Kikinda, Melenci i Taraš, Mokrin, Jozefovo i Krstur, Idvor i Leopoldovo, Botoš, Marinovo Selo i Sige, Vranjevo, Karlovo i Kumane. Većina ovih naselja bila je pusta pre 1751. godine, dok je svega pet naselja imalo stanovništvo i u trenutku kada su se u njih doselili graničari sa Tise i Moriša. U pitanju su bila naselja Kumane, Botoš, Čenta, Sige i Idvor. Sa izuzetkom Kumana, preostala četiri naselja nalazila su se na krajnjem jugu Bečkerečkog distrikta, na ušću Tamiša u Tisu. O tome da je i u njima bilo više nego dovoljno prostora za naseljavanje svedoči podatak da je posle rata i kuge 1740. godine Kumane imalo svega četiri domaćinstva, Čenta sedam, Sige 14 domaćinstava, a Idvor osam poreskih platiša. Preostalih deset naselja nije postojalo pre doseljavanja potiskih i pomoriških graničara. Osnovana su severnije, na gotovo nenaseljenom području uz Tisu. Nova naselja nastala su od delova pustara ili spajanjem više njih. Na primer, naselja Bašaid, Kumane, Melenci, Taraš, Karlovo, Velika, Mala Kikinda i Mokrin nastala su na prostoru na kojem su se nalazile pustare Sentuš, Detoševo, Oluš, Tojsig, Galad, Joca, Crkvenka, Devetak, Ilje.
Od 15 naselja zemaljske milicije tri su nastala na teritoriji Čanadskog distrikta – Krstur, Jozefovo i Mokrin, dok su sva ostala bila na teritoriji Bečkerečkog distrikta. U upravnom pogledu to i nije bilo važno zbog toga što su počev od 1753/54. godine naselja zemaljske milicije izdvajana prilikom popisivanja i nisu posmatrana kao deo jednog od ova dva distrikta. Ona su nastala na pustoj teritoriji koja je stavljena pod neposrednu nadležnost civilne uprave Zemaljske administracije u Temišvaru. Posebnost se zasnivala na činjenici da njihovo stanovništvo nije delilo položaj distriktskih podanika, već je imalo obaveze i prava definisane posebnim ugovorom ili tzv. konvencijom.
O površinama opština i kvalitetu zemljišta Banatske zemaljske milicije može se govoriti vrlo precizno na osnovu podataka nešto kasnijih premeravanja. Kada je desetak naselja Gornjih kompanija razvojačeno 1773. godine i 1774. vraćeno pod komorsku nadležnost, odnosno pretvoreno u Velikokikindski distrikt, popisana je i njihova površina prema stanju zabeleženom 1768, odnosno 1771. godine. Budući da su naselja nastala na bivšim pustarama, močvarnim i nekorišćenim zemljištima, u pojedinim atarima našle su se i te nekorisne površine.
Na osnovu broja domaćinstava i odraslih muškaraca računa se da je ukupan broj stanovnika u naseljima Banatske zemaljske milicije 1753. godine iznosio najmanje 12.000 duša.15 Imajući u vidu da je površina 15 militarizovanih naselja iznosila ukupno 1.419,71 km2,16 sledi da je na 1 km2 ovih naselja dolazilo 8,91 osoba. Drugim rečima, jedno domaćinstvo dolazilo je na manje od kvadratnog kilometra (0,79 km^) ovih naselja.
Prema komorskom popisu iz 1752/53. godine, prilikom formiranja 15 naselja šest kompanija Banatske zemaljske milicije evidentirano je ukupno 4.085 odraslih muškaraca. Među njima je bilo 1.787 starešina domaćinstava, a u njihovim domaćinstvima nalazilo se 1.070 oženjenih i 637 neoženjenih braće i sinova, dok je pored njih popisano i 274 siromašna muškarca sa nešto sredstava i 37 bez ikakvih sredstava za život, kao i 280 vrlo starih, bolesnih i nesposobnih. Na osnovu podatka da se prilikom izjašnjavanja novembra 1750. godine 3.672 potiska i pomoriška graničara opredelilo za zadržavanje vojnog statusa, i to iz Potiske granice 1.991 i iz Pomoriške granice 1.681 graničar, može se zaključiti da su graničari opredeljeni za zadržavanje vojnog statusa zaista stigli u zapadni Banat. Podatke pomenutih popisa potvrđuje i vojni popis koji je sastavljen novembra i decembra 1753. godine, iako prikazuje zanemarljiva odstupanja. Tada su popisani svi odrasli vojno sposobni muškarci koji su se zatekli u šest Gornjih kompanija (Effektive Kopf), na osnovu čega se mogu bliže upoznati demografske prilike među doseljenim graničarskim porodicama u Banatu. Broj domaćinstava u kompanijama koje su sadržale po dva do tri naselja bio je prilično ujednačen i kretao se između 331 i 348 domaćinstava. Izuzetak je bila kompanija koju su činili Idvor i Leopoldovo sa 403 domaćinstva. Formiranje ujednačenih vojnih jedinica, a time i naselja, može se pripisati svesnoj nameri nadležne Zemaljske administracije u Temišvaru. Ima podataka i o tome da su veće grupe oficira i graničara istog porekla (iz istih potiskih i pomoriških šanaca) naseljene u ista mesta i kompanije u Banatu, ali ovo pravilo nije dosledno poštovano pa su naseljenici i mešani.
U 35-40% domaćinstava u naseljima Gornjih kompanija popisani su pored domaćina i drugi oženjeni članovi, tj. oženjena braća i sinovi. Broj takvih domaćinstava bio je nešto veći samo u Velikoj Kikindi (48% svih domaćinstava). Potencijalno zadružnim se među ovim mogu smatrati domaćinstva sa dva do pet oženjenih članova (pored starešine domaćinstva), a kojih je u svim naseljima bilo ukupno 196, odnosno 9,44% svih domaćinstava. To znači da je, u proseku, svaka kompanija imala oko 30% proširenih i oko 10% zadružnih domaćinstava. Na nemali broj domaćinstava sa većim brojem članova verovatno je uticala i okolnost nedavnog preseljenja u novu sredinu, kao i obilje obradivog zemljišta koje im je stajalo na raspolaganju. Najmanji broj potencijalno zadružnih domaćinstava zabležen je u dve kompanije koje su obuhvatile već postojeća sela. U pitanju su bile kompanije sa skučenim atarima na području donjeg toka Tamiša – kompanija Botoš, Marino Selo i Sige sa 27 potencijalno zadružnih domaćinstava (8,15%) i kompanija Idvor i Leopoldovo sa 15 potencijalno zadružnih domaćinstava (3,72%).
Po pravilu, oficirska i sveštenička domaćinstva bila su veća zbog toga što su njihovi domaćini uživali poreske privilegije. Proširena ili zadružna struktura ovih domaćinstava bila je uobičajena pojava. Oko dve trećine oficirskih domaćinstava Gornjih kompanija imala su jednog i više oženjenih članova pored domaćina. U čak 27% tih domaćinstava bilo je između dva i pet oženjenih članova.
Broj domaćinstava je posle doseljavanja 1753. godine u većini naselja stagnirao, a primetniji porast zabeležen je tek posle 1773. godine. Izuzetak su bila naselja Velika Kikinda, Mokrin i Melenci u kojima je porast broja domaćinstava bio nešto veći, naročito posle 1764. godine. Iako pretpostavljamo da je povećanje broja domaćinstava bilo posledica njihovog usitnjavanja, ne može se isključiti ni mogućnost da je novih talasa useljavanja bilo u periodu posle 1764. i 1773. godine.
Za ostanak u razvojačenim naseljima Potiske vojne krajine opredelili su se prvenstveno oni koji nisu želeli da izgube svoju imovinu. Država je nastojala da dodatno motiviše opredeljene za ostanak, pa je oficirima koji su prihvatili civilni status dodeljen zemljišni posed i plemićka diploma. Carica je juna 1751. godine odobrila da razvojačena naselja ponesu status privilegovane oblasti, odnosno Potiskog distrikta i njihovi stanovnici zadrže status slobodnih ljudi. Tako se dogodilo da su brojni oficiri i graničari razvojačenih mesta uz Tisu odlučili da ostanu u civilnim naseljima u Bačkoj. Uspomena na njihovu odluku sačuvana je u molbi predstavnika Gornjih kompanija Ilirske granice iz 1773. godine, koji su tražili dozvolu da u vojnom statusu ostanu na svojim staništima i budu pošteđeni trauma novog preseljenja, ,,kao što su naši preko Tise u Bačkoi iza nas zaostali, kad smo se mi ovamo preselili”.
Ukupno 46 oficira Potiske vojne krajine dobilo je plemićku diplomu 1751. godine, a oni su činili oko 40% oficira ove krajine. Sa druge strane, ukupno 71 oficir obe krajine izjasnio se za zadržavanje vojnog statusa i preseljenje. Poznata nam je kasnija vojna karijera za oko 70% oficira iz ove grupe. Naime, moguće je ispratiti sudbinu 18 oficira koji su završili u Rusiji i 33 onih koji su završili u Banatu do kraja 1753. godine. Oficiri koji su preuzeli službu u novoosnovanim mestima Banatske zemaljske milicije – 33 poimence poznata, činili su 23,77% od ukupno 122 potisko-pomoriška oficira evidentiranih 1749. godine.
Naselja Pomoriške vojne krajine integrisana su u Aradsku i Čongradsku županiju, dok su naselja Potiske vojne krajine pretvorena u Potiski distrikt pod komorskom upravom. Iz ovog razloga se pretpostavlja da je talas emigracije zainteresovanih za graničarski status iz Pomoriške krajine bio veći od onog iz Potiske. Izvestan broj pomoriških oficira i graničara sigurno je otišao u Rusiju, budući da su centralne ličnosti seobe u Rusiju bili majori Jovan Horvat i Jovan Šević, inače komandanti šanaca Čanad i Pečka. Samo 13 pomoriških oficira završilo je u Banatu, od kojih su trojica dolazila iz razvojačenog šanca Semblek, po dvojica iz Čičira, Pečke i Arada, a po jedan iz šanaca Glogovac, Šajetin, Čanad i Subotica. Ipak, o vezama Banatske zemaljske milicije sa tradicijom Pomoriške vojne krajine svedoči beleška od 22. novembra 1752. godine u kojoj je opisano kako je šest barjaka razvojačenih šanaca ove krajine predato „miliciji banatskoj”. Ovi barjaci uzeti su od 17 barjaka razvojačenih pomoriških konjičkih i pešadijskih kompanija (šanaca), koji su 13. juna 1751. godine pohranjeni u crkvi Svetog Petra i Pavla u Aradu, ,,u spomen da se može znati kade je pokvarena Pomoriška krajina” Događaj preuzimanja šest barjaka bio je svečano propraćen posle nedeljne litrugije i, sudeći po sakupljenim prilozima, u prisustvu velikog broja ljudi.
U grupi oficira koji su se preselili u Banat do 1753. godine većinu su činili oficiri iz Potiske vojne krajine (20 od 33). Čak šest je došlo iz šanca Bečej, po četiri iz šanaca Ostrovo (Ada) i Petrovo Selo, dva iz Feldvara, a po jedan iz Mola, Čuruga, Žablja i Sent Tomaša. Nabrojana razvojačena naselja bila su svojim položajem od ranije upućena na banatsku stranu Tise. O tim vezama svedoče brojni slučajevi emigracija iz Bačke u Banat i obrnuto. Pored toga, potiski oficiri su bili višegodišnji zakupci zemljišta u susednom Banatu. Zakupac pustare Kikinda u Bečkerečkom distriktu 1740. godine za 106 forinti bio je kapetan Zako, oficir potiskog šanca Kanjiže. Zakupac je bio i graničar Ostoja Spajić iz Bečeja, koji je u arendu uzeo pustaru Portoš (Botoš) za 50 forinti. Dvojica pomenutih potiskih graničara, međutim, različito su se izjasnili o svom statusu deset godina kasnije. Imovinske prilike i ugled uticali su na to da su predstavnici porodice Zako iz Stare Kanjiže, kapetan Stevan i zastavnik Đorđe, odlučili da ostanu u Bačkoj i steknu plemićke diplome. O njihovom ugledu u Staroj Kanjiži svedoči podatak da je kapetan Zako bio jedan od najzaslužnijih u obnovi crkve u ovom mestu oko 1735. godine, dok su plemstvo 1751. godine stekli za civilno mesto Bajšu. Ovo nije bio usamljen slučaj, pa se još jedna ktitorska oficirska porodica, porodica Zarić iz Žablja, opredelila za civilni status i plemstvo. Sa druge strane, Ostoja Spajić se preselio u Banat u statusu rezervnog zastavnika, sa prilikom da promeni svoj status. Ovi primeri ukazuju na razlike u motivima kojima su se pojedinci vodili prilikom odlučivanja o ostanku ili preseljenju.
Problem iseljavanja habzburških podanika, a naročito potiskih i pomoriških graničara u Rusiju, često je razmatran i u izvorima i u literaturi. Vlasti nisu zaboravile ovo gorko iskustvo ni decenijama kasnije. U Privilegiji Velikokikindskog distrikta od 12. novembra 1774. godine, carica Marija Terezija osvrnula se na lojalnost onih potiskih i pomoriških graničara koji se ,,nisu odazvali rđavim primerom svojih saplemenih potiskih i pomoriških graničara, koji su se u strane oblasti iselili” Međutim, nema dokaza tome da je broj graničara razvojačenih krajišta uz Tisu i Moriš koji je otišao u Rusiju bio veliki. Prema našoj proceni, iz Habzburške monarhije se 1751. i 1752. godine u Rusiju odselilo ne više od stotinak oficira i graničara sa porodicama. Najobimniji popis odobrenja izdatih pojedincima za odlazak u Rusiju tokom 1751. i 1752. godine obuhvatio je 51 lice, tj. odrasle muškarce nosioce diploma, od kojih svega nekoliko sa porodicama. Pored toga, jednom doneta odluka o statusu i mestu boravka nije bila nepromenljiva. Čak osam lica iz Horvatove grupe od 51 kojem je izdat pasoš za odlazak u Rusiju ipak se nalazilo u Banatu krajem 1753. godine. Slično je postupio i konjički poručnik Marinko Milutinović iz Subotice u Pomoriškoj granici, kome je pasoš za prelazak u Rusiju izdat 18. januara 1752. godine u grupi Jovana Ševića. On je krajem 1753. godine vršio dužnosti kapetana-poručnika u Velikoj Kikindi, gde se pominje i 1757. i 1758. godine. Pored ovih, sigurno je bilo i drugih primera povratništva iz Rusije, kao što je bilo i naknadnih odlazaka.
Nažalost, nije poznat tačan broj stanovnika Potiske i Pomoriške granice uoči njihovog razvojačenja, pa ni udeo stanovnika koji je u njima preostao, odnosno koji se iz njih odselio u Banat i Rusiju. Nastojeći da spreči graničare da se upuste u seobe u daleke predele, država je povlastila položaj i onima koji su postali civili u Potiskom distriktu i onima koji su se kao graničari preselili u Banat. Tako posmatrano, broj naseljenika u Banatu evidentiran 1753. godine argument je u prilog tvrdnji da je najvažnija posledica razvojačenja Potiske i Pomoriške granice bila seoba njihovog stanovništva u Banat, a ne, kako se u istoriografiji često navodilo, u Rusiju.
Jelena Ilić
SAŽETAK: Jedno od najmasovnijih organizovanih pomeranja srpskog stanovništva sa jedne teritorije na drugu u 18. veku dogodilo se tokom 1751. i 1752. godine. Tada se, naime, više od 12.000 ljudi preselilo sa teritorije na desnoj obali reka Tise i Moriša na teritoriju na levoj obali ovih reka, odnosno iz Bačke i južne Ugarske u Banat. To preseljenje bilo je posledica razvojačenja Potiske i Pomoriške vojne krajine koje su formirane još 1702. godine. Oba krajišta izgubila su vojnostrateški značaj samo dve decenije nakon svog nastanka, a o njihovom razvojačenju raspravljalo se decenijama pre nego što je do njega zaista i došlo, 1751. godine.
KLJUČNE REČI: Habzburška monarhija, Banat, Banatska zemaljska milicija, Potiska i Pomoriška vojna krajina, razvojačenje, naseljavanje, migracije, 18. vek
UDC 325.3(=163.41)(497.113 Banat) “1751/1753 Originalni naučni rad
IZVOR: ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA ISTORIJU, 89, NOVI SAD, 2014.
19. novembar 2017. u 10:21
Vojislav Ananić
Arsenije III Crnojević, patrijarh (Bajice, Crna Gora, 1633 — Beč, 27. X 1706)
Bio je u pridvornoj službi patrijarha Maksima i 1665. postao iguman manastira Pećke patrijaršije. Mitropolit pećki ili hvostanski postao je 1669. i istovremeno vodio poslove teško obolelog patrijarha Maksima. Budući da nije bilo nade za patrijarhovo ozdravljenje, Arsenije je krajem 1672. izabran za pećkog patrijarha. Preduzeo je ubrzo niz većih kanonskih poseta (Bosna 1674, Braničevo i Srem 1676, Žiča i Braničevo 1677, Smederevo 1680, Budisavci 1682) a kada je rat između Turske i Austrije već bio na pomolu, krenuo je 1682. na poklonjenje Hristovom grobu. Na putu su ga srdačno dočekali mitropolit skopski Teofan i kratovski i štipski Ananija a u Jerusalimu je bio gost patrijarha jerusalimskog Dositeja Notara (1669—1707). Za vreme ovoga putovanja vodio je dnevnik koji ima vrednost dokumenta i književnog teksta. U Peć se vratio posle Uskrsa 1683. kada je austrijsko-turski rat već počeo. Kada se car Leopold I 1687. obratio carigradskom patrijarhu da pomogne hrišćansku stranu u borbi protiv Turaka, našao se u teškom položaju jer je trebalo pristati uz zapadne sile, Austriju i Mletke, od kojih je pretila opasnost pravoslavlju, kako su to iskusili u Vojnoj granici kada su Srbe pod vidom unije pokušali da privedu Rimskoj crkvi. U to vreme bio je dva puta u opasnosti da izgubi glavu jer Porta nije imala u njega poverenja pa je iz Peći prešao u Nikšić i odatle obavljao kanonske vizitacije. Dok je boravio izvan Peći, general Eneja Silvije Pikolomini dospeo je sa austrijskom carskom vojskom do Prištine i pozvao Srbe da mu se pridruže. Čineći napore da stupi u vezu sa predstavnicima Mletačke republike, dobio je poruku na Cetinju od monaškog bratstva iz Peći da se vrati u Peć jer će u protivnom pristupiti izboru drugog lica za patrijarha. Vrativši se nazad, našao se u Prizrenu sa Pikolominijem i sa njime postigao sporazum o pomoći koju će Srbi pružiti carskoj vojsci. Pošto drugog izbora nije bilo, napustio je pomirljivu politiku svojih prethodnika i počeo delati protiv Turaka. Posle smrti generala Pikolominija ratna sreća okrenula se u korist Turaka. Kada je patrijarh video da se carska vojska povlači, sa znatnim delom naroda u januaru 1690. krenuo je prema Beogradu i stigao u proleće iste godine. Budući da je turska vojska nadirala prema Beogradu, u izbeglom narodu zavladala je panika. Patrijarh je u Beogradu sazvao narodno-crkveni sabor u kojem su učestvovali crkveni velikodostojnici i narodni glavari sa obe strane Save i Dunava i sa kojeg je jenopoljski episkop Isaija Đaković poslat u Beč sa zahtevima da se Srbima prizna crkvena autonomija i patrijarhova jurisdikcija u obimu koji je imao pod Turcima. Odgovor na ove zahteve bila je povelja cara Leopolda I od 21. avgusta 1690. kojom su Srbi potpali pod neposrednu vlast austrijskog vladara a ne ugarskih županija ni feudalne gospode. Srbima se garantovalo da mogu iz srpskog naroda postavljati sebi arhiepiskopa koga će mirski i crkveni stalež između sebe birati. On je imao slobodnu vlast raspolagati sa svim istočnim crkvama grčkog obreda i opštinstvom iste veroispovesti. Drugo autonomno telo i vlast bili su magistrati po gradovima i kneževi po selima. U vreme dok su u Beču pregovarali oko dobijanja privilegija, Srbi su počeli u velikim grupama da prelaze preko Save tako da je poslednja grupa iz Beograda za Slankamen i Petrovaradin prešla pre nego što su Turci 8. oktobra ponovo zauzeli Beograd. Noseći narodne svetinje, knjige i druge relikvije Srbi su išli dalje ka severu stigavši do iza Budima i Komorana i zadržavajući se u većim zbegovima. Srbi su se ubrzo uverili da bečki kardinal Leopold Kolonić sa ugarskim plemstvom i županijskim organima ne priznaju date privilegije. U želji da se pored verskih prava osiguraju i narodna i ekonomska prava, došlo se na ideju da se Đorđe Branković proglasi za srpskog despota. Patrijarh se nije saglasio sa namerom da on bude i crkveni i narodni poglavar.
Ugled patrijarhov u starom kraju bio je veliki i kod naroda i kod episkopata koji nije hteo da prihvati nametnutog patrij arha Kalinika I. Arsenije je budno pratio događaje u delu patrijaršije koji je ostao pod Turcima, o Srbima u Dalmaciji, Lici, Krbavi, Sremu i Slavoniji, koji su bili stalna meta rimokatoličke crkve koja je putem unije pokušavala da ih privede u svoje krilo. Stupio je hrabro i odlučno u borbu protiv unijaćenja, a borba je trajala 16 godina, neumorno putujući, bez stalne rezidencije, boraveći svuda gde živi srpski narod preko Save i Dunava. Putovanja je preduzeo 1692, čim je dobio dozvolu državnih vlasti da može činiti kanonske posete u Ugarskoj, Hrvatskoj, Srbiji, Hercegovini i Dalmaciji. Prvu posetu načinio je tamo gde je bilo najteže, u Krajini, Varaždinskom generalatu. Kneževska pratnja i svita od dve do tri stotine lepo odevenih i naoružanih konjanika budila je nacionalni ponos i jačala predanost crkvi i veri. Da bi onemogućio rad unijatskom episkopu Petroniju Ljubibratiću, postavio je za sremskog mitropolita Stefana Metohijca koji je za kratko vreme istisnuo Ljubibratića iz Hopova. Na drsku unijatsku aktivnost požalio se caru Petru Velikom ali žalba nije pomogla a unijati su uz pomoć Bečkog dvora postali još bezobzirniji. Car Leopold je svojom odlukom od 9. aprila 1703. otvoreno naredio istrebljenje šizmatika u Pečuju. Tim povodom počeli su se održavati zborovi po Slavoniji. Jednom skupu prisustvovao je i patrijarh pa je okrivljen za pobunu i jedna komisija Dvorskog ratnog saveta preporučila je da se na njega budno motri. Tako je došlo do toga da je na silu zadržavan u Beču ali je on uspeo da dođe u Pakrac, od unijata Joanikija Ljubibratića otkupi celokupno imanje a njega pošalje u Rusiju. Na taj način udario je temelj Pakračkom vladičanstvu kome je marta 1705. za episkopa postavio Sofronija Podgoričanina. Vodeći borbu protiv unijaćenja, a istovremeno za poštovanje privilegovanih prava, patrijarh je juna 1704. podneo predlog caru da potvrdi sedam eparhijskih arhijereja jer su eparhijski redovi bili naglo proređeni. Tako je obezbedio osnove novoj samostalnoj srpskoj pravoslavnoj crkvenoj oblasti. Iz tih osnova razvila se već prvih godina XVIII v. Karlovačka mitropolija.
Pretpostavlja se da je patrijarh dobijao pozive iz starog kraja da se vrati u Peć i da je on to i želeo. Zato se 29. avgusta 1705. obratio svom starom poznaniku jerusalimskom patrijarhu Dositeju Notaru želeći da za svog života reguliše odnose između crkve u Peći i njenog dela u Habzburškoj monarhiji. Ne želeći da se zameri Porti i patrijarhu Kaliniku I, odajući mu veliko priznanje što je uspeo da očuva pravoslavnu pastvu, jerusalimski patrijarh je savetovao Arseniju da pronađe način, i to za svoga života, da svi arhijereji i svi pravoslavni vernici budu potčinjeni patrijarhu u Peći. Taj odnos regulisan je ipak nakon Arsenijeve smrti (1710) dekretom patrijarha Kalinika I.
Sve do kraja života imao je velikih materijalnih teškoća jer su i on i sveštenstvo i narod mogli iz Srbije da prenesu samo malo pokretne imovine pa je stalno od Dvora u Beču molio za novčanu pomoć, odnosno za desetinu od pravoslavnih vernika i za feudalni posed. Od toga je trebalo da stvori ekonomsku podlogu za egzistenciju crkve. Pošto je odbijena njegova molba da mu se za stalnu rezidenciju odobri man. Orahovica u Slavoniji, on je tražio da mu se podari zamak Sirač u centralnoj Slavoniji (Mala Vlaška), odakle bi lakše držao na okupu crkvu i narod u Slavoniji, Hrvatskoj i Ugarskoj, a ne bi bio udaljen ni od Bosne i Srbije. Posed mu je dodeljen 1695. a priznato mu je pravo i na desetinu koju je ubirao samo dve godine a potom je na ime ekvivalenta za nju od Carske dvorske komore u Beču, a iz kase Budimske komorske uprave, dobijao godišnju dotaciju od 3.000 forinti. Patrijarhovom dolasku u Slavoniju i stupanju u posed nad Siračom usprotivio se tamošnji komandujući general grof Gvido Štaremberg, koji je prozreo patrijarhove versko-političke ciljeve. Pošto car nije mogao da poništi svoju odluku o dodeljivalju poseda, početkom 1697. rešeno je da mu se umesto Sirača dodeli posed Sečuj u Baranji a uz njega i tri pustare u njegovoj blizini. Taj posed je patrijarh držao šest godina (1697—1702) i nameravao da na njemu podigne pravoslavni manastir, gimnaziju i druga učilišta, svoju rezidenciju i ekonomske zgrade, kao i da ga naseli sa što više svojih vernika pa bi tako bilo stvoreno središte Srba ne samo u Baranji nego i u celoj Ugarskoj. Međutim, te namere samo su delimično ostvarene jer je 1702. donesena odluka da se posed Sečuj oduzme od patrijarha i preda mađarskoj plemićkoj porodici Bezeredi, koja je pre turske vladavine u Mađarskoj dobila darovnicu na njega.
U toku višegodišnje borbe za Sirač, Sečuj, donacije za njih, za desetinu i novčane dotacije patrijarh je stekao rđavo iskustvo ne samo sa vladajućima u Beču nego još više sa Ugarskom dvorskom kancelarijom, ugarskim plemstvom i ugarskim katoličkim biskupima, a pošto mu je posed Sečuj oduzet u korist mađarske porodice Bezeredi, treba verovati da je to u velikoj meri uticalo na njega da se u vreme Rakocijevog ustanka (1703—1711) ipak opredeli za Dvor a ne za Mađare. Iskustvo sa Bečkim dvorom nije bilo zadovoljavajuće jer je car podlegao uticaju ugarskog primasa kardinala Leopolda Kolonića i katoličkih krugova, pa je uoči Rakocijevog ustanka bilo pokušaja da mu se verska jurisdikcija ograniči samo na Srbe koje je u Ugarsku preveo 1690, kao i da mu se zabrane verske vizitacije, a nije mu redovno isplaćivana ni godišnja dotacija u novcu. Njegove predstavke Dvoru, Carskoj dvorskoj komori, Budimskoj komorskoj upravi i Dvorskom ratnom savetu ostajale su bez odgovora. Iako je izražavao punu lojalnost prema Dvoru, nije mu se dovoljno verovalo pa je njegov boravak u Beču dobijao vid tihe internacije. Stanje se poboljšalo nakon izbijanja Rakocijevog ustanka kada su Dvoru Srbi bili potrebni protiv Mađara. Tada je patrijarh sa podvojvodom Jovanom Monasterlijom i srpskim graničarskim komandantima na svoj narod preuzeo obavezu ratovanja protiv „kuruca” na prostoru cele Ugarske. U toku toga ratovanja a samo tri meseca pred svoju smrt, uspeo je da reši pitanje feudalnog poseda. Umesto oduzetog Sečuja tražio je komorski spahiluk Futog ali je od novog cara Josifa I dobio posed Dalj (sela Dalj, Borovo, Belo Brdo i pustare) procenjen na 38.000 forinti, koliko je iznosila vrednost Sečuja i dug neisplaćenih dotacija. Kada je umro, lađom je iz Beča prenet u man. Krušedol i sahranjen u grobnicu Svetog Maksima, despota od loze Brankovića.
IZVORI: Ljub. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1987, br. 1053, 1824, 1934, 10174, 10175; Slavko Gavrilović, Ivan Jakšić, Izvori o Srbima u Ugarskoj s kraja XVII i početkom XVIII veka, I, Beograd 1987; Slavko Gavrilović, Izvori o Srbima u Ugarskoj s kraja XVII i početkom XVIII veka, II, Beograd 1990.
LITERATURA: Ilarion Ruvarac, Odlomci o grofu Đ. Brankoviću i A. Crnojeviću, patrijarhu, Beograd 1896; Jova Adamović, Privilegije srpskog naroda u Ugarskoj i rad Blagoveštenskog sabora, Zagreb 1902; Aleksa Ivić, Nevolje Srba u Ugarskoj posle doseljavanja, Prilozi (sv. 4) LMS, uz knj. 317, 1928, 157— 158; Rad. M. Grujić, Pakračka eparhija, Novi Sad 1930, 71; Rad. M. Grujić, Patrijarh Arsenije III Čarnojević, Kalendar „Crkva”, Sremski Karlovci 1941, 120; Rajko L. Veselinović, Arsenije III Crnojević u istoriji i književnosti, Beograd 1949; Jovan Radonić, Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, Beograd 1950; Slavko Gavrilović, Nastojanja patrijarha Arsenija Čarnojevića oko prava na desetinu i zemljišni posed (1690—1706), ZMSI, 1996, sv. 53, 7—38.
Sava Vuković, Slavko G avrilović
26. novembar 2017. u 11:49
Vojislav Ananić
SRBI U AUSTROUGARSKOM LOGORU U ARADU 1914-1918.
Božidar Panić
SAŽETAK: Tokom Svetskoga rata 1914-1918. postojala je razgranata mreža austrougarskih koncentracionih logora u kojima su stradali Srbi – civili svih uzrasta, muškarci, žene, deca, ratni zarobljenici iz okupirane Srbije, kao i civili građani Austrougarske, Bosne i Hercegovine i drugih pokrajina. Takav je logor postojao i u Aradu. Na osnovu arhivskih dokumenata, u radu se razmatraju pojedinosti u vezi sa ustrojstvom i „radom” Aradskog logora. Ratne operacije 1914-1915. godine uslovile su masovne prilive interniraca u više talasa. U jesen 1915. za samo mesec i po dana u Arad je deportovano oko 4000 civila i ratnih zarobljenika. S obzirom na to da se tada u logoru u Aradskoj tvrđavi već nalazilo više hiljada interniraca, otvaraju se u gradu dva nova logora. Krajem 1915. godine komanda garnizonau tvrđavi razmatrala je osnivanje još jednog logora za više hiljada interniraca. Usled gladi, iscrpljujućega fizičkog rada, torture, zaraznih bolesti, internirci su masovno umirali. Na osnovu dokumenata hronološki je prikazano umiranje interniraca od 23. avgusta 1914. do 3. marta 1915. i naznačeno mesto sahrane za svih 1039 osoba.
KLJUČNE REČI: Srbi, internirci, Arad, logor, Austrougarska, Veliki rat.
Pristup. Agresijom na Srbiju 28. jula 1914. Austrougarska je započela rat, koji je veoma brzo prerastao u vojni sukob globalnih razmera. Prvi svetski rat ostavio je za sobom milione ljudskih žrtava i velika materijalna razaranja. Srbija je pretrpela ogromne gubitke. Razorena i opustošena, izgubilaje skoro trećinu stanovništva. Grubo kršeći međunarodne konvencije o zaštiti žrtava ratnih sukoba, okupatorske vojske – austrougarska, nemačka i bugarska, počinile su, na teritoriji Srbije, stravične zločine nad civilnim stanovništvom, ranjenicima i ratnim zarobljenicima. U senci tih zločina, o čemu je opširno, potkrepljeno dokazima, izveštavao švajcarski kriminolog Rudolf Arčibald Rajs, ostalo je manje poznato stradanje Srba u austrougarskim logorima smrti. U nameri da konačno uništi Srbiju i zatre Srbe, ne samo u Srbiji nego i u Bosni i Hercegovini i drugim istorijskim pokrajinama pod svojom vlašću, Austrougarska je osnovala razgranatu mrežu koncentracionih logora za srpske civile i ratne zarobljenike. Masovna deportacija civila predstavljalaje jednu od glavnih represivnih mera okupatorske vlasti – K. und K. Militar-General- -Gouvernement in Serbien. Okupatorska vojska sprovodila je racije po selima i gradovima, nasumice lišavala slobode čitave porodice i deportovala ih u logore.
Logor u Aradskoj tvrđavi. Jedan od najozloglašenijih austrougarskih logora nalazio se u Aradu, u jednom delu Aradske tvrđave. U tvrđavi je tada bio stacioniran Trideset i treći pešadijski puk austrougarske vojske. Određeni broj vojnika ove jedinice vršio je dužnost čuvara logora. Komandant logora bio je potpukovnik Eduard Hegediš.
Aradski logor bio je državna institucija Austrougarske monarhije – Kaiserliches und Konigliches Internierungslager in Arad. Tokom pet ratnih godina, kroz njega je prošlo na hiljade Srba civila iz Srbije i izvestan broj srpskih vojnika zarobljenih u ratnim operacijama avgusta-decembra 1914. i u jesenjoj kampanji 1915. godine. U Aradskom logoru bilo je zatočeno i više hiljada Srba, austrougarskih građana iz Bosne i Hercegovine, Srema, Banata, Bačke i drugih oblasti Monarhije.
Uslovi za život u logoru bili su nemogući čak i za puko preživljavanje. Internirci su bili utamničeni u kazamatima tvrđave, sabijeni u polumračnim, memljivim prostorijama, bez ikakvih sanitarno-higijenskih uslova.
O tome, na osnovu svedočenja preživelih logoraša, Vladimir Ćorović kaže: ,,U Londonovom odeljenju [razvodnik London – komandant odeljenja] bilo je preko dana i noći na površini od 1240 m2 ništa manje no 791 čovek… Kada su transporti učestali i broj interniranih dostigao 5500, davane su im najgore prostorije, bukvalno rečeno pravi kazamati. Ljude su smeštali u smrdljive i memljive, nikad od sunca ogrejane tunele, gde su često spavali na vlažnoj zemlji i uđubretenoj slami… Moralo se, zbog teskobe, spavati na obe strane tunela, a kako je taj bio tesan, to se niko nije mogao ispružiti a da ne smeta onom što je ležao prema njemu. Nečistoća je u takvom prostoru bila užasna, tako da su insekti (vaške!) prosto gamizali na sve strane…”
Sem Londonovog, postojalo je desetak sličnih odelenja – Abteilungen: odeljenje narednika Roznera, razvodnika Nedeljkova, oberlajtnanta Šiferta i dr., a postojalo je i zasebno žensko odeljenje. Kretanje interniraca među odeljenjima bilo je ograničeno i strogo kontrolisano. Posebne lične dozvole za prelaz iz jednog u drugo odeljenje izdavali su komandanti odeljenja.
Internirce su izgladnjavali. Lošu i nedovoljnu hranu davali su im jedanput na dan i, pritom, primoravali da rade teške fizičke poslove: „Morali su tako… vući pesak iz Maroša (Moriša), šest kilometara daleko, da naspu ulice, i to bez odmora i na najveće praznike, tako i na sam Božić. U mesecu januaru bila su 64 od interniraca zaposlena 45 dana u jednoj privatnoj fabrici, bez ikakve nadnice, a kako je postupanje bilo s njima vidi se najbolje po tome što su u kratko umrla četvorica od njih, iako su za taj posao bili odabrani najzdraviji ljudi u punoj snazi”. Postoji u Aradskom županijskom odseku državnog arhiva dokument datiran 17. oktobra 1914. prema kojem su gradske vlasti, uz policijsko obezbeđenje, koristile internirce da u gajskom ataru (Gaj – tada prigradsko selo, danas gradski kvart) zatrpavaju otkope, iz kojih je ranije vađen pesak, radi rehabilitacije obradivog zemljišta.
Komandant logora, komandanti odeljenja (među njima i već pomenuti Nedeljkov) i čuvari – ključari (Volf, Švajcer, jedan od čuvara zvao se Milovan), bez ikakvog povoda, svirepo su mučili internirce, i žene, čak i trudnice. Primenjivali su razne oblike torture: surovo ih batinali – često na smrt, okivali u lance, povređivali udarcima sablje, simulirali streljanje, silovali žene.
O stradanju interniraca u Aradskom logoru zabeleženo je svedočenje očevidaca tih stravičnih zbivanja, o kojima se tada čak i u Aradu malo znalo. Gospođa Ani Birtolon, kći pravnika Štefana Čičo Popa, poslanika u Mađarskom parlamentu, o tome kaže: ,,O tužnoj sudbini ovih ljudi dopirale su s vremena na vreme apokaliptičke vesti. Masovno su umirali od gladi. Moj otac, ni danju ni noću, nije imao mira. Mučila ga je tragična sudbina tih ljudi… Posredstvom vojnog lekara Branduše, pokušao je da proceni pravo stanje u logoru, kamo niko nije imao pristupa. Na povratku, vidno uzbuđen onim što je u logoru video, lekar Branduša je uzviknuo: Gospodine poslaniče, to nije logor, to je pakao. Prvi prizor koji sam upamtio je mrtva majka sa živim detetom u naručju. To što sam video ne može se rečima opisati”. Ani Birtolon dalje kaže: „Harao je pegavi tifus i u odsustvu najelementarnije medicinske nege, internirci su masovno umirali. Mrtve su, noću, krišom, odnosili i pokopavali…”
Deportacije 1914. Prevoz interniraca u Aradski logor obavljala je Mađarska državna železnica. U tu svrhu korišćeni su vagoni za prevoz stoke. Da se ne bi remetio glavni železnički saobraćaj za potrebe ratišta, vozovi sa internircima su usmeravani zaobilaznim trasama, tako da je putovanje do Arada trajalo dugo.
To su, leti po nesnosnoj žegi, zimi po mrazu, teško mogli da izdrže čak i zdravi ljudi, a kamoli žene, deca, stare i bolesne osobe. Internirce pristigle u Arad, iznurene, gladne i žedne, mnoge od njih bolesne, žandarmi i policajci su stražarno sprovodili kroz grad, od železničke stanice do logora u tvrđavi. Nahuškani antisrpskom propagandom, neki Arađani su te povorke iznemoglih ljudi često dočekivali pljuvanjem, psovkama i pogrdnim rečima, bacali se na njih kamenjem.
Prema jednom raportu Komande vojnog garnizona aradskoj policiji, prvi transport srpskih ratnih zarobljenika (szerb hadi fogolyok!) stigao je u Arad 31. jula 1914, u 2 sata posle ponoći, i sproveden je u tvrđavu. Iz toga konvoja, četiri žene i jedan muškarac, teško bolesni, prevezeni su u tvrđavu bolničkim kočijama.
Ovim se dokumentovano potvrđuje da je prvi transport interniraca stigao u Arad nakon samo dva dana od kako su sa monitora austrougarske Dunavske flotile ispaljene prve topovske granate na Beograd, čime je Austrougarska faktički započela rat protiv Srbije. Po tome bi se moglo zaključiti da je prvi austrougarski koncentracioni logor za Srbe – Aradski logor.
Još jedan detalj skreće na sebe pažnju. Iako je prema navodima dokumenta jasno da su u pitanju civili, za aradske vojne vlasti oni su srpski ratni zarobljenici. Ali u to vreme na tlu Srbije još nije bilo kopnenih operacija austrougarske vojske, pa nije moglo biti ni Srba ratnih zarobljenika. To navodi na zaključak da su prvi internirci Aradskog logora bili Srbi, najverovatnije civili iz Bosne i Hercegovine, austrougarski građani, protiv kojih su pogromi počeli odmah posle Sarajevskog atentata.
Sledeći zabeležen transport stigao je u Arad 17. avgusta 1914. takođe sa srpskim civilima, austrougarskim građanima, političkim zarobljenicima (politische Gefangene) iz Dubrovnika, Šibenika, Splita, Zadra, kao i sa sumljivcima iz Bosne.
U vreme austrougarskih ofanziva 1914. u Arad su odašiljani civili iz Mačve, što se posredno može zaključiti iz izveštaja o umrlima u logoru u tvrđavi. Pored mnogih drugih, za koje se ne navodi odakle su, zabeleženo je da su od avgusta do oktobra 1914. u logoru umrli Šapčani: Marko Tadić star 70 godina i Uroš Plavšić star 60 godina, obojica politički zatvoreiici (politikai fogoly), Živa Nikolić star 70 godina i Kosta Panić star 67 godina, srpski zarobljeiici (szerb fogoly).
Nakon kratkotrajne srpske ofanzive u Sremu i austrougarske ofanzive početkom septembra 1914. godine, u Arad stižu konvoji zarobljenih srpskih vojnika: 9. septembra – oko 70 ranjenika, 15. septembra – 32 ranjenika.
Deportacije 1915. i otvaranje novih logora u Aradu. Nakon višemesečnog zatišja posle Kolubarske bitke, početkom oktobra 1915. godine, Austrougarska je zajedno sa saveznicima Nemačkom i Bugarskom pokrenula veliku ofanzivu protiv Srbije, što je, pored ostalog, imalo za posledicu nastavak masovne deportacije srpskih civila i ratnih zarobljenika. Prema nepotpunoj dokumentaciji sačuvanoj u Aradskom arhivu, za mesec i po dana, od sredine oktobra do prvih dana decembra 1915, u Arad je internirano preko 4000 srpskih civila i ratnih zarobljenika. Prema jednom dopisu Komande Aradskog logora upućenom prefektu policije, 16. oktobra 1915. godine u Arad je stigao transport od 2340 Srba, ratnih zarobljenika(!), iz Požarevačkog sreza. U stvari, bili su to civili. Dve žene, Mileva Vasić stara 60 godina, supruga Koja Vasića iz Kostolca, i Ljuba Aleksić, stara 72 godine, supruga Jovana Aleksića iz Drmna, umrle su na železničkoj stanici u Aradu. Dva dana kasnije, 18. oktobra, po naredbi načelnika Sanitarnog saveta Ćesarsko-kraljevske komande u Temišvaru, izvršena je ekshumacija. Obdukcijom je utvrđeno da umrle nisu bolovale od zaraznih bolesti. Smrt je najverovatnije nastupila zbog teških uslova za putovanje.
Odmah potom slede učestali transporti civila i zarobljenih srpskih vojnika:
– 18. oktobra, vozom iz pravca Temišvara, stigla su 922 internirca, muškarci i žene. Sprovedeni su u logor u tvrđavi.
– 2. novembra, vozom iz pravca Subotice, stiglo je 45 interniraca, koji su, takođe, sprovedeni u tvrđavu.
– 18. novembra, stigao je u Arad neutvrđen broj zarobljenika. Smešteni su u Zarobljenički logor na poljani-vežbalištu, kod kasarne Redovne konjičke jedinice (Kozos huszar laktanyaba). Kod sedamdesetorice je dijagnosticiran trbušni tifus, te su sanitetskim kočijama prebačeni u drugi deo grada, na lokaciju kasarne Honvedske konjičke jedinice (Honved huszar laktanyaba).
– 22. novembra, osam srpskih vojnih zarobljenika obolelih od trbušnog tifusa prebačeno je sa lokacije Redovne na lokaciju Honvedske konjičke jedinice.
– 23. novembra, 15 srpskih vojnih zarobljenika obolelih od trbušnog tifusa premešteno je sa lokacije Redovne na lokaciju Honvedske konjičke jedinice.
– 24. novembra, vozom iz pravca Temišvara, stiglo je 340 zarobljenih srpskih vojnika ranjenika.
– 25. novembra, 14 srpskih vojnika obolelih od trbušnog tifusa prebačeno je sa lokacije Redovne na lokaciju Honvedske konjičke jedinice.
– 26. novembra, 24 srpska vojna zarobljenika obolela od trbušnog tifusa prebačena su iz Zarobljeničkog logora (fogoly taborbol) Redovne konjičke jedinice na lokaciju Honvedske konjičke jedinice.
– 27. novembra, 32 srpska vojna zarobljenika obolela od trbušnog tifusa prebačena su iz Zarobljeničkog logora Redovne konjičke jedinice na lokaciju Honvedske konjičke jedinice.
– 27. novembra, vozom iz pravca Temišvara stigao je transport zarobljenih srpskih vojnika, od kojih su sedmorica bili teški bolesnici, a 82 – lakše oboleli. Zbog sumnje da boluju od zaraznih bolesti prevezeni su na lokaciju Honvedske konjičke jedinice radi lekarskog pregleda.
– 27. novembra, 26 srpskih vojnih zarobljenika obolelih od trbušnog tifusa prebačeno je sa lokacije Redovne na lokaciju Honvedske konjičke jedinice.
– 28. novembra, 20 srpskih vojnika obolelih od trbušnog tifusa prebačeno je sa lokacije Redovne na lokaciju Honvedske konjičke jedinice.
– 29. novembra, 12 srpskih vojnika obolelih od trbušnog tifusa prebačeno je iz Zarobljeničkog logora Redovne na lokaciju Honvedske konjičke jedinice.
– 1. decembra, 31 srpski vojnik oboleo od trbušnog tifusa prebačen je iz Zarobljeničkog logora Redovne na lokaciju Honvedske konjičke jedinice.
– 3. decembra, 26 srpskih vojnika obolelih od trbušnog tifusa prebačeno je iz Zarobljeničkog logora. Može se zaključiti da je u jesen 1915. godine, usled priliva velikog broja interniraca iz okupirane Srbije, logor u tvrđavi postao pretesan. To je razlog što je srpske vojnike, ratne zarobljenike, Komanda logora razmeštala na druge lokacije po gradu, na tada dva velika slobodna prostora gde su bile stacionirane Redovna konjička jedinica i elitna Honvedska konjička jedinica, sa ciljem da se obezbedi i odgovarajući vojni nadzor nad zarobljenicima. U više dokumenata pominje se zarobljeiički logor (fogoly tabor) na prostoru Redovne konjičke jedinice. Nije poznato kakva je sudbina zadesila ratne zarobljenike iz ovih logora, koliko je njih pomrlo, niti gde su pokopani.
Krajem 1915. godine, suočena sa velikim prilivom interniraca iz Srbije, Komanda Aradskog logora donela je odluku da kod Ciglane (ulica grof Tisza Istvan), na istočnom kraju Arada (put prema Radni), osnuje i četvrti logor za 7000 osoba. Strahujući da će to imati pogubne posledice po zdravlje stanovništva, Gradski savet je 1. decembra 1915. uložio protest Komandi logora i pozvao Nandora Grena (Green Nandor), prefekta policije, da zajedno sa komandantom Ćesarsko-kraljevskog garnizona i upravnicima Gradskog saniteta i Gradske tehničke službe, nađe najbolje rešenje za ovaj problem i o tome izvesti Gradski savet. Prefekt policije je sazvao sastanak za 3. decembar. Nije poznato kakvo je rešenje doneto.
Umrli u logoru u tvrđavi (prema nepotpunoj evidenciji policije). Prvi smrtni slučajevi među internircima javljaju se posle manje od mesec dana od kako je logor počeo da radi. Uzroci smrtnosti su: glad, iscrpljujući fizički rad, tortura, ali je najviše interniraca stradalo od epidemije trbušnog i pegavog tifusa, tuberkuloze, dizenterije i drugih zaraznih bolesti, kao posledica odsustva elementarnih higijensko-sanitarnih uslova. Iz tvrđave, na početku u razmacima od po nekoliko dana, kasnije skoro svakodnevno, Komanda vojnog garnizona telefonski je izveštavala gradsku policiju o broju umrlih logoraša. Telefonski raporti, rukom zapisivani, datirani i potpisani, arhivirani su u gradskoj policiji. Raporti sadrže šture podatke o umrlima: prezime, ime, godine starosti, datum smrti, mesto gde su pokopani. Veoma retko, navedeno je mesto porekla umrloga. U svakom raportu, bez izuzetka, navodi se da su umrli „srpski zarobljenici” (szerb fogolyok). Na poleđini je rešenje prefekta policije, kojim se nalaže arhiviranje dokumenta, s obrazloženjem da su umrli uredno pokopani i da dodatne instrukcije u vezi s njima nisu potrebne. Drugim rečima, kada je reč o „srpskim zarobljenicima”, policija nije dužna da ispituje uzroke masovnog umiranja ljudi, žena, dece, niti da utvrdi ko su počinioci zločina. A u pitanju je bio pomor ne samo građana Srbije nego i građana Austrougarske. Očigledno da je upravo fizička likvidacija interniraca bila svrha deportacije. Policija je i sama bila saučesnik u zločinu. Poslednji nađeni telefonski raport sa spiskom umrlih datiran je 3. marta 1915. To sigurno ne znači da je nekim čudom, tada na prečac, suzbijena epidemija zaraznih bolesti, time i masovna smrtnost logoraša. Od arhivskih dokumenata aradske policije za 1915. godinu u vezi sa logorom, postoji još samo desetak, već pomenutih raporta, koji se odnose na pristizanje novih interniraca i njihovo razmeštanje van tvrđave na druga mesta po gradu, na premeštanje logoraša sa jedne lokacije na drugu i na planiranje proširenja logora. Nije poznato šta je sa dokumentacijom o logoru za period 1916-1918.
Na osnovu sačuvanih izveštaja Komande vojnog garnizona iz tvrđave gradskoj policiji, od 23. avgusta 1914. do 3. marta 1915. navedena su imena, godine starosti i mesto ukopa 1033 umrla logoraša. Umrli do sredine januara 1915. pokopani su na Donjem groblju, ostali – kraj Aradske tvrđave, na obali Moriša.
Umrli u gradskim bolnicama (po evidenciji Tekelijine crkve). U Matičnoj knjizi umrlih crkve Svetih apostola Petra i Pavla (Tekelijine crkve), zavedeno je 68 srpskih interniraca. To su, uglavnom, teško ranjeni srpski vojnici – ratni zarobljenici, i nekoliko civila iz Bosne, Hrvatske i Srema, umrli od 10. septembra 1914. do 14. januara 1915. u aradskim bolnicama (Županijskoj, Gradskoj, Vojničkoj). Sahranjeni su na gradskim grobljima: Vojničkom, Donjem i Gornjem groblju. U protokol umrlih, prota Stanko Županski je, uz ime i prezime sa naznakom srbijaiski vojnik, unosio lične podatke pokojnika, koliko je mogao saznati: imena roditelja, ime supruge, mesto rođenja/prebivanja, veroispovest, godine starosti, uzrok smrti (redovno – putčana rana), mesto i dan smrti/pogreba. U nekoliko slučajeva navodi se i vojna jedinica kojoj je vojnik pripadao (Timočka divizija). Iza podataka koji su mu se učinili nepouzdanim, prota je stavljao upitnik.
U jednom danu, 14. januara 1915, umrlo je 39 interniraca. Prota Županski uneo je u protokol samo njihova imena, datum smrti (14. januar) i pogrebenja (15. januar). Ostale rubrike obrasca matične knjige nisu popunjene.
Groblja gde su pokopani internirci
Gradsko Vojničko Groblje. U gradskoj četvrti Mikalaka (Micalaca), na desnoj obali Moriša severoistočno od tvrđave, postojalo je do sedamdese- tih godina HH veka Vojničko groblje. Bilo je to staro austrougarsko groblje, pod administracijom Komande vojnog garnizona u Aradskoj tvrđavi. Zapušteno je posle Prvoga svetskog rata. Konačno je nestalo sedamdesetih godina HH veka, kada su gradske vlasti odlučile da se na tom prostoru grade stambeni i drugi objekti.
Prema Protokolu umrlih Tekelijine crkve, od 12. septembra do 9. decembra 1914. na Vojničkom groblju sahranjeno je petnaest zarobljenih srpskih vojnika umrlih u aradskim bolnicama.
Gradsko Gornje Groblje. Gradsko Gornje groblje (Felo temeto, Etemitatea) nalazi se u sadašnjoj četvrti Aurel Vlajku (Aurel Vlaicu). Protojerej Uroš Kovinčić tvrdi da je svega 16 interniraca sahranjeno na Gornjem groblju, pošto su gradske vlasti zabranile da se dalje koristi to groblje za internirce.
Nisu sačuvana njihova nadgrobna obeležja.
Gradsko Donje Groblje. Donje groblje (Also temeto, Pomenirea) je najstarije aradsko postojeće groblje. Nalazi se na jugozapadnom kraju grada, uz gradsku četvrt Prnjavor (Parneava).
S obzirom na veliku smrtnost interniraca, gradsko poglavarstvo odredilo je mesto za pokopavanje na Donjem groblju, iza srpske parcele. Ne navodeći izvor, prota Kovinčić iznosi podatak da su na Donjem groblju sahranjena 624 logoraša.
Po završetku rata, na parceli interniraca, parohijani Tekelijine crkve postavili su visok drveni krst obložen čeličnim limom sa naslikanim Hristovim Raspećem.
Desetak godina kasnije, Janko Mihajlović, koji nije bio uznik Aradskog logora, pekar po zanimanju i pečalbar u Aradu, o svom trošku podigao je ispred drvenog krsta obelisk sa natpisom:
„Za spas srpskoga naroda i za pokoj duša Srba u Aradu interniranih podiže ovaj spomen Janko Mihajlović, supruga Saveta i sin Radivoj iz sela Orehovac, Ban. Vardarska, godine 1932.”
Internirsko Groblje kod tvrđave. Od sredine januara 1915. pa nadalje, kada je svakog dana umiralo i po nekoliko desetina (17. februara – šezdesetdvoje, 2. marta – šezdesetosmoro), mrtve više nisu prenosili iz tvrđave kroz grad na Donje groblje, nego su ih pokopavali kraj tvrđave, severno od kapije br. 6, na obali Moriša. Prema dokumentima aradske policije, za samo mesec i po dana, od 16. januara do 3. marta 1915, u jamama kraj tvrđave pokopano je 826 interniraca. Tu su, do kraja rata, pokopani i većina ostalih umrlih u tvrđavi.
U periodu između dva rata, groblje kod tvrđave, tada poznato u Aradu kao Groblje heroja (Cimitirul eroilor), održavali su vojnici jedinice rumunske vojske stacionirane u tvrđavi.
Posle Drugoga svetskog rata internirsko groblje postalo je vojno vežbalište, čemu i danas služi. Nema više nijednog belega koji bi podsećao na to da su tu pokopani srpski internirci umrli u Aradskom logoru, tokom Prvog svetskog rata. Ostao je u blizini samo masivni betonski spomenik, odavno zapušten, oštećen, koji su svojevremeno austrougarske vlasti podigle svojim vojnicima, po svoj prilici, umrlim čuvarima logora. Prema sadanjim predviđanjima, kada se vojni garnizon bude iselio, Aradska tvrđava i prostor oko nje biće uključeni u opsežan urbanistički plan razvoja grada. Stoga dalja sudbina ovog neobeleženog groblja ostaje neizvesna.
Nepoznata Groblja. U jesen 1915. godine, u logorima zarobljenih srpskih vojnika na području dveju konjičkih jedinica, harao je tifus. Nema saznanja koliko obolelih je tamo umrlo, niti gde su pokopani.
Ne(iz)brojene žrtve. Teško da će se ikada tačno saznati koliko je Srba civila i ratnih zarobljenika prošlo kroz pakao aradskih logora tokom pet ratnih godina. O broju interniranih i o broju onih koji su zauvek ostavili kosti u Aradu postoje samo približne procene za određen vremenski period. Za internirce iz Bosne i Hercegovine istoričar Vladimir Ćorović tvrdi da je do kraja novembra 1915. od oko 5500 logoraša „poslata kući 1031 osoba, 1900 je uzeto u vojsku (da ratuju za Austrougarsku!), a 430 (44 žene i 37 dece) prevedeno je 27. novembra 1915. iz Arada u Nežider. Ostatak (oko 2200) je ostao u aradskom groblju zauvek”.
Aradski istoričari nisu posebno obrađivali to poglavlje novije aradske istorije. U nekoliko radova, posvećenim životu i delu Štefana Čičo Popa, istaknutoga rumunskog rodoljuba, tek usput se pominje njegova intervencija, u svojstvu poslanika u Ugarskom parlamentu, kod austrougarskih vlasti u Budimpešti, Beču i Sarajevu, za poboljšanje životnih uslova interniranih Srba. S tim u vezi navodi se da je 1915. godine, u Aradskom logoru u tvrđavi bilo zatočeno 15.000, po drugim autorima 11.000 Srba, „kojima je pretilo potpuno istrebljenje usled epidemije tifusa”. To je procena stanja za 1915. godinu, a logor je „radio” i dalje. Maja 1917. internirano je iz Srbije u Arad 1628 civila.
Jedini izričiti podatak o broju umrlih u Aradskoj tvrđavi je zapis izvezen na crkvenom barjaku sačuvanom u crkvi Svetih apostola Petra i Pavla, koji glasi:
Ova litija sačinjena crkvenim dohotkom 1925. godine darovana [je] u slavu Božiju i za večiti spomen 4.317 Srba mučenika u aradskom gradu izumrlih 1914-1918. godine.
Zapis je sastavio prota Uroš Kovinčić. Dugogodišnji paroh aradski prota Dragutin Ostojić pretpostavljao je da su prota Kovinčić i tadašnji čelnici srpske zajednice u Aradu, među njima i poznati arhitekta Milan Tabaković, došli do tog podatka preko ličnih veza u Gradskoj upravi.
Devedesetih godina HH veka dvojica istaknutih aradskih intelektualaca značajno su doprineli saznanjima o ovoj tamnoj stranici novije aradske istorije. Arhitekta Miloš Kristja (Milo§ Cristea) prikupio je do tada nepoznatu građu o stradanju interniraca, uključujući četrdesetak originalnih fotografija. Istoričar Andrej Kačora (Andrei Caciora), svo- jevremeno direktor Aradskoga županijskog odseka državnog arhiva, u obimnom arhivskom fondu „Chestura Polijiei” identifikovao je preko stotinu dokumenata koji se odnose na internirce.
Još neistražena građa aradskih i drugih arhiva krije mnogo do sada nerasvetljenog o stradanju Srba u Aradskom logoru, jednom od mnogih stratišta genocidnog sistema za masovno istrebljenje ljudi po osnovu nacionalne i verske pripadnosti. Leto 1914. godine ostaće upamćeno i po tome što su tada, prvi put u novijoj istoriji, na tlu Evrope, nastali koncentracioni logori.
PRILOG
Svedočanstvo rumunskog poručnika Nikolaja Defleurija, ratnog zarobljenika u Šopronjeku
Činjenicu da u poređenju sa ostalim logorima, logor u Aradu nije bio izuzetak u svirepom postupanju prema Srbima, potvrđuje u svojim memoarima svedok očevidac rumunski poručnik Nikolaje Defleuri, ratni zarobljenik, zatočen u logoru Šopronjeku.
U logoru Šopronjeku bilo je internirano oko 8000 žena i dece iz Bosne i Hercegovine. Mnogi su pomrli od gladi i zaraznih bolesti. U istom logoru su bili internirani i Rumuni, vojnici i oficiri divizije „De la Černa”, zarobljeni u borbama u Olteniji, u jesen 1916. godine. Sećanje na vreme provedeno u zarobljeništvu u Šopronjeku zabeležio je poručnik Nikolaje Defleuri u knjizi Divizia de la Cerna / De pe front in captivitate / 1916-1918 / Amintiri-Ganduri-Impresii / Editura „Ramuri”, Craiova, 1940. (Divizija ca Černe / Sa ratišta u zarobljeništvo /1916-1918 / Sećanja-razmišljanja-utisci).
Na jednom mestu autor opisuje doček Božića i Nove 1918. godine u logoru Šopronjeku, pa kaže da su rumunski vojnici i oficiri, ratni zarobljenici, posredstvom švajcarskog Crvenog krsta redovno primali iz Ženeve sledovanje: dvopek, šećer, čokoladu, čaj, mesne konzerve, čak i izvesnu sumu novca za džeparac. Imali su na raspolaganju posebnu baraku, koja im je služila kao trpezarija i mesto za razonodu, gde su njihov hor i orkestar izvodili rumunske tradicionalne melodije, a sveštenik je o praznicima služio prigodne verske obrede. U neposrednom susedstvu, kaže poručnik Defleuri, nalazio se drugi logor, sa preko stotinu utamničenih žena – Srpkinja iz Bosne, sa malom decom. Bilo je i odojčadi. Žene su internirane u logor za kaznu što su, tobože, digle bunu protiv Monarhije. Bog će znati kakvu su bunu te nesretne žene mogle dići, čudi se poručnik Defleuri. Bile su obučene u pocepane cicane haljine. Usred zime išle su bose. Smršale, upalih obraza, ispijenog lica od patnje i krajnje bede, provodile su vreme više napolju nego u barakama bez prozora. Deca, svenula, golišava, prljava, držala su se za suknje svojih majki i po ceo dan plakala od gladi i hladnoće. Svakog dana, kaže Defleuri, iz našeg logora posmatrali smo taj beskrajno tužan prizor. Iz sažaljenja prema stradalnicima, dozvolom komandanta logora (major Florjan Dumitru, ratni invalid, Rumun iz Erdelja), u baraci-trpezariji rumunski zarobljenici su okitili božićnu jelku svećicama, igračkama, slatkišima, dvopekom i kutijama konzervi, za nesretne mališane. Još su deci i njihovim majkama kupili obuću i neku tkaninu da se zaštite od hladnoće.
Izvor: TEMIŠVARSKI ZBORNIK, 8, NOVI SAD, 2015.
25. januar 2018. u 10:26
Vojislav Ananić
Seoba pod Arsenijem III Čarnojevićem
Plašeći se osvete Turaka, zbog učešća u borbama na strani austrijske vojske, pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića, veliki broj Srba napušta Staru Srbiju i kreće na sever. Nosili su sa sobom i terali pred sobom sve što su mogli, kao što je slikar Paja Jovanović prikazao na slici „Seoba Srba“. Stara Srbija gotovo je ostala bez Srba. Tačan broj izbeglih Srba različit je u raznim izvorima. Srbi su 1689. godine stigli do Beograda.
Austrijski car Leopold I šalje, 6. aprila 1690. godine, Pozivno pismo patrijarhu Čarnojeviću. U njemu, za prelaz preko Save i Dunava i naseljavanje u Panoniji, obećava Srbima slobodu veroispovesti, izbor vojvode i poštovanje običaja. Povodom toga 18. juna se u Beogradu održava skup duhovnih i svetovnih srpskih starešina na kome se donosi odluka da se caru u Beč uputi Verovno pismo.
Kad su Turci osvoj ili Niš i približili se Beogradu patrijarh je rešio da sa narodom pređe Savu i Dunav i da se naseli u Austriji. Prešavši Savu i Dunav neke su se porodice zadržale među srodnicima i poznanicima pridošlim u ranijim seobama. Većina ih je išla još severnije, sve do Pešte, Sent-Andreje, Komorana i Đera. Patrijarh se naselio u Komoranu. Novodošle Srbe treba razlikovati od Srba starosedelaca. Tako Srbi postaju najmnogobrojniji stanovnici južne Panonije. Otuda su Arad i Temišvar smatrani „srcem Srbadije u Banatu“.
Povratak u stare krajeve bio je nemoguć, a to je ono čemu su težili. Novodoseljeni Srbi teško su se prilagođavali novoj sredini i životu na močvarnoj zemlji.
Srbi u službi graničarske milicije
Austrija je širokogrudo primila novodošle Srbe. Položaj Srba u Austriji regulisan je privilegovanim pravom tj. Ugovornim odnosom jednog naroda sa habzburškim dvorom. Austrija je Srbima dala određene privilegije. One su se sastojale u većim slobodama, oslobađanju od raznih poreza, davanju zemlje na uživanje, slobodnom i bezplatnom prevozu drva za izgradnju kuća (da ne žive zemunicama), slobodi veroispovesti i vršenja verskih obreda na maternjem jeziku, dve sesije besplatne zemlje za sveštenika i jednu za učitelja u svakoj opštini i to bez plaćanja poreza, pravu na sopstvene niže starešine i oficire (viši su mogli biti samo Nemci, odnosno Austrijanci) i drugim povlasticama. Za uzvrat Srbi su postali militari – graničari, poluvojna orsanizacija koja je trebalo da bude bedem prema Turskoj i dužna da brani granice od prodiranja Turaka u Austro- Ugarsku. Istovremeno su korišćeni i u ratovima, koje je Austrija vodila (sa Prusima, Francuzima, Italijanima). Srbi su to prihvatali jer su radije ratovali nego obrađivali zemlju i gajili stoku. Kao ratnici bili su na glasu po sposobnosti i hrabrosti. Nažalost, ove privilegije, Srbi su uživali samo dok su bili potrebni Austro-Ugarskoj, to jest za vreme ratova. Čim bi ratovi prošli, privilegije su zaboravljane i za njih se moralo boriti.
U Pomoriško-potiskoj granici
Posle 1700. godine Bečka vlada osniva više vojnih granica. Jednu je osnovala 1702. godine. Vojnici-graničari u njoj bili su Srbi doseljeni 1690. godine pod patrijarhom Čarnojevićem. Nazvana je Pomoriško-potiska i prostirala se rekom Tisom, od Segedina do ušća u Dunav i celom dužinom Moriša do Šoljmoša. Potisku vojnu granicu je sačinjavalo 1.800 ljudi raspoređenih u 15 utvrđenih mesta sa sedištem u Segedinu, a Pomorišku oko 2.000 ljudi raspoređenih u 24 mesta, sa sedištem u Aradu. Zapovednik Pomoriške granice bio je pukovnik Jovan Tekelija.
Prvenstveno u Bačkoj, neznatno u Banatu 1702. godine Austija počinje kolonizacij u Nemaca.
Mađari, koji su sa Austrijom činili Austro-Ugarsku, nisu bili zadovoljni svojim položajem pa su podizali veće ili manje bune tražeći za sebe veća prava i ravnopravniji položaj, što Austrija nije htela da dozvoli. U tim sukobima obe su strane računale na Srbe. Jedna od takvih buna bila je pod vođstvom Rakocija. U njoj su Srbi bili na strani Austrije, jer su sebe smatrali podanicima austrijskog dvora.
Zbog toga se postojeći jaz između Mađara i Srba još više produbio.
Aprila 1705. godine umro je car Leopold I, a nasledio ga je Josif I. Do primirja između Austrije i Mađarske došlo je 1706. godine. Pri tome Dvor nije vodio računa o Srbima, a Mađari su se krvavo obračunali sa njima, zbog njihovog učešća u borbama na strani Austrije. Srpski patrijarh Čarnojević tražio je od Josifa I da potvrdi važnost starih privilegija, što on i čini 7. avgusta 1706. godine. Oktobra 1706. godine umire patrijarh Arsenije III Čarnojević.
Katolička crkva, koja je oduvek bila protiv priznavanja privilegija Srbima, naročito onog dela koji se odnosi na pripadnost pravoslavnoj Pećkoj patrijaršiji, odugovlačila je sa izborom novog patrijarha nadajući se da će vremenom, novcem i obećanjima privoleti Srbe da se prisjedine katoličkoj crkvi. Srbi na to uporno nisu pristajali.
Godine 1708. za novog srpskog prvosveštenika – mitropolita (u Austro-Ugarskoj) izabran je Isaije Đaković. Za mitropolitovo sedište izabran je manastir Krušedol (na Fruškoj gori), da bi ubrzo prešlo u Sremske Karlovce. Veza Srba u Austro-Ugarskoj sa Pećkom patrijaršijom neće se prekinuti.
Pritisnuta ratovima na drugoj strani Austrija, 1711. godine sklapa mir sa Mađarima. Pri tome o Srbima opet nije vodila računa. Za Srbe nastaju teški dani. Naročito su bili izloženi velikom pritisku za prelazak u katoličku veru.
Kada je 1715. godine Austrija osnovala stalnu vojsku Srbi još više gube značaj.
Izvor: DUŠAN D. BLAJKOB, BAŠAID KPO3 BEKOBE, HRONIKA. NARODNA BIBLIOTEKA “JOBAH POPOVIĆ”, KIKINDA, 2003.
22. jun 2018. u 16:56
Vojislav Ananić
JAKŠIĆI NA MORIŠU I MILOŠ BELMUŽEVIĆ
Stefan i Dmitar iz prve generacije
Jakšića na Morišu
Pola stoleća pre ovog trijumfalnog kasa oklopljenih feudalnih konjanika kroz širom otvorenu kapiju nadlačkih utvrđenih dvora u kojima su ih dočekali i ugostili Stefanovi i Dmitrovi sinovi, što će reći druga generacija banatskih Jakšića , dva brata, Stefan i Dmitar, Jakšići iz narodne epike, prešli su iz Jagodine u Banat sa 1200 ratnika konjanika posle 9. avgusta 1463. godine. Najveći deo svojih ogromnih imanja, stečenih ratnim zaslugama, posedovali su Stefan i Dmitar iz prve generacije na obim obalama Moriša, a utvrđene dvore izgradili su u Nadlaku, koji su dobili od kralja Matije Korvina 1464., dakle, već sledeće godine.
Onovremeni pisac njihovih rodoslova nakitio je, veličajući ih, kako „behu boljši velmoži u car i kralov i vojvodi serbskih daže i do despot, i ot plemene ih i ot rodov vjedoše se kralevskago”.
Uistinu, rodonačelnik ove porodice, koja je u vreme despotovine živela u Jagodini, bio je Jakša, jedan među uglednim vojvodama despota Đurđa, kojeg je despot 1452. godine bio uputio kao svog izaslanika u Dubrovnik i koji je godinu dana kasnije, 1453., bio zapovednik nad 15000 srpskih konjanika koji su pomagali Turcima prilikom osvajanja Carigrada.
Jakšići iz ove prve banatske generacije, braća Stefan i Dmitar, bili su snažni i hrabri u ratovanju, pa su učestvujuću u mnogim ratovanjima što ih je kralj Matija Korvin vodio, proslavili i kao neuporedive megdandžije.
Inače, bili su naprasiti i jarosni, i prznice i svađalice i preki, žestoki nasilnici. U vremenu kada nisu ratovali svađali su se sa susedima i međusobno. O tome je ostalo traga i u dokumentima sačuvanim iz toga vremena, a tako ih je prikazala i narodna tradicija koja je, u odnosu na te njihove sklonosti, podudarna sa istorijskim činjenicama.
Tako se, već 1456. (godinu dana nakon što su dobili Nadlak) raspravljalo u Čanadskoj županiji o nasiljima što su ih Jakšići učinili plemiću Jovanu Varjašu njihovom susedu (i danas postoji srpsko selo Varjaš u rumunskom delu Banata). U prilici kada je trebalo da polože zakletvu pred izaslanikom kaptola, kanonikom Stefanom Valijem, došlo je do rasprave između braće i kanonika. Razljućeni Stefan Jakšić zgrabio je tada kanonika za prsa, bacio ga na zemlju, pa je i potegao mač da ga poseče i bio bi isekao ovo svešteno lice da ga prisutni nisu u tome sprečili.
Bila su to vremena stalnih vojevanja, pa su i naravi bile ratničke i žestoke, a oba brata iz prve generacije Jakšića bili su sa svojim srpskim konjanicima čuveni ratnici kralja Matije, mada se po podvizima više bio pročuo mlađi brat Dmitar. Surevnjivost među braćom pothranjivana je i time što je pretežno njegovim vojnim zaslugama bilo uvećano ogromno imanje Jakšića.
vojevanja Dmitra Jakšića
A Dmitar je učestvovao, ne samo u stalnim borbama protiv Turaka, nego i u vojevanjima što ih je kralj Matija vodio na zapadu, pa je tako 1473. ratovao i u Šleskoj.
Proslavio se i zadužio kralja Matiju kada je u boju sa Poljacima uspeo da zauzme utvrđeni grad Nađ Mihalj u severnoj Mađarskoj i tom prilikom posekao je posadu koja je pružala žestok otpor, a nakom što se 1476. istakao u borbi protiv Turaka kod Požežene u južnom Banatu, Dmitar Jakšić je sledeće, 1477. ratovao uz kralja Matiju protiv cara Fridriha. Tokom vojevanja u stranim zemljama na katoličkom zapadu šizmatičkim trupama, dakle Srbima, obično su bile poveravane najgore misije, pa je otuda i razumljiva fobija kojom odišu i beleške tamošnjih izvora iz tog doba o Srbima, pretežno Banaćanima, konjanicima u vojsci kralja Matije.
Uostalom i hroničar Đorđe Sremac zabeležio je kako je kralj Matija „obuzet gnevom poslao odmah 4000 konjanika, najvećim delom Srba na Beč, koji su mačem i ognjem krv nevinih prolivali i duhovna lica istom merom kažnjavali. Stoga je nastala velika uzbuna među Nemcima” pa su mnoga mesta u donjoj Austriji nudila i predaju samo da budu pošteđena od srpskih vojnika.
megdan Dmitra pod Be čom
u vojevanju kralja Matije protiv cara Fridriha odigrao se i megdan Dmitra Jakšića sa jednim nemačkim vitezom koji je Đorđe Sremac ovako opisao:
„Jedan veoma čuveni vitez, Nemac, izlazio je stalno na konju i izazivao Mađare. Ali niko nije smeo da iziđe na megdan, nego su samo gledali kako čini sramotu Mađarima.
A kralj, razljućen, reče:
Ko je junak da pobedi
Na to stane pred njega jedan vitez, Dmitar Jakšić, i reče:
Ako ćeš mi dati što si rekao, ja ću pokušati.
Kralj mu dade ruku. Drugog dana izađe Nemac na bečku kapiju i poče drsko svog konja zaigravati. Jave Dmitru da je Nemac već izašao na megdan. Dmitar i njegovi ljudi skoče na konje, a tada Dmitar reče svojoj družini:
Verni svedoci, moji vojnici, dajte mi mač u desnicu , pa ćete videti kako ću se sam boriti sa njegovom četom.
I pošto su mu to učinili, pošto je uzeo mač u desnicu, preseče Nemca jednim udarcem na dve pole i obori na zemlju. Kako je bio sav u oklopu, Jakšić uzme stražnji deo u svoje ruke, pa ga baci pred kralja u čador.
Kada je to kralj video sa bolom reče:
Što si ga ubio! Bolje da si mi ga živog doveo pa da ga zbog njegovog junaštva hranim u svom kraljevstvu.
Kad ga je Jakšić video tako ožalošćenog, reče mu:
Dobro razmisli kralju o sebi, ili hoćeš da ratujemo – pa da ratujemo, a ako nećeš – onda me pusti do đavola.
Kralj, čuvši ove drske reči viteza, upita mađarske velikaše:
Šta da radim s njime?
Posavetovaše se i reše da ide svojoj kući jer se čulo da je provalio Ali-beg u Banat, pa da bude u vojsci Pavla Kinjižia.
Smrt Dmitra Jakšića
Naravno da je kralj održao svoju reč i dao mu tvrđavu Korođi, a kad se Dmitar pojavio uz Pavla Kinjižia, dignut je duh klonuloj hrišćanskoj vojsci koja se pod Stevanom Batorijem borila protiv Turaka, pa su Turci bili strahovito potučeni na Hlebnom polju.
Godine 1486. poslao je kralj Matija Dmitra Jakšića, kao svog izaslanika sultanu u Carigrad. Sultan je Dmitra lepo dočekao i, po običaju, bogato obdario posle obavljene misije.
Pri povratku u Banat, u blizini Smedereva, na mostu preko rečice Jezave, presreo je Dmitra Jakšića njegov stari i ljuti neprijatelj Gazi Mustafa, pa ga u boju teško ranio.
Od te rane Dmitar je umro 8. novembra iste 1486. godine u svojim dvorima u Nadlaku na Morišu.
smrt Stefana Jakšića
Dve godine posle smrti mlađeg brata, Dmitra, stariji među braćom iz prve generacije Jakšića na Morišu, Stefan, boravio je 1488. u Beču gde se tada nalazio dvor kralja Matije. Tu se razboleo i umro 5. januara 1489. godine. Bio je oženjen Milicom, nije poznato iz čije kuće i roda, ali očigledno Srpkinjom, sa kojom je imao šestoro dece, tri sina Dmitra, Stefana i Marka – i tri kćeri – Anu, Jelenu i Irinu. Srenji sin Stefana Jakšića, takođe Stefan, oženio se 1501. godine ćerkom Miloša Belmuževića. Nevesta se zvala Milica, kao i mladoženjina mater, pa su imena Stefan i Milica u drugoj generaciji te loze Jakšića na Morišu bila podudarna sa imenima prve generacije.
Miloš Belmužević
A otac neveste, Miloš Belmužević (Biomužević), koji je takođe kao i Jakšići ušao u narodnu epiku, bio je markantna ličnost poreklom od ugledne vlastele srednjovekovne nemanjićke države, a doselio se u Banat sa Zetskog primorja, gde je oko 1452. bio zapovednik Meduna, koji nije mogao da održi prema Turcima. Molio je Dubrovnik 1469. za dozvolu da se nastani u stonskom primorju, ali se to nastanjivanje nije ostvarilo, jer je nešto kasnije došao u Banat, kako u svom testamentu kaže, na „ugarski arsag, gde je primljen u red ugarskih plemića. Imao je titulu „egregius“ i kralj Matija ga je postavio za zapovednika jednog dela konjice „husarones”
Uz stalne borbe sa Turcima, istakao se kao i Dmitar Jakšić i u borbama koje je kralj Matija vodio u Šleskoj, gde je Miloš bio i ranjen.
Miloš Belmužević (Biomužević iz narodnih pesama) posle smrti kralja Matije pomogao je kralju Vladislavu sa svojih hiljadu konjanika u borbama oko prestola i zato mu je Vladislav 1496. za zasluge, potvrdio pravo na sve posede, a 1498. spomenut je Miloš u kraljevskom dekretu među ugarskim baronima uz obavezu da učestvuje u ratovima „sa svojim husarima”.
Bio je oženjen Oliverom i sa njome izrodio sina Vuka i kćer Milicu.
pogibija Vuka i smrt Miloša Belmuževića
Tog sina jedinca, Vuka, međutim, tragično i neprebolno je Miloš izgubio pred svoju smrt. Dogodilo se to na praznik Uspenija (15. avgusta) kada je sa Vukom i pratnjom bio pošao na slavu manastira posvećenog Bogorodici, koji se nalazio u blizini Tise.
Turski zapovednik Smedereva saznao je od jednog prebeglice da će i Miloš doći na rečenu manastirsku slavu. Iako je vladao mir – krišom je prešao uoči same slave preko Dunava, pa se sa svojim odredom od 300 turskih konjanika prikrio u vrbacima na obali Tise.
Na dan slave, predveče, pošalje četrdeset konjanika da izazovu Miloša na borbu kako bi ga namamili u zamku. Tako je Miloš goneći izazivače uleteo u pripremljenu klopku i sukobio se sa petostruko brojnijim Turcima koji su ga dočekali i napali iz zasede u vrbacima. Okršaj i seča bili su veoma žestoki, sam Miloš bio je ranjen, a sin mu smrtno isečen.
Kako bi osvetio sina naredio je po povratku u svoje dvore da izvedu iz tamnice sve zarobljene Turke pa ih je zbog verolomstva i iz osvete stavio na muke i zatim pobio. Nije se ni time zadovoljio nego je, nakon što je preboleo ranu, prelazio Dunav i tamo se sečom svetio Turcima.
Gubitak sina, međutim, nije mogao da preboli pa je zatražio od kralja Vladislava dozvolu da može učiniti „poslednje raspoloženje” sa imanjem. Testament je napisao 8. septembra 1500.,a početkom 1501. godine umro je vojvoda Miloš Belmužević.
posedi i deoba Jakšića
Te iste godine, s jeseni, kćer mu Milica udala se za Stefana Jakšića i kako je nevesta bila jedino potomstvo Miloša Belmuževića, Jakšići su uz svoja ogromna imanja, stekli ovom ženidbom i Feketić i Feherehaz sa pustarom Bajza Bokor. Oni su tada posedovali osim svojih utvrđenih dvora u Nadlaku i ogromnih poseda u Ugarskoj i dvorac u gornjem delu Beograda, pa je njima pripadala i po njima bila i nazvana i Jakšića kula a prema narodnoj tradiciji i crkva Ružica i kula Nebojša.
Kao ugarski plemići imali su i oni kao i Miloš Belmužović titulu „egregius srpskim ispravama pisali kao vojvode.
Udovica Stefana Jakšića iz prve generacije, Milica, znatno je nadživela supruga, umrla je 1506. godine. Te iste, poslednje godine svog života, a u dvorima Jakšića na Morišu, potpisala je 26. maja povelju kojom je obavezala sina Stefana i svoje potomstvo posle njega da polažu manastiru Hilandaru svake godine po 130 dukata u zlatu.
Deoba Jakšića, opevana u narodnoj epici, dogodila se verovatno 1511. godine kada su braća po stričevima, Jakšići, podelili među sobom svoje ogromne posede.
prvo katoličenje Jakšića
I tako, tri godine posle te deobe opevane i u narodnoj pesmi, a nakon pobede nad prethodnicom dožinih krstaša i posle raspomamljene seče koja je usledila, kada su feudalni oklopljeni konjanici pod vođstvom Batorija i Čakia stigli do Nadlaka u utvrđenim dvorima, kako je ranije rečeno, dočekali su ih svesrdno i prihvatili njihov triumf Jakšići druge generacije. Uz plemićku stalešku solidarnost takvom su doneku doprinele i rodbinske veze te druge generacije sa mađarskim plemstvom. Sin Dmitra iz prve generacije, Petar, bio je oženjen sa Katarinom Čaki, sestrom čanadskog biskupa Mikloša Čakija, koji je sa svojim konjanicima, uz Batoria, bio protagonista upravo izvojevane pobede nad Dožinim krstašima.
To istovremeno znači da je taj Petar Jakšić iz druge generacije bio prvi među Jakšićima koji je prešao u katoličku veru jer se inače ne bi mogao oženiti sestrom katoličkog čanadskog biskupa.
NASTAVAK I DALJI TOK BUNE ĐERĐA DOŽE
ustanici osvajaju Nadlak
Dakle, u utvrđenim dvorima Jakšića na Morišu feudalni konjanici i njihovi domaćini iz druge generacije Jakšića posle trijumfalnog dočeka slavili su zajedno svu noć, gosteći se i pijančeći uz svirku zurli.
Ovaj svoj prvi trijumf i slavlje plemići su, međutim, skupo platili jer je tokom noći do Nadlaka stigla glavnina vojske Đerđa Dože, pa su ih u svitanje i napali zatečene u pijanci sa odloženim oružjem i oklopima, nespremne da se brane. Sa krovova nadlačkih kuća napadači su skinuli slamu i šindru, time su potpalili dvore i tvrđavu Jakšića, a jurišem koji je usledio ubrzo je bio skršen otpor branilaca. Poraženi plemići spašavali su se kud koji bezglavim bekstvom pa su u toj vlastelinskoj pogibiji u dvorima Jakšića na Morišu zaplenili Dožini ustanici i zlatni barjak što ga ja kralj bio darivao Batoriu kao komandantu granice prema Turcima. Sam Batori se, po jednoj od verzija o tom događaju, spasao tako što se sakrio u podrumu vinograda nedaleko, po drugoj prikrio se u močvari, po trećoj u kolibi. Posle je uspeo da se dokopa konja i nije se u bekstvu zaustavio do Temišvara.
Najverodostojnija je, međutim, verzija po kojoj se posle poraza Batori u bekstvu prema istoku obalom Moriša prvo bio sklonio u šoljmošku tvrđavu u kojoj se tri dana oporavljao pa tek onda nastavio svoje bekstvo do Temišvara.
I Jakšići druge generacije su uspeli da spasu glave kao i Batori pa su mu se i pridružili u odbrani temišvarske tvrđave.
stravična osveta pobunjenih kmetova
Međutim, sreća koja je u bekstvu posle katastrofalnog poraza pomogla Batoriu i Jakšićima nije jednako poslužila i ostale feudalce zatečene i iznenađene u nadlačkim dvorima i tvrđavi Jakšića. Mnogi su pobijeni, mnogi živi uhvaćeni, a biskup Čaki i plemić Rovazdi Petar krenuli su, u bekstvu, prema Čanadu, ali su ih seljaci zarobili i vezane doveli Đerđu Doža.
I tada, dok su dvori Jakšića i njihova tvrđava dogorevali, dogodila se, uz zgarište koje se još dimilo, surova osveta dugo ponižavanih i zlostavljanih kmetova. Biskup i zarobljeni plemići među kojima su zabeleženi, uz već pomenutog Petera Rovazdia, i Andraš Oros, Đerđ Doci, Mikloš Tornjai i izvesni Lukač, bili su jedni nabijeni na kočeve, a drugi raspeti na krstove sa glavama prema zemlji. Bila je to odmazda za mnoga teška zlodela što su ih ove velmože počinili i po kojima su bili omrznuti, a među ostalim, takve surovosti kao što je nabijanje na kolac primenjivali su i neposredno pre toga feudalci kažnjavajući zarobljene krstaše.
Moguće je utvrditi da se ta krajnje surova odmazda u Nadlaku Jakšića na Morišu, dogodila 28. maja 1514., a četiri dana posle nadlačkog poraza feudalne vojske koji se zbio 24. maja u svitanje.
Izvor: Mala Raška a u Banatu: istorika Zrenjanina i Banata / Milan Tutorov. – Zrenjanin : Gradska narodna biblioteka, 1991.
4. decembar 2019. u 12:34
Vojislav Ananić
ČANAD
1. Johan Šević
2. Petar Marianović
3. Živan Šević
4. Petar Šević
5. Pavao Marianović
6. Manoilo Vuičić
7. Fendrih Živko
Izvor: Slavko Gavrilović – Prilozi za biografije oficira Potiske i Pomoriške vojne granice, Zbornik za istoriju Matice srpske, br. 61
4. decembar 2019. u 12:49
Vojislav Ananić
PEČKA
1. Johan Horvat
2. Georgius Raić
3. Mihalj Paidaković
4. Joža Cvetinović
5. Momir Deanov
6. Sava Josimović
7. Mihael Horvat
Izvor: Slavko Gavrilović – Prilozi za biografije oficira Potiske i Pomoriške vojne granice, Zbornik za istoriju Matice srpske, br. 61