Svi vladari Srbije

39 komentara

1. 4. oktobar 2017. u 15:40

   Vojislav Ananić

   ANA DANDOLO – PRVA SRPSKA KRALJICA?

   SAŽETAK: U radu se analizom izvora dolazi do zaključka da je mletačka plemkinja Ana Dandolo bila prva srpska kraljica. Takođe, pokazuje se da je ona bila treća supruga prvog srpskog kralja Stefana Prvovenčanog. Do sklapanja braka između Stefana i Ane došlo je u prvoj polovini 1217. godine, a potom je usledilo i krunisanje. Ana Dandolo nadživela je svog supruga skoro pune četiri decenije.

   KLJUČNE REČI: Ana Dandolo, Stefan Prvovenčani, Srbija, Venecija, krunisanje, Sopoćani

   Odavno je u nauci zapažen podatak koji je zabeležio mletački dužd Andrija Dandolo sredinom XIV veka u svojoj Chronica per extensum descripta, a koji se tiče braka koji je sklopljen između Stefana Nemanjića i Ane Dandolo. U dvanaestu godinu vladavine dužda Petra Zijanija (Petrus Qano, 1205-1229), pod kojom se podrazumeva period od 5. avgusta 1216. do 5. avgusta 1217. godine, hroničar Dandolo smešta sledeće redove: „Takođe i Stefan, gospodar Raške i Srbije, koji se nazivao veliki župan, čim unuku pokojnog dužda Henrika Dandola beše uzeo za ženu, pošto se na nagovor žene odrekao šizme, preko poslanika od pape je dobio da bude ukrašen kraljevskim naslovom, i preko legata kardinala radi toga poslatog, zajedno sa ženom je krunisan” Takođe, poznato je da vest o braku i krunisanju velikog župana Stefana za kralja Srbije donosi i jedan stariji izvor, hronološki znatno bliži samom događaju. U pitanju je čuvena Historia Salonitanorum atque Spalatinorum pontificum Tome Arhiđakona. Splitski hroničar, pišući pre svega crkvenu istoriju svog grada, beleži, prirodno, i važne političke događaje, među njima i Stefanovo krunisanje. Nakon opisivanja priprema kralja Andrije za krstaški pohod u Svetu zemlju, a koje su se odvijale u Splitu tokom avgusta 1217. godine, Toma beleži da je „u to vreme Stefan, gospodar Srbije ili Raške, koji je nazvan velikim županom, poslao ugledne poslanike Apostolskoj stolici, da zatraže od pape Honorija III kraljevsku krunu. Poslao je, naime (papa) svog legata, koji je došavši krunisao njega (tj. Stefana) i učinio ga prvim kraljem njegove zemlje.” Nesporna je, dakle, vest o Stefanom krunisanju za prvog srpskog kralja i to da se taj događaj zbio 1217. Ipak, za razliku od Tome Arhiđakona, Andrija Dandolo ističe da je uz Stefana kraljevsku krunu tada primila i njegova žena Ana Dandolo, i da je to usledilo odmah posle njenog stupanja u brak sa srpskim velikim županom (dum neptem….ducis accepisset in coniugem). Nema sumnje da je vest Andrije Dandola o tim događajima znatno potpunija u odnosu na Tominu, koji mu je, uzgred rečeno, i jedan od izvora pri sastavljanju njegove Hronike. Ipak, kada se uporede brojni redovi Tomine Istorije i Andrijine Hronike, može se primetiti da mletački dužd na mnogim mestima ispravno dopunjuje vesti splitskog arhiđakona. Tako, na primer, i jedan i drugi vest o Stefanovom krunisanju vezuju za događaje koji opisuju krstaški pohod ugarskog kralja Andrije II (1205-1235) iz 1217. godine. Međutim, kada se napravi poređenje tih svedočanstava, jasno je da je Tomino pripovedanje o Andrijinoj ekspediciji ispunjeno pretežno opisima događaja koji su se odvijali u njegovom rodnom gradu, Splitu. Dandolo pak detaljnije opisuje događaje u samoj Palestini i to prilično pouzdano. Osim bogate izvorne podloge koju je koristio za svoje delo, dužd je u njenom sastavljanju imao još jednu značajnu prednost: i sam je bio pripadnik porodice Dandolo, jedne od najuglednijih mletačkih patricijskih porodica, sa čijom istorijom je nesumnjivo bio veoma dobro upoznat. Pišući svoje delo, dužd je smatrao neophodnim i zarad porodične istorije da navede činjenicu da se njegova rođaka Ana udala za srpskog velikog župana Stefana Nemanjića, a da je potom postala prva srpska kraljica. Odbacujući duždeve motive da uveliča značaj svoje porodice kao uzrok za pripisivanje jedne tako važne istorijske uloge njegovoj rođaki, smatram da se podatku Andrije Dandola može ukazati poverenje.
   Na osnovu Dandolovog izlaganja izgleda da je krunisanju prethodilo sklapanje braka sa Anom, a potom i Stefanovo odricanje od pravoslavlja zarad krune. Koliko ovakva hronologija događaja odgovara onome što iz drugih izvora znamo o Stefanovim bračnim vezama? Bez obzira na to kada je brak sa vizantijskom princezom Evdokijom sklopljen, okončan je sigurno 1201. ili 1202. godine. Veoma značajan izvor za proučavanje između ostalog i Stefanovih bračnih veza predstavlja jedno pismo ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatina koje je odgovor na Stefanovo pismo i koje je naslovljeno O nezakonitim i zabranjenim brakovima (Per\ uadš adsglToiv Kai kešHidž&t).
   U uvodnom delu pisma „arhiepiskop Prve Justinijane i cele Bugarske” pozdravlja Stefana i obraća mu se vrlo usrdno kao „velikom županu cele Srbije i Duklje”, a u sledećim redovima odmah prelazi na razloge upućivanja pisma. Naime, veliki župan Stefan je poželeo „da dozna jasnije kako to da je zabranjen brak koji je dogovoren da bude” između njega i „preblagorodne Komnine, kira Marije, ćerke blaženog i slavnog Komnina kir Mihaila”, svakako sinovice u to vreme gospodara Epira Teodora Anđela. Arhiepiskop Dimitrije na to odgovara, tačnije objašnjava Stefanu da nije moguće ostvarivanje tog braka zbog toga što „božanstveni i blagočestivi zakoni i božanstvene odredbe otaca zabranjuju brakove do sedmog stepena po krvi, one po bračnom srodstvu do šestog stepena”, a brak između Stefana i Marije bio bi u petom stepenu bračnog srodstva. Taj peti stepen, kako i sam Homatin piše, ogledao bi se u tome što je Stefanova sestra, inače nepoznata imenom, bila udata za Manojla, rođenog brata počivšeg Mihaila, oca nesuđene neveste Marije. Prema tome, Marija i njen stric Manojlo su u trećem stepenu srodstva, dok su Stefan i njegova sestra, supruga Manojlova, u drugom stepenu srodstva. Ovakav stav po pitanju pomenutog braka Homatin dodatno ilustruje rečima neprikosnovenog crkvenog autoriteta Vasilija Velikog, koji je jednostavno rekao: „kod onih kod kojih se imena roda sreću, kod njih je brak nezakonit”
   Međutim, osim što u pismu arhiepiskop detaljno Stefanu obrazlaže zašto je njegov toliko priželjkivan brak nemoguć, on razrešava i jednu drugu Stefanovu nedoumicu. Kako iz pisma proizlazi, veliki župan je bio zbunjen prvobitnom odlukom kojom je njegovom prvencu Radoslavu arhiepiskop odobrio brak sa drugom ćerkom pokojnog Mihaila I, Teodorom. Homatin pak potvrđuje da se oni nalazi u krvnom srodstvu te da je zbog toga zabranjen, ali da je i Stefanov zabranjen, iako nije u krvnom srodstvu. Do cele pometnje je po svoj prilici došlo zbog (ne)obaveštenosti Homatinovog prethodnika, arhiepiskopa Jovana Kamatira, koji je odlučivao o mogućnosti sklapanja braka između Radoslava i Teodore.
   Naime, prethodne godine u odnosu na vreme sastavljanja ovog pisma, poslanici Stefana Nemanjića uputili su se u Ohrid k arhiepiskopu Kamatiru kako bi dobili njegovo kanonsko tumačenje i saglasnost po pitanju podobnosti pomenutog braka. Arhiepiskop Jovan Kamatir, kako piše Homatin, „podrazumevajući da tvoja plemenitost ima sina od druge žene, a ne od kira Evdokije, ispravno je rekao da je taj brak dozvoljen, jer se nalazi u sedmom stepenu srodstva po braku. Međutim, čim su mu Stefanovi poslanici ukazali na to da je Radoslav Evdokijin sin, a ne od druge žene, arhiepiskop Jovan je odmah zabranio brak Radoslava i Teodore jer se u tom slučaju oni nalaze „u sedmom stepenu srodstva po krvi”. Nema sumnje, arhiepiskop Jovan postupio je u skladu sa odredbama kanona i zakona i zabranio pomenuti brak. Time i priča o pokušaju Radoslavljeve ženidbe dobija epilog
   Ipak, činjenica da je u prvom slučaju brak bio dozvoljen, kada se mislilo da je druga žena Radoslavljeva majka a ne Evdokija, upravo našu priču o prvoj srpskoj kraljici čini zanimljivom. Samo po sebi nameće se pitanje da li je ta druga Stefanova žena mogla biti Ana Dandolo? Odgovor se krije u samim redovima pisma. Brak je najpre bio dozvoljen jer bi se, u slučaju da je ta druga žena bila Radoslavljeva majka, supružnici nalazili u sedmom stepenu bračnog srodstva. Budući da ne postoji nijedan podatak koji porodicu mletačke plemkinje Ane Dandolo na bilo koji način povezuje sa roditeljima i precima Teodore Angeline Dukene Komnine, koji pripadaju krugu značajnih carskih i plemićkih vizantijskih porodica, osnovano je pretpostaviti da pomenuti sedmi stepen bračnog srodstva ni na kakav način nije proisticao iz bračnih veza Dandola i Vizantinaca. Samim tim postaje jasno da Ana Dandolo nije bila Stefanova druga već treća žena. Sada kada je jasno da je Stefan stupio u brak po treći put sa Anom Dandolo, svakako nakon ovog Homatinovog pisma, nameću se pitanja u vezi sa godinom njegovog nastanka i hronologijom događaja koji se u njemu pominju. Pismo je, međutim, nedatirano, ali se na osnovu unutrašnje analize podataka koje pruža može okvirno datirati u razdoblje od sredine 1216. do početka 1217. To bi onda značilo da je Stefan u toku 1216. uputio svoje poslanike arhiepiskopu Homatinu kako bi od njega dobio odgovor na pitanje da li je moguć brak između njega i princeze Marije, nakon što je, kako i u samom Homatinovom pismu stoji, prethodne godine arhiepiskop Jovan Kamatir ipak zabranio brak između njegovog sina prvenca Radoslava i princeze Teodore, što bi, uzimajući u obzir vizantijsko računanje početka godine od 1. septembra, odgovaralo 1215/1216. Dakle, može se reći da je Stefanova „bračna diplomatija” sa Epircima otpočela najverovatnije 1215. g. i trajala je nešto više od godinu dana. Nakon što je u svom pismu Stefanu iz 1216/1217. g. arhiepiskop Homatin detaljno obrazložio razloge zbog kojih ni on, a ni njegov prethodnik nisu dozvolili orođavanje Nemanjića sa Anđelima, srpski veliki župan se okreće Zapadu i sklapa brak sa Mlečankom Anom Dandolo.
   U pomenutom pismu arhiepiskopa Homatina Stefanu Nemanjiću izdvaja se još jedna rečenica koja se odnosi na bračne veze koje je veliki župan pokušavao da ostvari. Naime, arhiepiskop Homatin prilično pronicljivo, da bi opravdao svoju po Stefana nepovoljnu odluku o orođavanju vizantijske i srpske porodice, navodi sledeće: „… jer jedan zakon kaže, u brakovima ne treba gledati nameru, nego ono što je prikladno i sveto”. Arhiepiskop je očigledno bio svestan političke pozadine bračnih pregovora, te je upozorio Stefana na to da iznad njegovog stremljenja stoje kanoni i zakoni koji se moraju poštovati. Prepiska u cilju sklapanja bračnih veza otpočela je, dakle, 1215, nakon smrti Mihaila I Anđela. Odnosi između Epira i Srbije poslednjih godina života Mihaila I bili su neprijateljski, uprkos činjenici da je Stefanova sestra svakako bila u to vreme u braku sa Mihailovim bratom Manojlom.
   Mihailo je 1214. napao srpski Skadar, ali se grad ubrzo ponovo našao u srpskim rukama, a epirski vladar je krajem 1214. ili početkom 1215. izgubio život. Nakon Mihailove smrti, pošto je na presto došao njegov brat Teodor, odnosi sa Epirom znatno su se popravili i to dobrim delom zbog Teodorovih ambicioznih planova za obnovu Vizantijskog carstva. Bez obzira na to što je srpska loza bila preko Nemanjine kćeri već povezana sa epirskom porodicom, Stefan je najverovatnije iz političkih razloga želeo čvršće veze sa Epircima. Poznato je da je 1215. ili 1216. g., njemu pretila opasnost sa severa i istoka oličena u moćnom ugarskom vladaru Andriji II i ambicioznom latinskom caru Henrihu Flandrijskom. Njihov plan je, naime, bio da ratom prognaju Stefana iz Srbije, a da zemlju među sobom podele. Do borbi ipak nije došlo, već je diplomatskim putem Stefan sprečio napad na Srbiju. Međutim, kako u Homatinovom pismu nedvosmisleno stoji, nije došlo ni do ostvarivanja planiranih bračnih veza.
   Nameće se pitanje u kakvim okolnostima i zašto je došlo do braka između Stefana Nemanjića i mletačke plemkinje. Kako se pismo u vezi sa Stefanovim brakom sa Marijom datira u drugu polovinu 1216. ili početak 1217. g, brak sa Anom je dakle ostvaren tokom prve polovine 1217. g., jer se na osnovu pomenutih izvora zapadnog porekla zna da je krunisanje Stefana i Ane obavljeno posle avgusta 1217, ali nije najjasnije koji su razlozi naveli srpskog velikog župana da ostvari bračne veze sa jednom zapadnom plemkinjom. Političke prilike na Balkanu su se u to vreme znatno stišale. Neprijateljski nastrojen prema Srbiji latinski car Henrih Flandrijski umro je u julu 1216, a bugarski car Borilo nije preduzimao dalje korake protiv Srbije. Na južnim granicama, kako je rečeno, Srbija otpočinje novi period dobrosusedskih odnosa i saradnje sa Epirskom državom. Severni neprijatelj Srba Ugarska, tačnije njen vladar Andrija II u to vreme pripremao se da ostvari stari zavet svog oca Bele III i da uzme učešće u Petom krstaškom ratu za oslobođenje Jerusalima od muslimana. Ugarska vojska se, kako beleži Toma Arhiđakon, za taj put ukrcala u mletačke lađe u Splitu krajem avgusta 1217. Dakle, nije bilo izražene spoljnopolitičke opasnosti, kao što je to bilo pre nešto manje od godinu dana u slučaju prosidbe Marije, koja bi Stefana primoravala da sklapa brak sa unukom slavnog dužda Enrika Dandola.
   Ipak, možda se baš u tim novim, povoljnim prilikama po srpsku državu kriju razlozi odabira neveste. Ne sme se zaboraviti daje 1217. bila godina najvećeg trijumfa nemanjićke Srbije – uzdizanja na rang kraljevine. Cilj kojem se težilo gotovo dve decenije konačno je ostvaren. Razdoblje mira, Andrijina zaokupljenost i odlazak u krstaški pohod svakako su doprineli da se Stefan ponovo okrene davnašnjoj želji i da od novog pape Honorija III zatraži i dobije kraljevski venac. Moglo bi se pretpostaviti da je uspešnom ishodu njegove težnje za sticanjem kraljevske krune doprineo i nedavno sklopljen brak sa zapadnom plemkinjom, rimokatolkinjom Anom Dandolo. U to vreme porodica Dandolo imala je veliki uticaj ne samo u Veneciji, već je njen pripadnik Jovan Dandolo bio i dubrovački knez, a Opština je upravo u vreme njegovog kneževstva sklopila vrlo povoljan, pre svega trgovački ugovor sa srpskim velikim županom. Koliko je knez Jovan imao udela pri sklapanju ovog braka nije poznato.
   Brak Stefana Nemanjića sa Anom iz roda Dandolo bio je, dakle, Stefanov treći brak i svakako je ostvaren u toku prve polovine 1217. Arhiđakon Toma navodi da se nakon smrti arhiepiskopa Bernarda kralj Andrija najpre bezuspešno umešao u izbor splitskog arhiepiskopa, a da su u međuvremenu (interea) kraljeve opremljene lađe isplovile na njegovo pripremljeno putovanje, naravno ka Jerusalimu. Uz taj podatak Toma piše i da nije bilo dovoljno mesta da se svi krstaši ukrcaju na taj put, te da su se neki iz tog razloga morali vratiti kućama, „dok su ostali bili obavezani da čekaju do sledeće godine”. Splitski arhiđakon je, dakle, nedvosmisleno saopštio da je kralj Andrija otišao u krstaški pohod. Tek nakon ovog izlaganja on piše vest o krunisanju Stefana, „gospodara Srbije ili Raške”, za kralja otpočinjući je sa „u isto vreme” (eodem tempore), smatrajući pod tim period 1217. godine, ali je jasno da je krunisanje usledilo ubrzo nakon Andrijinog odlaska, najverovatnije posle avgusta 1217.
   Ipak, kako je već na samom početku rada istaknuto, nijedan izvor izuzev Hronike Andrije Dandola ne beleži da je tom činu prisustvovala i Ana Dandolo. O Ani Dandolo nama pomena ni u Istoriji splitskog arhiđakona, niti, kako je očekivano, u srednjovekovnim srpskim hagiografijama.
   Ipak, kraljica Ana pominje se u dabarskoj redakciji tzv. Srpskog sinodika pravoslavlja, nastaloj u vreme arhiepiskopa Jakova (1286- 1292). Ovaj Sinodik nalazi se u jednom rukopisnom trebniku koji se čuva u manastiru Sv. Trojice kod Pljevalja i koji je ujedno najpotpuniji jer sadrži šest saborskih akata koji svi predstavljaju zvanične sinodske akte. Naime, u okviru drugog akta, nakon što su izložene odluke Carigradskog sabora iz 843. i anateme protiv babuna (jeretika), daju se mnoga leta kraljevima Urošu (Milutinu), Stefanu (Dragutinu), arhiepiskopu Jakovu i posebno mnoga leta episkopu dabarskom Isaiji, a zatim slede pomeni: Simeonu (Nemanji) i Anastasiji (Ani), kralju Stefanu Prvovenčanom i Ani blagočestivoj kraljici, a potom i narednim srpskim kraljevima i kraljicama, arhiepiskopu Arseniju i episkopima pojedinačno po episkopijama. Ime prve srpske kraljice Ane zabeleženo je, dakle, uz ime njenog muža Stefana, osim u Hronici Andrije Dandola, u jednom srpskom Sinodiku, pri čemu treba istaći, po svojoj nameni i nameri krajnje netendencioznom izvoru. Uspomena na nju sačuvana je i u srpskim pomenicima iz poznijeg vremena.
   Najzad, još jedna važna činjenica ide u prilog tvrdnji da je Venecijanka Ana Dandolo krunisana zajedno sa Stefanom 1217. u crkvi Sv. Petra i Pavla u Rasu i da je, štaviše, ona nadživela svog supruga skoro pune četiri decenije. Naime, na takav zaključak jasno upućuje čuvena freska Smrt kraljice Ane Dandolo, koja je naslikana na severnom zidu priprate crkve Sv. Trojice u manastiru Sopoćani. Na fresci je prikazana kraljica Ana na odru u trenutku kada njenu dušu prihvata anđeo, a na njenom uzglavlju pojavljuju se Hristos i Bogorodica. Oko odra je okupljen srpski dvor. Njen sin i kralj Uroš I predstavljen je u vladarskoj odeždi s krunom na glavi, iza njega stoje prinčevi Dragutin i Milutin, a iza njih princeza Brnča, dok levu ruku kraljice drži i ljubi njena snaha kraljica Jelena. Crkveni velikodostojnik sa tonzurom na glavi koji prisustvuje i činodejstvuje u samom događaju je najverovatnije arhiepiskop Sava II. Dakle, freska jasno prikazuje da je kralj Uroš bio sa svojom majkom u poslednjim trenucima njenog života, a da su pogrebu prisustvovali i njeni unučići (Milutin, Dragutin i Brnča), kao i njena snaha kraljica Jelena. Ana je očigledno nadživela svog supruga prvog srpskog kralja Stefana, koji je umro 24. septembra 1227. i koji je najpre bio sahranjen u Studenici, a potom mu je telo preneto u Žiču, da bi zaslugom njegovog sina kralja Uroša bilo preneto u Sopoćane.
   Neizostavno je pitanje kada je nastao sopoćanski živopis, odnosno kada je naslikana scena Smrt kraljice Ane kako bi se približno utvrdilo vreme kraljičine smrti. U nauci postoje različita tumačenja kada je crkva Sv. Trojice živopisana, ali su svi saglasni da se to moralo dogoditi krajem šeste ili tokom sedme decenije XIII veka. Opšteprihvaćena teza je da je sopoćanski živopis nastao između 1263. i 1268. godine.
   U poslednjim redovima rada čini mi se da je neophodno još jednom istaći zaključke koji neminovno proizilaze iz izvora. Mlečanka Ana Dandolo bila je Stefanova treća žena i brak sa njom sklopljen je u prvoj polovini 1217. Stefan i Ana krunisani su kraljevskom krunom donetom iz Rima u crkvi Sv. Apostola Petra i Pavla u Rasu, verovatno septembra 1217. Kraljica Ana nadživela je Stefana Prvovenčanog, a po nalogu njenog sina Uroša I njena smrt prikazana je na jednoj od najlepših fresaka srpske srednjovekovne umetnosti. Ni Srpski sinodik pravoslavlja nije zaboravio prvu srpsku kraljicu, dajući joj večno sećanje.
   I potonji srpski vladari, potomci kraljice Ane i kralja Stefana Prvovenčanog, rado su isticali zajedničko poreklo sa mletačkim duždevima Frančeskom i Andrijom Dandolom. Najpre, u jednom aktu koji je nastao 1. maja 1330. g, kralj Stefan Dečanski naziva dužda Frančeska Dandola najdražim rođakom (proximo suo carissimo), a potom to isto čini i kralj Dušan u aktu od 10. juna 1333. g. U jednom pismu napisanom 15. oktobra 1345. g. u Seru, Dušan se obraća duždu Andriji Dandolu kao predragom rođaku (affini carissmo). Najzad, i dužd Andrija Dandolo, koji među redovima svoje Chronica per extensum descripta beleži ime prve srpske kraljice, svoje rođake Ane, ne propušta da pri dodeljivanju mletačkog građanstva caru Dušanu i njegovoj ženi kraljici Jeleni istakne „blisko srodstvo koje je poticalo od davnina”

   Ivana Komašina

   IZVOR: ČLANCI I RASPRAVE, ARTICLES AND TREATISES, UDC 929.731-055.2(497.11)”13 UDC 929 Dandolo A. Originalni naučni rad

   Odgovori

2. 4. oktobar 2017. u 18:01

   Vojislav Ananić

   Izvor za prethodni tekst o Ani Dandolo:

   IZVOR: ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA ISTORIJU, 89, NOVI SAD, 2014.

   Odgovori

3. 6. oktobar 2017. u 13:15

   Vojislav Ananić

   NEMANJIĆI I DRŽAVNOST DUKLJE – ZETE – CRNE GORE

   Reč „državnost” nastala je u novije vreme i obično se upotrebljava u živom govornom jeziku, a sve češće i u istoriografiji. Ne tako davno učinjen je pokušaj da se pomenuti termin objasni i definiše, pa je konstatovano da se: „državnost može posmatrati kao primarni rezultat nastajanja i postojanja neke države, a istovremeno i kao zbir mnogobrojnih činilaca uz pomoć kojih država nastaje, opstaje, obnavlja se, organizuje i opravdava svoje postojanje. Za državnost bi se još moglo reći da je ponikla i da se manifestovala u sferi ideja s neprekidnom tendencijom njihovog otelotvorenja”. Ovo kratko objašnjenje je nepotpuno, kao i sve definicije i pored toga što stavlja u prvi plan svojstva ili osobine države, zbog toga što se kratkim definicijama zaklanjaju mnogobrojne činjenice koje zaslužuju dužnu pažnju. U nastojanju da se postojeća praznina, bar delimično popuni, treba istaći da u svakoj državi postoje tri osnovna činioca: narod, teritorija i vlast, sa svim svojim osobenostima. No i pored prisustva obaveznih činilaca, ne mogu se pronaći ni dve države u svetu koje su jednake po teritoriji načinu postanka, uređenju, trajanju, etničkoj strukturi ili organizaciji vlasti. Države nisu međusobno jednake ni kada ih stvara jedan te isti narod, na jednom te istom prostoru, zbog toga što su i narod i teritorija i vlast podložni neprekidnim promenama. Odmah treba reći da između imena naroda i naziva države ne treba stavljati znak jednakosti, pogotovo kada je u pitanju srednji vek.
   Nekoliko decenija posle doseljavanja Slovena i drugih „varvara” na Balkansko poluostrvo, otpočeo je proces stvaranja njihovih najranijih i prvih državnih tvorevina koje se uslovno mogu nazvati „protodržave”. Većina takvih državnih tvorevina obuhvata male teritorije, na kojima su postojali uslovi za život malog broja ljudi.
   Vremenom su ove teritorije stekle posebne nazive koji su nastali, uglavnom, na dva načina. U prvom slučaju naziv je izveden iz imena plemena koje je preneto iz prapostojbine, dok je u drugom slučaju ime protodržave usklađeno sa nazivom neke stare oblasti, grada, reke, odnosno rečne doline, na čijem su se području naseljavali delovi slovenskih plemena. Jedino su snažna i mnogoljudna plemena, s čvrstim i stabilnim jezgrom, davali svoja imena teritorijama na kojima su stvorene nove države na Balkanskom poluostrvu. Takav je slučaj sa Bugarima, odnosno Protobugarima, Srbima i Hrvatima. Glavnina doseljenih Srba uspela je da osnuje svoju državu, krajem VIII i početkom IX veka, na teritoriji između doline Ibra i Vrbasa koju su vizantijski pisci nazvali Srbija. Znatan deo Srba živeo je i naselio se izvan ove države, pa je duž istočne obale Jadranskog mora osnovao četiri „protodržave”. Bile su to: Paganija ili Oblast Neretljana između Cetine i Neretve, Zahumlje od Neretve do Dubrovnika, Travunija ili Trebinje od Dubrovnika do Boke Kotorske i Dukljaili Dioklitija od Boke Kotorske pa do Bojane.
   Prema piscu Barskog rodoslova, Duklja je obuhvatala devet župa, od kojih je pet gravitiralo Skadarskom jezeru (Luška, Podlužje, Kupelnik, Oblik i Crmnica), dok je jedna bila kontinentalna (Gorska), a tri su bile u Primorju (Prapratna, Kučeva i Grbalj). Na ovako malom prostoru stvorena je „protodržava” na čelu sa knezom koji se pominje tek sredinom X veka, znatno kasnije u poređenju sa knezovima Srbije, Travunije (Trebinja) i Zahumlja. Prvi po imenu poznati knez Duklje bio je Jovan Vladimir koji je vladao krajem X i početkom XI veka. On je najpre priznavao vlast Vizantije, a potom Bugarske, odnosno cara Samuila čijom je kćerkom bio oženjen. Kneza Jovana Vladimira pogubio je Samuilov sinovac car Jovan Vladislav 1016. godine. Kada je vizantijski car Vasilije II potčinio Samuilovo carstvo, Duklja se tada našla u okvirima Vizantije 1018. godine.
   Vizantijska dominacija nije bila dugog veka, jer se na ustanak digla „Srbija” 1034, ali je taj ustanak ugušen 1036. godine. Izgleda da se na čelu ustanka nalazio knez Stefan Vojislav koji je kao zarobljenik odveden u Carigrad. On je otuda pobegao, pa je po drugi put digao ustanak, verovatno, 1038. Opisujući ove događaje vizantijski pisac Jovan Skilica kaže za Stefana Vojislava da je „arhont Srba”koji je od Vizantije preoteo, odnosno „zauzeo zemlju Srba” i otuda proterao vizantijskog namesnika. Ova „zemlja Srba” obuhvatala je u konkretnom slučaju: Duklju, Travuniju (Trebinje) i Zahumlje, odnosno Primorje između Bojane i Neretve. Vizantija se nije mirila sa nastalim gubitkom, pa je poslala svog namesnika u Draču da uguši ustanak. Kada je velika vizantijska vojska upala na osamostaljenu teritoriju, „Srbi” su dozvolili vojsci da pljačka i pali zemlju i dok se neprijateljska vojska tim poslom bavila: „Srbi su zauzeli i čuvali klance.” Zahvaljujući vešto postavljenoj zasedi, knez Stefan Vojislav je uništio veliku vizantijsku vojsku. Vojislava je nasledio sin Mihailo koji je, prema pisanju već pominjanog Jovana Skilice, „postao vladar Tribala i Srba” Posle navedenih citata iz vizantijskih izvora može se sa sigurnošću reći, da su knez Vojislav i njegov sin Mihailo bili vladari Srba u Duklji, Trebinju i Zahumlju, a takođe i da ne postoji neki poseban „dukljanski narod” Na teritoriji Duklje živeli su Dukljani, kao što su na teritoriji Travunije živeli Travunjani (Trebinjci), a na području Zahumlja – Zahumljani, a koje je vizantijski car i pisac, Konstantin Porfirogenit, izrekom saopštio da su svi oni Srbi i da su se doselili kao Srbi. O etničkom poreklu Stefana Vojislava donosi zanimljiva obaveštenja vizantijski pisac Kekavmen, koji za Vojislava kaže da je „Travunjanin Srbin” i „Vojislav Dukljanin”. Ovi se podaci ne isključuju međusobno, jer je Vojislav poreklom iz Trebinja, a kao vladar Dukljanin, dok je po narodnosti Srbin, kao i svi članovi dinastije Vojislavića.
   Politički centar države kneza Vojislava i njegovih naslednika nalazio se u Duklji, ali su se u granicama države nalazile još dve srpske istorijske oblasti: Travunija (Trebinje) i Zahumlje. Na državnoj teritoriji bilo je najmanje 30 župa, pa se time objašnjava i relativna moć novostvorene države koja je mogla da se suprotstavlja vizantijskoj vojsci. Za vreme vladavine Vojislavljevog sina Mihaila i Mihailovog naslednika Bodina, teritorijom ujedinjenih srpskih primorskih zemalja, tokom poslednje četvrtine XI veka, državnost je ovde dobila najvidljivija i najznačajnija obeležja. Knez Mihailo stekao je dostojanstvo kralja (1076), dok je za vreme vladavine kralja Bodina, barski biskup uzdignut na rang nadbiskupa, odnosno arhiepiskopa. Posle brzog uspona novostvorene kraljevine Duklje, Travunije i Zahumlja, usledio je još brzi pad, zbog toga što Duklja kao mala i periferna oblast nije mogla zadržati vodeću ulogu među srpskim zemljama. Pred kraj XI veka vodeće mesto preuzela je istočna oblast prvobitne Srbije, s centrom u Rasi, poznata u izvorima i literaturi kao Raška.
   Sredinom XII veka i Raška i Duklja nalazile su se pod snažnom dominacijom Vizantije. Bez saglasnosti vizantijskog cara Manojla I Komnina (1143-1180), niko nije mogao postati veliki župan u Raškoj, niti veliki knez u Duklji. Bilo je to poznato i piscu Barskog rodoslova koji kaže, da posle smrti legendarnog kralja Gradinje, njegov sin: „knez Radoslav (Radoslaus knesius) otputova caru Manojlu koji ga blagonaklono primi i dade mu celu zemlju da njome gospodari, kako je ranije držao njegov otac. Posle je knez Radoslav (knesius Radoslaus), vrativši se od cara, počeo da, zajedno sa svojom braćom, drži zemlju i njome gospodari.” Nešto kasnije odmetnuli su se od Radoslava njegovi neprijatelji koji su doveli kneza Desu, sina raškog župana Uroša I, pa su mu predali vlast u Trebinju i Zeti. Knezu Radoslavu ostala je primorska oblast od Kotora do Skadra, odakle je on započeo borbu protiv kneza Dese. Izgleda da se sve ovo dogodilo oko 1150, ili 1151. godine. Ne zadržavajući se duže na sudbini kneza Dese, koji je kasnije postao veliki župan Raške, treba istaći da je u to doba vladar Duklje imao titulu kneza ili velikog kneza, a ne kralja kao njegovi prethodnici na prestolu. Bio je to ujedno i vidljiv znak slabljenja državnosti u Duklji, a ako se tome doda odvajanje istorijskih oblasti Travunije i Zahumlja od Duklje, onda slabljenje državnosti postaje još jasnije. S titulom kneza pominje se i poslednji vladar Duklje iz di- nastije kralja Bodina, veliki knez Mihailo. On je gospodario Dukljom i Trebinjem, svakako uz saglasnost cara Manojla I Komnina, ali su izvan njegove vlasti bili gradovi u Primorju, u kojima su delovali vizantijski organi uprave. Iz dokumenta o osvećenju katedrale Sv. Tripuna u Kotoru, saznaje se da se to dogodilo 1166. godine (19. juna): „kada se na papskoj stolici nalazio papa Aleksandar a carevao najpobožniji i večni pobednik Manojlo (Komnin), a namesnik (dux) Dalmacije i Duklje (Dioclie) bio kir Izanacije, koji je istom posvećenju po svojoj slobodnoj volji i sa naklonošću prisustvovao, a u Kotoru je Vita bio prior”. Prema navedenom citatu, na najnižem položaju nalazio se prior, kasnije knez (comes) Kotora, kao predstavnik lokalne uprave. Na znatno višem položaju nalazio se duka (dux) vizantijske provincije Dalmacije i Dioklitije, kir Izanaci- je, verovatno kir Isak, dok se na vrhu postojeće piramide nalazio najpobožniji car i večni pobednik Manojlo I Komnin. Ovde treba još dodati, kako je: „duka u XII veku u svojim rukama objedinio vojnu i civilnu vlast i postao novi, tipičan upravnik provincije”. U konkretnom slučaju duka kir Izanaci je nalazio se na čelu vizantijske provincije „Dalmacije i Dioklitije”. Na osnovu navedenih činjenica može se reći da su Kotor i gradovi koji su ulazili u sastav pomenute provincije, odnosno „teme” Dalmacije i Dioklitije, bili neposredno potčinjeni vizantijskom duksu kir Izanaciju.
   Neposredno gospodarenje Vizantije gradovima duž Primorja i nekim krajevima dublje u unutrašnjosti kopna, za vreme vladavine cara Manojla I Komnina, ne podleže nikakvoj sumnji. U istoriografiji nije pouzdano utvrđeno koliko je dugo vladao knez Radoslav i kada ga je zamenio veliki knez Mihailo. Vlast i jednog i drugog, kao vizantijskih vazala, osećala se dublje u unutrašnjosti zemlje, dok su gradovi sa okolinom ulazili u sastav vizantijske provincije „Dalmacije i Dioklitije”. Prema jednom nedatiranom pismu barskog nadbiskupa Grgura, vlast velikog kneza Mihaila bila je ograničena od njegovih „ujaka”, a po tumačenju K. Jirečeka od Mihajlovih „stričeva”, u svakom slučaju od Stefana Nemanje i njegove braće Stracimira i Miroslava. Vladavina velikog kneza Mihaila i u Duklji i u Trebinju bila je okončana pre 1189. godine, ali nije poznato na koji način. U istoriografiji je pouzdano dokazano da su Kotor i delovi današnje Republike Crne Gore, a preciznije njen južni deo, već januara 1186, postali integralni deo države velikog župana Stefana Nemanje. Sve se to dogodilo tokom rata između Vizantije i Raške koji je, s prekidima, trajao od 1183. do 1190. godine.
   Posle okončanja dugotrajnih sukoba i uspostavljanja mira, država srpskog velikog župana proširena je u pravcu istoka i juga. Priključivanje novih oblasti državi Stefana Nemanje prikazuje se, ponekad, u istoriografiji kao obično osvajanje. Poznato je da se u ratovima teritorije gube i zauzimaju, ali kada je u pitanju područje srednjovekovne Duklje i Dalmacije, odnosno Zete, tada se uz upotrebu reči „osvajanje” ne saopštava pre- cizno šta se zaista dogodilo. Delimično objašnjenje o ovom događaju nalazi se u Hilandarskoj osnivačkoj povelji koju je izdao Stefan Nemanja (1198), tada kao monah Simeon. U izdatoj hilandarskoj ispravi, bivši veliki župan ne pominje nikakvo osvajanje, zauzimanje ili otimanje tuđih te- ritorija, već jednostavno kaže: „obnovih svoju dedinu” i „uzdigoh propalu svoju dedinu”, na taj način što „priobretoh” ili „pronađoh od Morske zemlje Zetu i s gradovima, a od Arbanasa Pilot, a od grčke zemlje Lab s Lipljanom, Glbočicu, Reke, Zagrlatu, Levče, Belicu, Lepenicu” Stefan Nemanja u osnivačkoj povelji Hilandara ne prećutkuje da su do tada Arbanasi držali Pilot, odnosno dolinu Drima, a Grci ili Vizantinci Kosovo i šest župa u Pomoravlju, ali ništa slično ne kaže za Zetu, odnosno Dioklitiju i Dalmaciju. Za poslednje dve oblasti saopštena je samo geografska odrednica, odnosno da je u pitanju deo Primorja. O svemu šta se tada zaista dogodilo, znatno potpunija obaveštenja saopštava Nemanjin naslednik i sin Stefan. U Žitiju svog oca, odnosno Svetog Simeona, Stefan pored ostalog kaže: „Dioklitiju i Dalmaciju, otačastvo i roždenije svoje, pravu dedinu svoju, koja je silom pokorena od roda grčkoga i sazidani su gradovi u njoj od ruku njihovih, tako da se prozvala grčka oblast, a kojima su imena: Danj grad, Sardoniki grad, Drivast, Rosaf grad zvani Skadar, grad Svač, grad Ulcinj, grad slavni Bar”, a pre svega grad Kotor. Sve ove gradove, osim Kotora, veliki župan „poobara i poruši” i „istrebi grčko ime, da se nikako ne pominje ime njihovo u toj oblasti. Narod svoj u njima nepovređen ostavi da služi državi njegovoj”
   Za bolje razumevanje opširnog citata potrebno je objasniti pojedine izraze i termine. Napred je rečeno da je Dioklitija obuhvatala devet župa koje su grupisane oko Skadarskog jezera i duž Primorja, dok se pod Dalmacijom podrazumeva vizantijska provincija, odnosno „tema”, sa gore navedenim gradovima. Stefan Nemanja u Hilandarskoj povelji ne upotrebljava antičke nazive Dalmacija i Dioklitija, već domaći naziv Zeta, što upućuje na konstataciju da se političko jezgro iz Duklje pomerilo prema severozapadu, u dolinu reke Zete. Na čelu vizantijske provincije Dalmacije i Dioklitije, za vreme vladavine Manojla I Komnina, nalazio se carev namesnik s titulom duke, odnosno duksa, i on je bio starešina svih vojnih i civilnih vlasti. Prema gore navedenom citatu, Dioklitija i Dalmacija su „otačastvo”, „roždenije” i „dedina” Stefana Nemanje. Pod srednjovekovnim terminom „otačastvo” podrazumeva se država u savremenom značenju ove reči, a pod „roždenijem” u konkretnom slučaju podrazumeva se zavičaj, dok je „dedina” predstavljala nedeljiv zajednički i nasledni zemljoposed jednog roda ili bratstva, a u konkretnom slučaju vladarskog roda iz kojeg je poticao Stefan Nemanja. Navedeni termini predstavljaju pouzdan dokaz da su prava srpskog velikog župana bila neosporna, ali je deo „otačastva” (države), zatim „roždenije” (zavičaj) i deo „dedine” silom držao „rod grčki”, odnosno Vizantinci sa uporištima u gradovima, pa se zbog toga Dioklitija i Dalmacija prozvala „grčka oblast”. Pod srednjovekovnim terminom „oblast” podrazumeva se upravno područje, a u konkretnom slučaju to je bilo „grčko”, odnosno vizantijsko upravno područje. Prema tome, Stefan Nemanjić kao pisac Žitija Svetog Simeona tačno je definisao položaj Dioklitije i Dalmacije kao vizantijsko upravno područje, odnosno kao „temu”. Na ovoj teritoriji Stefan Nemanja je „poobarao” vizantijske gradove, odnosno utvrđenja i u tim mestima „istrebio grčko ime”, odnosno iskorenio Vizantince i njihove pristalice. Na osnovu kratke analize lako 6e se zaključiti da je srpski veliki župan oslobodio od tuđinske ili vizantijske vlasti svoj zavičaj, deo svoje države i deo naslednih zemljoposeda, a konkretno Zetu, odnosno teritoriju Dioklitije i Dalmacije, gde je ukinuo vizantijsku vlast, najkasnije 1185. godine. Sa ukidanjem vizantijske uprave, Dioklitija i Dalmacija postaju integralni delovi države Stefana Nemanje i njegovih naslednika. Antički nazivi ovih oblasti, kao dobro poznati širom Mediterana, ući će i u vladarsku titulaturu prvih srpskih kraljeva.

   Odgovori

4. 6. oktobar 2017. u 13:17

   Vojislav Ananić

   II

   Srpski veliki župan je Dioklitiju i Dalmaciju 1185. ili 1189. godine, poverio svom najstarijem sinu Vukanu. Bilo je to u skladu s tadašnjim običajem da se državna teritorija deli između muških članova vladareve porodice, pa su na taj način stvarane „udeone kneževine”. Vukan je verovatno dobio svoju „udeonu kneževinu” već 1189. godine, jer je kneginja Desislava, žena poslednjeg vladara Duklje iz dinastije kralja Bodina, velikog kneza Mihaila, napustila zemlju i stigla u Dubrovnik avgusta 1189. godine, u pratnji svojih dvorana i barskog nadbiskupa Grgura. Kneginja je tada predala Dubrovčanima svoja dva broda, a kasnije joj se gubi trag u izvorima. Poznato je da se Stefan Nemanja dobrovoljno odrekao prestola i odlučio da se zamonaši, pa je povodom toga sazvao državni sabor (1196) kojem je za svog naslednika odredio mlađeg sina Stefana. Starijem sinu Vukanu dodelio je tada titulu velikog kneza, pa ga je time izjednačio u dostojanstvu sa velikim županom, ali ne i u vrhovnoj vlasti u državi. Vukan se pominje kao „udeoni knez” 1190, a 1195. godine kao „kralj”: Dioklije, Dalmacije, Tribunie, Toplice i Hvosna, ali se u istom izvoru, pre citirane titulature, pominje „gospodin Nemanja veliki župan”, kao vrhovni vladar države. Titula „kralja” upotrebljena je uz Vukanovo ime u skladu sa tradicijom, jer su ranije Dukljom vladali kraljevi, potomci Stefana Vojislava i njegovog sina kralja Mihaila. Pored titule „kralja”, posebnu pažnju privlače i oblasti koje su ušle u sastav Vukanove „udeone kneževine”. U pitanju su Duklja, Dalmacija, Trebinje (Travunija), Hvosno (Metohija) i Toplica, praktično jugozapadni deo tadašnje srpske države. Ubrzo posle Nemanjinog silaska s prestola i monašenja, izgleda da veliki knez Vukan više nije priznavao vrhovnu vlast velikog župana, odnosno svog mlađeg brata Stefana Nemanjića (Prvovenčanog). Na takvu konstaciju upućuje činjenica, što se vrhovna vlast velikog župana ne pominje u kotorskim dokumentima koji su nastali između 1197. i 1200. godine. Kotorski knez Bogdan i sudije doneli su jednu odluku 1197. godine: „Sub tempore domini nostri Velcanni, Dioclie, Dalmatie, Tribunie atque Toplize incliti regis”. U citiranoj latinskoj titulaturi ne pominje se vladavina velikog župana Stefana Nemanjića, već samo „naš gospodin”, „slavni kralj” Vukan i što je bitno, u titulaturi se više ne pominje Hvosno ili Metohija, a to opet znači da Hvosno više ne pripada Vukanovoj udeonoj kneževini. Osamostaljivanje udeonog kneza, a istovremeno i sužavanje njegove kneževine, saopšteno je na posredan način skraćivanjem vladarske titulature u dva kotorska dokumenta iz 1199. i 1200. godine. Prvi dokument izdat je „za vreme kralja Vukana i gradskog kneza Desimira”, a drugi „za vreme našega gospodina kralja Vukana, i dok je kod nas upravljao oblašću Desimir, njegov sluga”. Obe titulature jasno pokazuju da je jedini vladar Kotora, a po svoj prilici i nekadašnje Duklje i Dalmacije bio Vukan, dok se vrhovna vlast velikog župana Stefana ne pominje, pa se verovatno nije ni osećala. U Vukanovoj službi nalazio se i kotorski knez Desimir. Postojeće stanje u Kotoru se promenilo, najkasnije, do septembra 1201. godine kada je Lauro Zan, građanin Venecije: „položio zakletvu velikom županu Stefanu i njegovim sinovima…da će verno obavljati dužnost kneza” u Kotoru. Na osnovu ovog podatka može se zaključiti da je Kotor 1201. godine izdvojen iz Vukanove udeone kneževine, kao što je to nešto ranije učinjeno sa Hvosnom (Metohijom) i Toplicom, pa je to mogao biti „casus beli”. Rat je uskoro buknuo svom svojom žestinom. Vukan je dobio vojnu pomoć od ugarskog kralja, pa je sredinom 1202. godine proterao Stefana Nemanjića iz Raške i zauzeo presto velikog župana. Borbe su nastavljene i sledećih godina u kojima je Stefan Nemanjić postepeno potiskivao Vukana, tako da je uspeo da se vrati na velikožupanski presto, krajem 1204. ili 1205. godine. Posle završetka građanskog rata, velikom županu Stefanu Nemanjiću pripala je vrhovna vlast u celoj državi, dok je veliki knez Vukan zadržao svoju udeonu kneževinu koja je obuhvatala Duklju, Dalmaciju, a verovatno i Trebinje. Na ovoj teritoriji udeoni knez je imao široka ovlašćenja kao i ranije, pa se ponašao kao pravi vladar. Imao je svoju vlastelu, svoju vojsku, posebne prihode, upravni aparat, održavao je diplomatske veze sa papama i ugarskim kraljem, priznavajući neko vreme njegovu vrhovnu vlast, a učestvovao je i u radu crkvenog sabora Barske nadbiskupije. Ovo opet pokazuje da su svi zatečeni elementi državnosti u Duklji i Dalmaciji sačuvani i u udeonoj kneževini Vukana Nemanjića.
   Sva navedena i druga prava pripadala su Vukanovom sinu i nasledniku, velikom knezu Đorđu, koji se takođe pominje sa titulom „kralja”, ali samo na teritoriji kojom je gospodario. „Kralj” Đorđe se s bratom Mlađenom i rođacima obavezao 1208. godine na prijateljstvo i vernost Mlečanima. Prava udeonog kneza, a ujedno i nasleđeni elementi državnosti Duklje i Dalmacije, nisu pretrpeli osetnije promene kada je Stefan Prvovenčani dobio kraljevsku titulu i krunu 1217. godine i kada je Srpska crkva postala autokefalna (1219). Osnivanjem Srpske autokefalne arhiepiskopije i njenih episkopija, pravoslavno stanovništvo Zete, odnosno nekadašnje Duklje, Dalmacije i Trebinja, našlo se pod duhovnom jurisdikcijom Zetske pravoslavne episkopije, sa sedištem u Hramu Sv. Arhangela Mihaila na Prevlaci. Ovaj čin, posmatran samo sa organizacionog aspekta, mogao je da ojača postojeću državnost u Zeti, jer je Zetska episkopija svojom jerarhijom, crkvama, manastirima i parohijama, premrežila teritoriju Zete, uspostavivši istovremeno i granice do kojih se prostire duhovna jurisdikcija episkopije. Ove granice su se u načelu poklapale sa granicama istorijske oblasti Zete, odnosno „zemlje Zete”. Udeoni knez Đorđe bio je potčinjen srpskim kraljevima, pa se sa svojim odredom i saradnicima pridružio vojsci kralja Vladislava, koji je juna 1237. godine boravio na Cetini. Ovde je kralj Vladislav izdao povelju Splićanima u prisustvu: „kneza velieg Đorđa”, zatim vojvode Manojla, čelnika Obrada, jednog kaznaca, tepčije i kneza Ulcinja koji je bio potčinjen Đorđu. Nije isključeno da su i kaznac i tepčija, takođe, bili počinjeni velikom knezu. Nekoliko godina kasnije je „Đorđe, knez Duklje”, dozvolio ulcinjskom biskupu da se potčini dubrovačkom nadbiskupu.
   Vladavina udeonog kneza Đorđa okončana je najkasnije 1248. godine, kada je sahranjen u Sopoćanima. Nasledio ga je mlađi brat Stefan, takođe sin velikog kneza i „kralja” Vukana. Stefan Vukanović je raspolagao znatnim materijalnim i finansijskim sredstvima, kao i njegovi prethodnici, što mu je omogućilo da podigne u Morači veliki manastirski kom- pleks i hram posvećen Uspenju presvete Bogorodice. Hram se po svojim dimenzijama, visini i širini, može izjednačavati sa Mileševom koju je sagradio kralj Vladislav i Sopoćanima koje je podigao kralj Uroš I. Ovo opet predstavlja posredno svedočanstvo da se udeoni knez Stefan mogao meriti po svom bogatstvu i političkom uticaju sa pomenutim srpskim kraljevima, čiji je rođak bio. Zahvaljujući stečenom ugledu i poštovanju, a posebno privrženosti Srpskoj pravoslavnoj crkvi, lik kneza Stefana dobio je svoje mesto u poznatoj „Lozi Nemanjića”, koja je živopisana u Dečanima i Pećkoj patrijaršiji. O Stefanovoj političkoj i javnoj delatnosti malo se zna, izuzev da je bio prisutan prilikom utvrđivanja istočne hranice Humske pravoslavne eparhije, odnosno kod utvrđivanja međa sela Osolnika, poviše Rijeke Dubrovačke i Zatona, između 1250. i 1253. godine. Pored kneza Stefana, bili su prisutni episkop Spiridon, episkop Metodije i protovestijar Vratimir. Metodije je u to vreme bio humski episkop, dok se Spiridon nalazio, možda, na čelu Budimljanske episkopije. Za protovestijara Vratimira moglo bi se pretpostaviti da je bio u službi velikog kneza Stefana ili nekog od pomenutih episkopa.
   Dosadašnje izlaganje je pokazalo da vladari iz dinastije Nemanjića, u periodu između 1190. i 1253. godine, nisu ugrožavali ili razarali zatečene elemente državnosti na teritoriji Duklje, Dalmacije i Trebinja, odnosno u udeonoj kneževini velikog kneza Vukana i njegovih sinova, Đorđa i Stefana. Pre bi se moglo govoriti o tome da su zatečeni elementi državnosti brižljivo čuvani i negovani, pa i osnaženi, zahvaljujući osnivanju Zetske episkopije. Do kratkotrajne promene dolazi sredinom šeste decenije XIII veka, kada je kralj Uroš I odlučio da ukine udeone kneževine i u Zahumlju i u Duklji, odnosno Zeti. Pokušaj centralizacije vlasti u srpskoj državi za vreme kralja Uroša I nije bio dugog veka. Posle njegovog nasilnog svrgavanja s prestola (1276) došlo je do još radikalnije podele državne teritorije. Urošev sin i naslednik, kralj Stefan Dragutin (1276-1282), dao je svojoj majci, kraljici Jeleni, Zetu, Trebinje, zatim krajeve oko Plava i Gornjeg Ibra. Naziv Zeta potisnuo je antičke nazive Duklju i Dalmaciju, dobrim delom i zbog toga što su učvršćene granice Zetske pravoslavne episkopije. Kraljica Jelena je gospodarila svojom oblašću preko trideset godine, od 1276. do 1308. godine. Ona je vladala skoro samostalno, pa je sazivala i državne sabore u svojoj oblasti. Posedovala je nekoliko vladarskih rezidencija ili „dvorova”: u Trebinju, Skadru, Brnjacima na Ibru, a verovatno i drugim mestima. Imala je svoju vojsku, vlastelu, prihode, upravni aparat, kancelariju, davala je carine pod zakup, vodila diplomatsku prepisku sa papama, vladarima u Južnoj Italiji i susednim Dubrovnikom. O njenom mišljenju i stavu morali su da vode računa oba njena sina i kralj Dragutin i kralj Milutin. U literaturi se ponekad jednostavno konstatuje da je kraljica Jelena pomagala katoličke crkve u Primorju, što je tačno, a pritom se ne naglašava da je ona bila vladar i katolika i pravoslavnih hrišćana u svojim oblastima. Ne iscrpljujući naznačenu problematiku koja je u istoriografiji na više mesta osvetljavana, treba istaći kako je kraljica Jelena svojim prihodima podigla manastir Gradac sa pravoslavnim hramom koji je posvećen presvetoj Bogorodici, praznik Blagoveštenje. Pred kraj života kraljica Jelena se zamonašila u hramu Sv. Nikole u Skadru, a kada je umrla u Brnjacima 1314. njeno telo je na najsvečaniji način preneto u manastir Gradac.
   Kada se kraljica Jelena povukla iz političkog života 1308. godine, kralj Milutin je dao Zetu i Trebinje svom sinu Stefanu, budućem kralju Stefanu Dečanskom. Prema jednom mletačkom dokumentu, Stefanu su pripadala široka ovlašćenja, pa ga Mlečani zbog toga nazivaju: „kraljem Duklje, Albanije, Zahumlja i Primorja”. Milutinov sin i potencijalni naslednik prestola imao je svoju vlastelu, vojsku, upravu i prihode, a pošto je u jednom trenutku njegov položaj bio ugrožen, zetska vlastela nagovo- rila je Stefana da preotme presto svom ocu kralju Milutinu. Proračun vlastele bio je loš, jer je kralj Milutin bio najsposobniji i najspretniji srpski vladar. Kralj je sa svojom vojskom upao u „Zetsku zemlju” i došao do Bojane. Ovde je uspeo da nogovori Stefana da dođe na pregovore, a onda ga zatvorio (1314), otpremio za Skoplje, gde je delimično oslepljen i poslat u Carigrad. Posle okončane pobune svog sina Stefana i zetske vlastele, kralj Milutin je upravljao Zetom preko svog namesnika kneza Ilije (1318), koji se 1321. godine pominje kao „opšti kefalija” u Zeti.

   Odgovori

5. 6. oktobar 2017. u 13:18

   Vojislav Ananić

   III

   Ubrzo posle smrti kralja Milutina i dolaska na vlast kralja Stefana Dečanskog (1321-1331), Zeta ponovo dobija poseban status u državi Ne- manjića, kao oblast ili „zemlja” kojom gospodari „mladi kralj” Stefan Dušan. On je takođe raspolagao širokim ovlašćenjima. Imao je svoju vojsku, svoje prihode, poseban upravni aparat, a bio je okružen uglednom, sposobnom i moćnom vlastelom, među kojom se ističu: vojvoda Mladen, rodonačelnik Brankovića, zatim vojvoda Vojin rodonačelnik moćnih Vojinovića, potom čelnik Đuraš Ilijić sa braćom, sin kneza Zete i kefalije Ilije. Okružen moćnom zetskom i trebinjskom vlastelom, a raspolažući značajnim finansijskim sredstvima i uz sve to, ovenčan slavom hrabrog i sposobnog vojskovođe, mladi kralj se osećao gotovo nezavisnim vladarem u svojoj oblasti. Sve je to, verovatno, izazvalo nezadovoljstvo i podozrenje kralja Stefana Dečanskog. Ovom prilikom ne treba se duže zadržavati na zanimljivim detaljima sukoba i borbe između oca i sina, kao ni njihovom privremenom mirenju, već treba upozoriti da je vlastela odlučivala kakav joj je vladar potreban i kakva će se voditi spoljna politika. U tome je prednjačila zetska i trebinjska vlastela, koja je postala svesna svoje snage i uloge u zemlji. Ne želeći da i po drugi put napravi grešku kao u pobuni protiv kralja Milutina, zetska i trebinjska vlastela primorala je mladog kralja Stefana Dušana da izvrši državni udar, odnosno neku vrstu dvorskog puča. Stefan Dušan je s malim i odabranim odredom svoje vlastele delovao brzo i odlučno, pa je izvršio iznenadni prepad na dvor kralja Stefana Dečanskog. Vlastela je uspela da zarobi Stefana Dečanskog i omogući Dušanu da preuzme vrhovnu vlast u državi. Ovaj postupak je legalizovan obredom krunisanja Stefana Dušana za kralja srpskih i pomorskih zemalja. Dovođenjem na presto mladog, sposobnog i ambicioznog vladara, zetska, trebinjska i druga srpska vlastela dobila je vođu kakvog je želele, koji će joj omogućiti da stiče nove zemljoposede, velika bogastva i slavu, što se ubrzo i dogodilo.
   U prvim godinama vladavine kralja Dušana, Zetom je upravljao njegov namesnik i dalji rođak Vratko, praunuk velikog kneza Vukana, koji se u izvorima pominje sa titulom župana, potom vojskovođe, kneza i velikog kneza. Vratkovo namesništvo u Zeti kao da ne predstavlja slučajnost ali se sa njim istovremeno zatvara krug prinčeva iz kuće Nemanjića koji su gospodarili Zetom. Dušanovo ratovanje protiv Vizantije povuklo je i kneza Vratka i drugu srpsku vlastelu daleko na jug, u dolinu Strume, do Soluna, u Tesaliju i Epir. Na ovom mestu ne treba raspravljati o položa- ju Zete u Dušanovom carstvu, jer je to već učinjeno u istoriografiji, pogotovo što je Zeta tada predstavljala samo jednu oblast, kakvih je bilo nekoliko. No i pored toga, izgleda da su se neke tradicije poštovale, pa je deo prihoda od zetskih trgova pripadao jednom članu vladareve porodice, a u konkretnom slučaju carici Jeleni.
   U istoriografiji je dobro poznato i na više mesta obrazloženo, kako je posle smrti cara Dušana (1355) vrhovna vlast u državi pripala njegovom sinu, caru Urošu koji nije bio sposoban da vlada. Nesposobnost cara Uroša postala je vidljiva širom Dušanovog carstva, pa je otpočeo proces osamostaljivanja pojedinih oblasti, na čelu sa oblasnim gospodarima. Srpska vlastela u Raškoj okupila se oko kneza Vojislava Vojinovića, a zetska vlastela oko braće Balšića, svakako s ciljem da zaštite vlastite interese i da zauzmu vodeću ulogu u državi kakvu su ranije imali. Namere srpske vlastele nisu ostvarene, ne samo zbog sukoba između kneza Vojislava i Balšića, već prvenstveno zbog toga što se centar Uroševe države nije nalazio ni u Raškoj ni u Zeti, već na prostoru Makedonije. Iznenadna pojava nepoznate vlastele Balšića, kao oblasnih gospodara Zete već 1360. godine, ne treba da iznenađuje, jer su se u Zeti održali najvažniji elementi njene državnosti. Poznate su bile granice „zemlje Zete”, kao i granice Zetske episkopije, odnosno mitropolije. Živa je bila uspomena na prisustvo mladih kraljeva iz dinastije Nemanjića koji su gospodarili ovom teritorijom, a snažna je bila uspomena zetske vlastele na političko vođstvo u srpskoj državi. Ovi i drugi činioci ubrzali su okupljanje zetske vlastele oko porodice Balšića koja se istakla svojom preduzimljivošću. Balšićima je pošlo za rukom da 1371. godine zaposednu Hvosno, odnosno Metohiju, uključujući Peć i Prizren, a 1373. godine da zauzmu župe Dračevicu, Konavle i Trebinje. Na taj način, a nimalo slučajno, Bališići su postali gospodari onih teritorija kojima je nekada gospodario veliki knez Vukan.
   Propadanje Zete pod vlašću Balšića teklo je postepeno i trajalo je nekoliko decenija. Kada je umro Balša III Balšić (1421), poslednji muški potomak ove porodice, Zeta je pripala njegovom ujaku, despotu Stefanu Lazareviću, a tačnije samo oni delovi teritorije koje Venecija nije zauzela. Despot Stefan je zbog toga morao da vodi rat protiv Venecije i da oslobodi one gradove i krajeve koje je mogao osloboditi. Cilj je samo delimično ostvaren, pa je Venecija zadržala Kotor, Ulcinj, Skadar, kao i teritoriju između Bojane i donjeg toka Drima. Poštujući tradicije Nemanjića, uključujući i elemente državnosti Zete, despot Stefan Lazarević dao je Zetu nasledniku svog prestola, „mladom gospodinu” Đurđu Brankoviću, da ovom teritorijom gospodari kao što su to činili „mladi kraljevi”. Sve ovo pokazuje da je Zeta i u okvirima Srpske Despotovine imala poseban status. Kada je umro Stefan Lazarević, njegov naslednik, despot Đurađ Branković postavljao je u Zeti posebnog namesnika, obično istaknutog vojvodu da upravlja vojnim i civilnim postovima na ovoj teritoriji
   Srpska Despotovina bila je izložena snažnom pritisku Turaka. Sa dalekim centrom u Smederevu gubila je teritorije i kontrolu nad Zetom, gde se osamostalio ugledni vlasteoski rod Crnojevića, pa je Stefan Crnojević 1455. godine priznao nominalno vrhovnu vlast Venecije. Stefana je nasledio sin Ivan (1465-1490) koji je po potrebi istupao protiv ili sarađivao sa Venecijom, a kada je morao, vezivao se i za Turke, što mu je omogućilo da uživa znatan stepen samostalnosti On je gospodario onim delovima Zete koji se nisu nalazili pod tuđinskom vlašću. Bila je to mala oblast koja je imala površinu od oko 2.000 kvadratnih kilometara. No i pored toga, vladar se ponašao kao da upravlja pravom i velikom državom, pa se vojvoda Ivan, a kasnije njegov sin i naslednik Đurađ Crnojević, titulisao: „U Hristu Bogu blagoverni i Bogom čuvani gospodar zetski” Gospodar je imao svoju vlastelu, dvor, dvorane, dvorodržicu, vojvode, dijake, pa čak „logofete”, kefalije i pronijare, gotovo sve institucije koje su imali kraljevi i carevi iz dinastije Nemanjića. Ugledajući se u sve- mu na svetorodnu lozu Nemanjića, gospodin Ivan i gospodin Đurađ ukazivali su najveće poštovanje i podršku Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a konkretnije Zetskoj mitropoliji. Oskudevajući u mnogo čemu, gospodin Ivan Crnojević je izdvojio znatan deo lične imovine da bi podigao manastir na Cetinju 1485. godine. Manastir je posvećen Roždestvu presvete Bogorodice (praznik Mala Gospojina), a „narečen” je da bude novo sedište „Mitropolije Zetske”. O potrebama manastira, odnosno Mitropolije, brinuo se kasnije i gospodin Đurađ Crnojević (1490-1496), pa je naredio monahu Makariju „od Crne Gore”, da štampa nekoliko bogoslužbenih knjiga.
   Premeštanje dvora Crnojevića i sedišta Zetske mitropolije na Cetinje, direktno je uticalo na stvaranje novog političkog i duhovnog središta Zete u kraju koji je bio poznat pod nazivom Crna Gora. Prema jednom sačuvanom zapisu iz XVI veka, za jednu knjigu se kaže da je bila napisana: „na mestu zvanom Cetinje, u Crnoj Gori, u predelu zemlje Zete, u hramu Roždestva presvete Bogorodice. Iz navedenog citata jasno se vidi, da se naselje Cetinje nalazilo u kraju koji je poznat pod nazivom Crna Gora i da je ovaj kraj bio samo deo znatno veće teritorijalne celine, tada dobro poznate pod nazivom Zeta. Na osnovu navedenog podatka i celokupnog izlaganja može se zaključiti, da je iz geografskog naziva kraja u kojem se nalazio politički, i crkveni centar, a ne od imena naroda, izveden i naziv države koja je kroz vekove stvarana na području današnje Crne Gore. Najstarije političko jezgro stvoreno je istočnije i u blizini antičkog grada koji se zvao Doklea ili Dioklia, pa je iz imena ovog grada izveden i naziv istorijske oblasti i države Duklje ili Dioklitije, koja je obuhvatala nekoliko župa kraj Skadarskog jezera i u Primorju. Kada je za vreme vladavine cara Manojla I Komnina (1143-1180) proširena i učvršćena vizantijska tema „Dalmacija i Dioklitija”, politički centar je pomeren severozapadno od napuštenog antičkog grada, u dolinu reke Zete, pa je iz imena ove reke izveden naziv istorijske i osamostaljene oblasti Zete. Sve se to dogodilo pre dolska na vlast Stefana Nemanje, a preciznije pre nego što je Zeta postala sastavni deo njegove države. Tri veka kasnije, pod pritiskom Turaka, premešten je i politički i verski center Zete na Cetinje, u Crnu Goru. Nepune dve decenije posle ovih događaja, ugasio se i poslednji plamičak političke samostalnosti u ovim krajevima (1496), pa su Turci svojim nahijama premrežili srpsku istorijsku oblast Zete. S gubitkom političke samostalnosti nisu ugašeni i svi elementi srpske državnosti, koja se u srednjem veku oslanjala na svetovnu i crkvenu vlast. Pod crkvenom jurisdikcijom mitropolije na Cetinju bilo je pravoslavno stanovništvo na području Zetske eparhije i u doba turske vladavine. Mitropolija je brižljivo negovala tradiciju Nemanjića, uključujući i elemente srpske državnosti, posebno pripadnost Srpskoj pravoslavnoj Svetosavskoj crkvi, srpskom narodu, sve sa ciljem da se stvori samostalna i slobodna srpska država. Zahvaljujući upornom i dugotrajnom delovanju Zetske mitropolije na Cetinju, stvoreno je snažno političko i duhovno jezgro u Staroj Crnoj Gori, na čelu sa vladikama, koja će dati svoje ime novostvorenoj srpskoj državi – Kneževini, Kraljevini i Republici Crnoj Gori.

   SAŽETAK: U južnim oblastima današnje Crne Gore postojale su, tokom srednjeg veka i kasnije, tri istorijske oblasti i tri istoimene države: Duklja, Zeta i Crna Gora. Stvarao ih je uvek jedan te isti narod – srpski narod. Postavlja se pitanje šta je uticalo na promenu naziva ovih istorijskih oblasti i istoimenih država, o čemu će se raspravljati u priloženom rukopisu, a posebno u kojoj je meri nasleđe iz države Nemanjića doprinelo očuvanju i obnavljanju srpske državnosti na prostorima današnje Crne Gore.

   KLJUČNE REČI: Duklja, Zeta, Crna Gora, Vojislavići, Nemanjići, Balšići, Crnojevići, srpski narod, Zetska pravoslavna episkopija, srpska državnost.

   Miloš Blagojević

   IZVOR: ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA ISTORIJU, 83, Novi Sad, 2011.

   Odgovori

6. 21. novembar 2017. u 10:43

   Vojislav Ananić

   Aleksandar Karađorđević, kralj (Cetinje, 17. XII 1888 — Marsej, 9. X 1934)

   Rođen je kao četvrto dete srpskog kneza Petra i kneginje Zorke, najstarije ćerke crnogorskog knjaza Nikole. Ostao je rano bez majke: umrla je kada je imao 15 meseci. Odrastao je pored vojnički vaspitanog oca. Sa ocem i bratom odlazi 1894. u Ženevu, gde je živeo veoma skromno. Kao dete siromašnog srpskog kneza, pohađao je osnovnu školu sa ostalom decom iz građanskih slojeva, među kojima se isticao kao odličan đak. Nastavio je školovanje u Petrogradu, stupajući 1899. u školu Pravovedanija, kroz koju je prošao veliki broj poznatih ruskih pravnika i diplomata. Pravac njegovog daljeg školovanja odredili su događaji u Srbiji 1903. kada je njegov otac posle Majskog prevrata postao kralj Srbije. Sa navršenih petnaest godina stupio je kao običan redov u Šesti puk srpske vojske, koji će otada nositi njegovo ime. Zadržao je ipak ljubav prema knjizi i sklonost ka umetnosti. Njegov prvi guverner, grof Lujo Vojnović, zapisao je da je bio darovit mlad čovek, pokazivao je bistrinu da shvati suštinu stvari, a naročitu sklonost imao je prema slikarstvu i muzici. Od velikog je značaja bilo njegovo školovanje i boravak u Rusij i, koje je sticaj em različitih okolnosti bilo dugotrajno i neredovno. Od jeseni 1905. primljen je u elitni Paževski korpus, gde su vojne nauke izučavala samo deca iz carske i kneževskih porodica i deca državnih i vojnih starešina. Uživao je naklonost ruskog cara Nikolaja koji je na njega gledao kao na svoga sina, te je smatran ruskim vaspitanikom koji će u političkoj orijentaciji svoje zemlje tražiti naslona na Rusiju. Ta čvršća veza sa Rusijom trebalo je da bude potvrđena i njegovom ženidbom sa jednom od carevih kćeri.
   I pored svih privilegija koje je uživao, uslovi boravka u Petrogradu nisu bili najpovoljniji za srpskog kraljevića. U okruženju su vladali neredi i velika napetost zbog ruske revolucije 1905. i rata sa Japanom, a njemu nije odgovarala ni oštra ruska klima. Pošto po savetu lekara nije smeo da produži studije u Petrogradu, srpska vlada je našla rešenje za produženje njegovog školovanja na taj način što je angažovala ruskog nastavnika, pukovnika Suljmenova da ga podučava u Beogradu, s tim da odlazi u Petrograd i redovno polaže ispite. U jesen 1907. polagao je ispite šestog razreda vojne akademije u Paževskom korpusu, na taj način završio je i sedmi razred, a kada je počeo pohađati specijalistički kurs, nastupila je politička kriza zbog aneksije BiH. To ga je uznemirilo i odvuklo od učenja te mu je dozvoljeno dvomesečno odsustvo i odmor u Italiji. Nekoliko meseci po povratku u Petrograd pozvan je iz Beograda da se hitno vrati u zemlju i preuzme položaj prestolonaslednika, pošto se njegov stariji brat Đorđe odrekao prestola. Otkada je u martu 1909. proglašen za prestolonaslednika, pokazivao je neobičnu aktivnost. Pred Srbijom je tada bio najvažniji nacionalno-politički zadatak: izvući se iz nepovoljnog okruženja, odoleti pritisku Austrougarske i pripremiti se za oslobodilački rat protiv Turske. Njegov dvor je postao stecište nacionalnih radnika, književnika, slikara, trgovaca, ali i običnih domaćina, seljaka. Istovremeno je prokrstario čitavu Srbiju, zalazio u kuće seljaka, interesovao se za njihove tegobe. Na vojničkom planu preuzeo je Inspektorat celokupne vojske, koji se starao o naoružanju, snabdevanju i, uopšte, obuci vojske. Obilazio je garnizone, prisustovao vojnim manevrima i u tome se toliko iscrpljivao da se u jesen 1910. razboleo od tada opake bolesti trbušnog tifusa, koja ga je zamalo stala života.
   Na međunarodnom planu, kao novi čovek na srpskom Dvoru, pokazao se kao pogodna ličnost za diplomatsko otvaranje Srbije, koja je od 1903. bila u izolaciji zbog masakra kraljevskog para Obrenović. Njegov susret sa bugarskim kraljem Ferdinandom na Kopaoniku, a zatim poseta Sofiji ubrzali su ostvarenje saveza sa ovim najvažnijim balkanskim susedom. U balkanskim ratovima bio je komandant Prve armije. Pod njegovom komandom izvojevana je 24. oktobra 1912. velika pobeda nad turskom vojskom kod Kumanova, koja je uticala na čitav tok rata: pobeđena je Otomanska imperija i završena vekovna borba Srba protiv Turaka. U Drugom balkanskom ratu sa Bugarskom rešavalo se pitanje i preraspodele Makedonije. Uoči preduzimanja neprijateljstva, inicirao je stvaranje srpsko-grčkog saveza protiv Bugarske. Pod njegovom komandom potučena je bugarska vojska na Bregalnici i Srbija je postala dominantna sila na Balkanu sa velikim političkim ugledom u Evropi. Posle balkanskih ratova ušao je u srpsku istoriju kao „osvetnik Kosova”. Težio je da se u novooslobođene oblasti prenesu sve slobodarske tekovine Srbije kako bi se Stara Srbija i Makedonija ekonomski i kulturno što brže razvij ale i dostigle nivo Šumadij e. U tom nastoj anju sukobio se sa oficirima, pripadnicima organizacije „Crna ruka”, koji su novooslobođene oblasti smatrali okupiranim područjem. Početak sukoba nastao je kada je u proleće 1914. Pašićeva vlada jednom uredbom pokušala da u Makedoniji uspostavi bar simboličnu prednost civilnih vlasti nad vojnim. Na to su crnorukci pod vođstvom Apisa, preteći pobunom, vršili pritisak na kralja Petra da smeni Pašićevu vladu. U toj kritičnoj situaciji, rešen da neće biti oruđe u tuđim rukama, Aleksandar je, uz podršku ruskog poslanika Hartviga, uticao na oca da ne popusti pritisku oficira crnorukaca. Smatrajući se vezan već datim obećanjem da smeni Pašića, kralj Petar je rešio da se sam povuče. Proklamaciju kojom svoju kraljevsku vlast prenosi na prestolonaslednika objavio je 24. juna 1914, obrazlažući odluku bolešću i dužim lečenjem. Tek što je otpočeo da kao regent vrši kraljevsku vlast, Austrougarska je ostvarila svoju ratnu pretnju prema Srbiji, uzimajući kao povod atentat nad nadvojvodom Ferdinandom u Sarajevu.
   U vreme ultimatuma Austrougarske, zbog odsutnosti članova Pašićeve vlade i načelnika Vrhovne komande, bio je prinuđen da prvi zauzme stav da se ultimatum u celini ne prihvati, da sam organizuje Štab Vrhovne komande, pregleda ratne planove, nadgleda izvršenje mobilizacije, stara se o pokretu i ishrani vojske. U toku samog rata, u vreme Kolubarske bitke, odlučno se suprotstavio svome proslavljenom vojskovođi vojvodi Putniku, koji je u beznadežnoj situaciji tražio da se obustavi svaki otpor i zatraži mir. Pružanjem pune podrške generalu Mišiću, otvorio je put preokretu i uspešnoj kontraofanzivi. U proleće i u leto 1915. dugo je odolevao pritisku saveznika da sa svojom umornom i iscrpljenom vojskom preduzme riskantnu ofanzivu prema zapadu da bi se ona spojila sa italijanskom vojskom. Da je kojim slučajem podlegao tom pritisku, srpska vojska bi se u pokretu našla negde oko Vinkovaca i, zatečena udruženim napadom Austro-Nemaca i Bugara, bila prinuđena na kapitulaciju. Kada je u jesen iste godine došlo do sinhronizovanog napada Austrijanaca, Nemaca i Bugara na Srbiju, dugo se zavaravao obećanjima saveznika da će mu priteći u pomoć. Pošto je očekivana pomoć izostala, bio je prinuđen da se saglasi sa teškom i do tada u istoriji srpskog ratovanja nezabeleženom odlukom o egzodusu iz Srbije. Morao se privremeno odreći i usluga svog omiljenog vojskovođe vojvode Mišića, koji se protivio povlačenju i predlagao kontraofanzivu, pa ako ona ne uspe, zahtevati primirje. Spasavanje srpske vojske, koja se na albanskim obalama Jadrana našla gotovo u bezizlaznom stanju, iscrpljena dugim maršom, izložena bolestima, hladnoći i gladi, svakako je njegova istorijska zasluga. Danonoćno je upućivao predstavke i apele ruskom caru, engleskom i italijanskom kralju i francuskom predsedniku, dok u poslednjem trenutku nije stigla saveznička flota i otpočela transportovanje srpske vojske na Krf. Posle njene reorganizacije i prebacivanja na Solunski front, bilo je sporno pitanje ko će komandovati celokupnom vojskom na tom frontu. Odlučno se usprotivio nametanju da komandovanje preuzme francuski general, jer mu je to izgledalo kao uzimanje njegove vojske u najam a ne pružanje pomoći. Po ustavu Srbije kao regent i vrhovni komandant nije mogao da stavi svoju vojsku pod tuđu komandu. Saveznici su prihvatili da francuski general u svojstvu glavnog komandanta komanduje „u ime regenta Aleksandra i saveznika” pa je tako srpska vojska zadržala unutrašnju autonomiju i mogla biti upotrebljena na zasebnom delu fronta.
   Na Solunskom frontu težio je da u uslovima oslabljene vojne sile obezbedi jedinstvo u oficirskom koru i mobiliše ga za oslobođenje zemlje. Iz tih razloga odlučio se na konačan obračun sa „Crnom rukom” i na osudu Apisa i njegove grupe oficira. Posle pokušaja sumnjivog atentata, iza kojeg su prema najnovijim istraživanjima stajali pripadnici „Crne ruke”, uhapšeni su Apis i njegovi sledbenici i tom prilikom je otkriven statut i drugi dokumenti ove organizacije, koji su ukazivali na njene terorističke ciljeve. Insistirao je zatim da se u sudskom procesu to i dokaže. Značaj Solunskog procesa Apisu i njegovim sledbenicima ponajviše je u tome što je donetim presudama likvidirana teroristička organizacija koja je težila vojnoj diktaturi i što je u ratnim uslovima uspostavljeno jedinstvo komandnog kadra. Njegovi napori bili su usredsređeni na zahteve savezničkim vladama za održavanje i ojačanje Solunskog fronta slanjem većih vojnih efektiva i za preduzimanje ofanzive. Već od 1916. uveravao je savezničke državnike da će se rat završiti tamo gde je otpočeo — na Balkanu. Za uspešnost proboja navodio je strategijske razloge — Nemačka će se zaustaviti tako što će se prodorom na istoku onemogućiti snabdevanje njene voj ske, i psihološke — njegova j e voj ska naj spretnij a za izvršenje proboja pošto ne može stalno i dugo ostati ukopana, daleko od svoje otadžbine. Sam je smatrao za svoj najveći doprinos u toku rata što je uspeo da državnike i vojskovođe zapadnih zemalja uveri u potrebu i važnost Solunskog fronta, kako sa strategijske, tako i sa političke i ekonomske tačke gledišta. Bio je tada uveren da je pobedom svoga mišljenja nad suprotnim predlozima velikih vojskovođa spasao svoju vojsku i preko nje osigurao bolju budućnost svoga naroda. Za vreme ofanzive i srpskog proboja na Solunskom frontu, kao vrhovni komandant nalazio se stalno na položajima, bio dobro obavešten o toku operacija i donosio sudbonosne odluke. Dve su bile najvažnije: kada je srpska vojska zbog brzine prodora daleko odmakla i bez dej stva francuskih i engleskih trupa sa krila došla u opasnost da bude odsečena od pozadine, naredio je produženje ofanzive u nameri da što pre izbije u dolinu Vardara i time razdvoji nemačke od bugarskih trupa. Drugu odluku o produženju napada doneo je kada se Prva armija našla ispred Niša, gde je neprijatelj sakupio dve nemačke i tri austrijske divizije. Te dve hrabre odluke uticale su i na uspešan završetak čitavog rata: Bugarska je kapitulirala, savezničke strane su uskoro izbile na Dunav pa je i Nemačka zatražila prekid neprijateljstava.
   Srpske ratne ciljeve, formulisane tokom rata (Niška deklaracija), nastojao je da usaglasi sa ratnim okolnostima. Kao vrhovni komandant, u proklamacijama koje je upućivao svojoj vojsci, isticao je najčešće da se bori za oslobođenje Srpstva i stvaranje velike Srbije. Jugoslovenskoj politici je prilazio dosta oprezno, mada joj se nije otvoreno protivio. Posle proboja Solunskog fronta bio je zadovoljan što je brzo oslobođena Makedonija, Crna Gora, Srbija, BiH, deo Dalmacije, jer su te zemlje bile naseljene pretežno srpskim življem i trebalo je da uđu u sastav buduće države. I Hrvate je smatrao dobrodošlim u ovu državu, prihvatajući s njima i federalnu zajednicu. Ipak je novembra 1918. odbacio Ženevsku deklaraciju kojom bi sve jugoslovenske pokrajine bivše Austrougarske, kao posebna država, uspostavile privremeno sa Kraljevinom Srbijom konfederalni odnos. Stvaranje jugoslovenske države 1918. prihvatio je iz uverenja da je to u datim međunarodnim okolnostima najbolje rešenje i iz nacionalno-strategijskih razloga, jer je bilo gotovo nemoguće obrazovati i održati srpsku nacionalnu državu, okruženu katoličkim zemljama sa tada moćnom Italijom na njenim granicama, a bez podrške pravoslavne Rusije koja je bila uništena boljševičkom revolucijom. Imperativ je bio i da se onemogući stvaranje nezavisne hrvatske države, jer bi se, uz podršku katoličkih zemalja, pre svega Italije, mogla obnoviti Austrougarska, što bi predstavljalo opasnost za sve Srbe.
   U prvim godinama Kraljevine SHS, u vreme državno-pravnog provizorijuma i privremenog parlamenta, imao j e ulogu posrednika između dva bloka suprotstavljenih političkih stranaka: s jedne strane, Radikalna stranka sa Hrvatskom zajednicom i slovenačkim klerikalcima, a s druge, Demokratska stranka sa socijaldemokratama. Prvi blok bio je naklonjen idejama decentralizacije države, dok se drugi koalicioni blok više zalagao za očuvanje unitarne države, kakva je proklamovana prvodecembarskim aktom ujedinjenja. Oba bloka imala su različita gledišta u pitanjima sprovođenja mera socijalne politike, zbog čega su se, u zavisnosti od situacije, smenjivali na vlasti.
   Vidovdanski ustav je definisao Kraljevinu SHS kao „ustavnu, parlamentarnu i naslednu monarhiju”. Kao i sve državne vlasti, tako i kraljevska proističe iz ustava. Kralj nema nikakvih istorijskih prava mimo ustava i iznad ustava, nikakvih prava koj e mu ustav ne bi mogao oduzeti, ili na osnovu kojih bi ustav mogao da pogazi. Ustav je raščlanio državnu vlast na tri osnovne funkcije — zakonodavnu, upravnu i sudsku, i odredio organe koji će ih vršiti. Kralj učestvuje u vršenju sve tri vlasti, ali uvek sa ograničenom moći. On izdaje zakone, ali zajedno sa Skupštinom, šef je upravne vlasti, ali ne vlada neposredno nego preko ministara koji odgovaraju Skupštini, a ona im može izglasati nepoverenje ili ih optužiti za zloupotrebu položaja; u kraljevo ime sudovi izriču presude, ali ne po njegovoj volji nego na osnovu zakona. Od zakonodavne vlasti, kralj raspisuje izbore, saziva, otvara i zaključuje sednice Skupštine, potvrđuje zakone, ali onakve kakve je Skupština usvojila. Od izvršne vlasti kralj ima diplomatsku vlast da predstavlja zemlju u međunarodnim odnosima i vojnu vlast, kao vrhovni komandant sve vojne sile. Kralj jedino uživa privilegije svoje ličnosti time što ne može biti optužen i suđen za krivična dela, a za njegove eventualne političke pogreške odgovorni su ministri, koji opet mogu biti uklonjeni sa vlasti. U svojim imovinsko-pravnim odnosima kralj se ne razlikuje od običnih građana, protiv njega se može voditi građanska parnica, on plaća sve vrste poreza, takse, carine i slične dažbine. Iako je vršio vlast više od sedam godina, stupio je na presto i stekao titulu kralja tek posle smrti svoga oca, kralja Petra, 16. septembra 1921. Nepunu godinu dana iza toga oženio se rumunskom princezom Marijom (8. juna 1922), a 6. septembra 1923. rodio mu se prvi sin Petar, koji je postao i prestolonaslednik.
   Protiv Vidovdanskog ustava borile su se ponajviše političke stranke Hrvata, ali ne toliko zbog monarhijskog oblika vladavine, koliko zbog državnog uređenja po kome je Kraljevina SHS utvrđena kao unitarna država. Hrvati su insistirali na (kon)federalističkom uređenju u obliku dualizma, pri čemu bi jedna država bila Hrvatska a druga Srbija, a oko njih bi se okupile sve druge jugoslovenske pokrajine. Suština srpsko-hrvatskog spora svodila se na teritorije u Hrvatskoj na kojima su vekovima živeli pretežno Srbi. Hrvati su se pozivali na njihova „historijska i državna prava” i tražili Hrvatsku u granicama kakva im je ostala od bivše Austrougarske. Srbi su odgovarali da se sloboda jednog naroda ne može složiti s pojmom istorijskih prava i insistirali da se poštuje i volja Srba u Hrvatskoj. Između dveju najčešće suprotstavljenih srpskih partija, Radikalne sa svesrpskom i Demokratske stranke sa jugoslovenskom ideologijom, kralj je većeg oslonca nalazio kod radikala, čiji se vođa Pašić odlučnije suprotstavljao hrvatskom separatizmu. Posle Pašićeve smrti došlo je do raspada Radikalne stranke dok je Pribićevićeva Samostalna demokratska stranka, koja je predstavljala Srbe u Hrvatskoj, ušla u koaliciju sa Radićevom Hrvatskom seljačkom strankom. Obrazovan je tzv. „prečanski front” koji je zauzeo oštar opozicioni stav prema srbijanskim strankama, i uopšte prema Srbij i, koja je optuživana za hegemonističku politiku. T ime izazvana oštra politička borba prerasla je u državnu krizu posle atentata Puniše Račića u Skupštini (20. juna 1928), kada su revolverski meci usmrtili dvojicu hrvatskih poslanika i smrtno ranili i samog predsednika stranke Stjepana Radića. Kriza je dostigla vrhunac kada je stigao izveštaj iz Hrvatske da će se u Zagrebu konstituisati Hrvatski sabor koj i bi proglasio otcepljenje Hrvatske. U takvim okolnostima u Dvoru je razmatran predlog o „amputaciji” Hrvatske, od čega se odustalo tek pošto su dobij ene zvanične izj ave Radića i Pribićevića da njihovi zahtevi ne izlaze iz okvira Jugoslavije. (Planovi o „amputaciji” bili su rizični ne samo zato što se nije znalo kako bi na to reagovali Srbi iz Hrvatske, nego pre svega što bi raspad Jugoslavije bio loše primljen među savezničkim državama u Evropi.) Kriza time nije bila rešena jer su hrvatske vođe i dalje istrajavale na svojim zahtevima o formiranju jedne dualističke države Hrvatske i Srbije (slične Austrougarskoj), između kojih bi bila jedina veza u ličnosti kralja, u okviru tzv. „personalne unije”. U razgovorima sa francuskim državnicima kralj im je stavio do znanja da na teritoriji Hrvatske živi veliki broj Srba i oni „neće nikada prihvatiti separaciju, ni u formi personalne unije” i za taj svoj stav oni imaju podršku i naroda u Srbiji. U poslednjim konsultacijama u Dvoru, početkom januara 1929, nije mogao da prihvati Mačekov „kompromisan” predlog da se država podeli na šest federalnih jedinica: nije mogao da zamisli stvaranje jedne velike Hrvatske koja bi obuhvatila Srem sa Zemunom i Dalmaciju sa Bokom Kotorskom.
   Zavođenjem ličnog režima državnim udarom od 6. januara 1929. nameravao je da spreči secesiju Hrvatske, a nadao se da će jugoslovenskom ideologijom ojačati srpski živalj kao najbrojniji u državi. Iako nije bio autokrata ni po sklonostima ni po temperamentu, opredelio se na autoritarnu vlast iz političke nužde u trenutku kada se zemlja nalazila na ivici građanskog rata i raspada, koji je želeo po svaku cenu da izbegne. Govorio je da je imao samo dva rešenja: „amputaciju” Hrvatske ili ukidanje ustava. Pitanje je, međutim, da li je to bila jedina alternativa i da li se to moglo izbeći. Pravdao se da se zakleo na poštovanje ustava, ali isto tako obavezao da će čuvati integritet države, koji je bio ugrožen. Njegova najveća pogreška bila je što je uvođenjem ličnog režima prekinuo politički kontakt sa narodom, lišavajući se te velike kolektivne energije bio je prinuđen na pridobijanje pojedinaca kao „predstavnika” pojedinih naroda, na zadovoljavanje o državnom trošku njihovih političkih i materijalnih interesa. Očekivao je da će to stanje trajati kratko, ali ono se odužilo na nekoliko godina. Tek oktobra 1931. „darivao” je narodu ustav, kojim je uveden dvodomni parlamentarni sistem, sa Skupštinom koja se birala javnim glasanjem, i Senatom čija je polovina poslanika imenovana. Kvalitet parlamentarnosti zavisio je od odgovornosti vlade parlamentu, a ta odgovornost nije bila velika jer je vladu postavljao i razrešavao kralj. Ipak, prema mišljenju teoretičara državnog prava, postojala je pravna država i sistem ustavne monarhije sa parlamentarizmom, koj i je, istina, bio ograničen nekim ovlašćenjem vladaoca (kao što je tada bilo i u nekim drugim evropskim državama), ali je i najgori parlamentarizam bolji od odsustva svakog parlamentarizma.
   Vremenom je i sam uvideo da njegova lična vladavina nije dala rezultate koje je očekivao: niti je postignuta nacionalna konsolidacija, niti je narod „zavoleo Jugoslaviju”. Imao je snage da prizna da je 6. januar bila njegova velika greška. Izražavajući spremnost da odbaci šestojanuarski režim, od 1933. intenzivno je radio na pripremanju programa korenitih političkih promena, koje bi se ostvarile obrazovanjem koncentracione vlade i sprovođenjem slobodnih izbora posle kojih bi došlo do sporazuma o drukčijem državnom uređenju. Na tom programu uspeo je da pridobije srbijanske opozicione stranke kao i vođe hrvatske i slovenačke opozicije, prihvatajući njihove zahteve za povratak demokratske vladavine i drukčije državno ustrojstvo, na osnovu izražene volje pojedinih naroda. Planirao je da se čitav taj program počne ostvarivati posle njegove posete Francuskoj oktobra 1934.
   Kao što mu je istorij a bila naklonjena kao ratniku, tako je i kao državnik imao velike uspehe u spoljnoj politici zemlje. U diplomatskoj aktivnosti, u odnosima prema drugim državama, držao se načela da ne postoje stalni prijatelji i večiti neprijatelji. Uspostavio je dobre odnose sa tradicionalno neprijateljskim državama kao što su bile Turska, Bugarska i Nemačka, istovremeno je imao razloga da iskaže rezerve prema večitom savezništvu sa Francuskom i Engleskom. U posleratnoj Evropi, zavađenoj ideologijama fašizma, nacizma i boljševizma, u kojoj su revizije mirovnih ugovora, a samim tim i granice pojedinih država, bile predmet stalnih sporova, nastojao je da vodi samostalnu politiku, učvrsti položaj vodeće države na Balkanu i obezbedi uticaj u rešavanju međunarodnih pitanja u Srednjoj Evropi. Uspevao je u tome zalaganjem za stvaranje regionalnih zajednica malih država. Mala antanta (ostvarena 1921, reorganizovana 1933), zasnovana na bezbednosti triju država (Jugoslavije, Čehoslovačke i Rumunije), respektovana je u međunarodnim odnosima kao „peta sila” u Evropi. Ona je predstavljala jasan pokazatelj nepoverenja prema velikim silama i spremnosti da se suprotstavi svakom sporazumu o reviziji granica postojećih država. U drugom regionalnom bloku, Balkanskom savezu (sklopljenom februara 1934), ispoljena je čvrsta namera četiri države (Jugoslavije, Rumunije, Grčke i Turske) da se oslobode tradicionalnog uticaja velikih sila i samostalno organizuju u cilju
   unapređenja međusobnih odnosa. Balkan je postao mirniji nego što je ikada bio: umesto da bude stalna opasnost za Evropu, Evropa je postala jedina opasnost za mir na Balkanu.
   Veliki uspesi vladara jedne balkanske države nisu odgovarali velikim silama, posebno fašističkoj Italiji, čija je ekspanzija prema istoku osujećena. To je razlog što je Musolini, preko ustaških terorista, godinama planirao ubistvo jugoslovenskog kralja. Uspelo mu je to 9. oktobra 1934, kada je Veličko Georgijev, član terorističke grupe, u službi ustaškog vođe Pavelića, u atentatu usmrtio jugoslovenskog suverena. Bio je to u stvari atentat na tadašnji poredak u Evropi, koja od tada zapada u neizvesnost. Po rečima britanskog ministra Idna, „marsejski pucnji su bili prvi hici Drugog svetskog rata”.
   Uz velike vojne i državne počasti i prisustvo istaknutih evropskih državnika, kralj Aleksandar Karađorđević sahranjen je 18. oktobra 1934. u crkvi Sv. Đorđa na Oplencu.
   LITERATURA: Claude Eylan, La vie et mort d’ Alexandre I-er Roi de Yougoslavie, Paris 1935; Stephen Graham, Alexander of Yugoslavia The Story of the King who was murdred at Marseilles, New Haven 1939; Vladeta Milićević, LAssassinat du Roi Alexandre I-er a Marseille. Le crime et ses mobiles, Bad Godesberg 1959; Roger Colombani, Jean Laplayne, La mort d’un Roi, Paris 1971; Branislav Gligorijević, Katolički blok i ubistvo kralja Aleksandra, u: Istorija 20. veka, Beograd 1991, 1—2, 23—36; Branislav Gligorijević, Ličnosti — Kralj Aleksandar Karađorđević (1888—1934), VIG, 1995, 2—3, 210—219; Branislav Gligorijević, Osnove i karakter ličnog režima kralja Aleksandra Karađorđevića, u: Srpska politička misao, Beograd 1995, 1, 27—48; Branislav Gligorijević, Kralj Aleksandar Karađorđević, Beograd 1996; Branislav Gligorijević, Kralj Aleksandar i Nikola Pašić, zbornik radova „Nikola Pašić i njegovo delo”, Beograd 1996, 417—439.

   Branislav Gligorijević

   Odgovori

7. 21. novembar 2017. u 12:25

   Vojislav Ananić

   Višeslav (Boioso0XaPoo), knez (arhont) (? — ?), Srbija, VIII v.

   Prvi po imenu poznati vladar među Srbima doseljenim na Balkansko poluostrvo. Ime mu je zabeleženo jedino u grčkom obliku BoiosoG^aPoo. Poticao je od roda onoga kneza koji je „polovinu naroda” doveo iz „Bele Srbije”. Kako je on umro pre 680. a sledili su mu sin, pa unuk i drugi potomci, pre pojave Višeslava, ovaj je morao pripadati VIII v. Na takav opšti hronološki okvir upućuje i činjenica da su mu sledili Radoslav, možda sin, pa Prosigoj, a zatim Vlastimir, koji je vladao pred sredinu IX v. U spisu cara Konstantina VII Porfirogenita zabeleženo je jedino da su ovi srpski vladari živeli mirno „pokoravajući se carevima Romeja i primajući od njih dobročinstva”. U ranom periodu srpske istoriografije Višeslav je smatran za rodonačelnika najstarije srpske dinastije, koja je po njegovom imenu nazivana Višeslavljevići.

   IZVOR: Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, II, Beograd 1959.

   LITERATURA: Georgije Ostrogorski, Porfirogenitova hronika srpskih vladara i njeni hronološki podaci, IČ, 1948, br. 1, 24—29; Istorija srpskog naroda, I, Beograd 1981, 147.

   Sima Ćirković

   Odgovori

8. 21. novembar 2017. u 13:22

   Vojislav Ananić

   Zavida, knez, pripadnik vladarskog roda (?, početak XII v. — ?, pre 1165?), Duklja

   Spomenut je jedino u zapisu na Miroslavljevom jevanđelju kao otac kneza Miroslava, što znači da je bio i otac Stefana Nemanje. Međutim, u žitijima koje su napisali Nemanjini sinovi on se ne spominje po imenu. Stefan Prvovenčani piše da su „roditelja” Nemanjina braća izgnala iz zemlje, pa se sklonio „u mesto svoga rođenja zvano Dioklitija”. Tu je, u mestu Ribnici, Nemanja došao na svet. Vreme unutrašnjih borbi i Zavidinog izgnanstva određuje se Nemanjinim rođenjem, verovatno 1120—1130. Zaključuje se da je pripadao porodici Dese i Uroša II, dinastiji srpskih velikih župana. S druge strane, sa dukljanskom dinastijom bio je povezan brakom svoje kćeri sa pretposlednjim dukljanskim knezom. Njegovi sinovi, Nemanja i Miroslav, bili su ujaci poslednjeg dukljanskog kneza Mihaila, iz čega sledi da su prethodne generacije dveju dinastija bile dovoljno udaljene i da nije bilo kanonskih prepreka za brak. Iako rođeni u Dioklitiji (Duklji), Zavida i Nemanja nisu poticali od dukljanske dinastije.

   LITERATURA: Dragutin Anastasijević, Otac Nemanjin, Beograd 1914; Đorđe Sp. Radojičić, Zavida otac humskog knezaMiroslava, JF 1958, br. 23, 255—262; Jan Lesny, Stefan Zawida als Sohn von Uroš I und Vater von Stefan Nemanja. Ein Beitrag zur serbischen Prosopographie, SF, 1989, br. 48, 37—49; Sima Ćirković, Preci Nemanjini i njihova postojbina, u: Stefan Nemanja — Sveti Simeon Mirotočivi. Istorija i predanje, Beograd 2000, 21—29.

   Sima Ćirković

   Odgovori

9. 4. januar 2018. u 11:12

   Vojislav Ananić

   SRPSKO CARSTVO DO KRAJA 1363. GODINE

   Pitanje raspada Srpskog carstva je jedna od tema oko koje je nastajala srpska kritička istoriografija. Razvojni luk vodi od I. Ruvarca i K. Jirečeka, preko G. Ostrogorskog i M. Dinića, do S. Ćirkovića. Ako se tome dodaju prilozi mnogih savremenih istoričara, dobija se dobra polazna osnova za prikaz događaja i procesa koji su neposredno prethodili pojavi kralja Vukašina i despota Uglješe. Tek rasvetljavanjem istorijskih okolnosti koje su dovele do nastanka njihovih oblasti, moguće je razumeti prilike na tim prostorima nakon iznenadnog nestanka braće. Uopšte, sam naslov ovog rada je donekle polemičan pošto je pojam oblasti Mrnjavčevića višeslojan. Nikako ne treba zaboraviti da je Vukašin bio zakoniti srpski kralj i savladar Uroša Nemanjića na celom državnom teritoriju, o čemu će biti više reči. Kralj Marko je po tom pitanju nasledio složene odnose sa Nikolom Altomanovićem i knezom Lazarom, ali ne i sredstva kojim su raspolagali njegov otac i stric. U sličnom svetlu treba posmatrati i zanimljiv odnos prema gospodarima Zete, kosovsko-metohijskih i još nekih prostora koji su periferni u odnosu na stvarne posede Mrnjavčevića. Bliska politička saradnja sa ovom porodicom i formalno priznavanje njihove vlasti nije podrazumevalo stvarnu kontrolu kralja i despota nad spomenutim teritorijama. Jasno je da su neki od tih velikaša imali gotovo samostalne oblasti. Zatim, očigledno je da je u okvirima stvarnih poseda Mrnjavčevića bilo druge vlastele koja je raspolagala znatnim uticajem. Neke porodice su imale najuglednije poreklo, ali su i pored toga politički bile suzbijene. Nakon maričkog sloma njihovi naslednici, a to se posebno odnosi na sinove despota Dejana, imali su još dovoljno snage da vode politiku šireg značaja. Na kraju, položaj Marka Kraljevića u državi, te odnos prema moćnom stricu, uticao je na istorijski razvitak nakon 1371. g.
   Pokušaj da se sažeto prikaže vremenski raspon od kraja 1355. do 1363. g. najbolje je započeti stavom da su razgrađujuće snage bile najizraženije na jugu Srbije. Ova pojava je prirodna, pošto su ti krajevi poslednji osvojeni. Međutim, srpski gubici nisu značili i obnovu vizantijske vlasti. Ubrzo nakon smrti prvog srpskog cara, decembra 1355, braća Jovan i Aleksije Paleolog otrgli su severnoegejske gradove Hrisopolj, Anaktoropolj i Hristopolj i formalno priznali vlast carigradskog cara, zadržavajući znatnu samostalnost. Još manje veza sa udaljenom prestonicom na Bosforu imao je Nićifor II Orsini. Nekako u isto vreme kad i spomenuta braća iskoristio je smrt kesara Preljuba i preoteo Tesaliju, južni deo Epira i Kefaloniju. Međutim, pokušaj Matije Kantakuzina, sina i savladara Jovana VI, da sa odredima turskih najamnika napadne Ser neslavno je završen, pošto su napadači odbijeni a Matija zarobljen. Ovaj značajan uspeh ukazuje na pokušaje centralne vlade oličene u mladom vladaru i njegovoj majci da nadziru tok događaja.
   Isprva su imali i podršku većine vlastele što je iskazano na državnom saboru u Skoplju 1357. g. Međutim, odnosi tog sloja prema vladaru, kao i između pojedinih velmoža, bili su jako promenjivi, što lepo oslikavaju dva događaja. Najteži izazov neiskusnom Urošu došao je od Dušanovog polubrata Simeona koji je kao despot upravljao Epirom. Sakupio je četiri do pet hiljada vojnika i u Kosturu se proglasio za cara. Time je istakao zahtev za vrhovnom vlašću u celokupnoj državi, a ne želju da postane savladar svom bratancu. Da bi ostvario taj cilj uputio se ka severu, ali su njegovi odredi poraženi kod Skadra 1358. g. OvaJ poraz je uzurpatora lišio, ne samo svake nade na visoko dostojanstvo u celoj zemlji, već ga je privremeno politički usamio. Neko vreme slabu podršku mogao je da očekuje samo od despota Jovana Komnina Asena, gospodara oblasti oko Kanine i Valone. Brat carice Jelene je, međutim, vrlo rano postao zavisan od Mlečana. Tako je još jedna oblast Srbije bez većih potresa izvučena iz državnog okvira. To razdoblje je obilovalo naglim preokretima, a jedan od najvećih doneo je uspeh oružja epirskih Arbanasa. Povlašćeni pod Srbima, pobunili su se protiv mera Nićifora II Orsinija. Sredinom 1359. g. kod Aheloja ubili su starog i potražili novog gospodara, što je Simeonu otvorilo vrata da u dvema prostranim i bogatim zemljama na jugu osnuje samostalnu i relativno uspešnu vladavinu zasnovanu na mešanju vizantijskih i srpskih državnih tradicija. U sve ovo je umešana i ličnost koja je u literaturi obično poznata kao Radoslav Hlapen.
   Pored gotovo izvesnog uglednog porekla, ovu osobu je odlikovala i znatna politička spretnost. To se najbolje ogleda u njegovoj razgranatoj bračnoj politici. Najpre je umeo sebi da nađe odgovarajuću saputnicu. Nakon što je Preljub umro i Tesalija zaposednuta, ćesarova udovica Irina i deca su našla utočište na Uroševom dvoru. Tu su joj 15. aprila 1357. g. potvrđeni baštinski posedi u Mariovu i u još južnijim predelima. Ubrzo, a verovatno iste te godine udala se za gospodara Bera i Vodena. Njegovo trajno svrstvavanje uz Uroša postaje još važnije jer je postojanje carskog protivkandidata pretilo jedinstvu. Smatra se da je zajedno sa sevastokratorom Brankom Mladenovićem iz Ohrida, te Vukašinom, pomogao usmeravanju napada Simeona ka zapadu i tako, izgleda, doprineo njegovom brzom slomu i izolaciji. To neprijateljstvo je možda izraženo u Kraljevstvu Slovena, ali je sa Simeona preneto na njegovog sina Duku. Razlog Hlapenove zavisti prema njegovom navodnom zetu je bio strah da ovaj sposoban i omiljen junoša „postane gospodar Raške”. Spomenutim brakom Radoslav je stekao i neka prava nad Tesalijom, a prilika i da ih ostvari pružila mu se nakon bitke kod Aheloja. Pretekao ga je Simeon, tako da je došao u posed samo tvrđave Damasis na severu te oblasti. Dalji sukobi su sprečeni brakom Radoslavljevog pastorka Tome Preljubovića i Simeonove Marije Paleologine, čime je,,[…] postignut očevidno širi sporazum […]”. Prilično je Jasno da iza Radoslava stoji vladarev dvor, koji je najmoćnijem velikašu na jugu poverio zadatak da istupi u ime države. Ovakav Hlapenov nastup podseća na delovanje Pavla Radenovića i Vlatka Vukovića koji su po nalogu kralja kaznili Sankoviće zbog pokušaja prodaje Konavla Dubrovniku. To sve liči na logične poteze kojima bi se utvrdila pokolebana tesalska granica. Zaposedanje dve prostrane pokrajine na jugu u vreme Stefana Dušana imalo je odlike neplaniranog izleta kako bi se iskoristila ukazana prilika. Verovatno se u Srbiji shvatilo da trajno zadržavanje Epira i Tesalije nije moguće s obzirom na odnose snaga unutar njih i novoiskazane slabosti u zemlji. O delotvornosti ovakvog stava će biti još reči, kao i o daljem Hlapenovom delovanju.
   Druga epizoda otkriva da se vlastela osilila i na krajnjem severu Srbije. Pričanje savremenika Mateja Vilanija je lišeno mnogih pojedinosti, ali otkriva da su Rastislalići, kao gospodari Braničeva i dela Kučeva, bili ugroženi od još većeg moćnika. U njemu treba videti Vojislava Vojinovića. Pošto nisu našli podršku na srpskom dvoru, obratili su se Ludoviku i postali njegovi vazali. Ovo je 1359. g. otvorilo put mađarskom napadu koji je car Uroš, verovatno uz veliku pomoć kneza Vojislava, suzbio tek u planinskim predelima oko Rudnika.
   U to vreme se ovaj velikaš, kao gospodar prostranih oblasti od srpskog Primorja preko starih srpskih zemalja u Dinarskom masivu do predela oko planine Kosmaj nadomak Beograda, već izdvaja po snazi među srpskom vlastelom. Njegov uticaj na srpske prilike najbolje se video tokom sukoba sa Dubrovnikom 1359. i 1361-1362. g. Rat sa komunom, koja je 1358. g. postala podanik Ugarske, doveo je do spoljnopolitičkih zapleta, ali i pokazao državnu slabost. Njegov tok uglavnom je određivao moćni knez, a ne vladar. Za vreme drugog rata došlo je do novog prestrojavanja i jasno vidljivog slabljenja državnog jedinstva. Neka sitnija vlastela i zetski mitropolit su zauzimali stav prvenstveno prema svojim potrebama. Nasuprot Vojislava Vojinovića i Kotora, koji je i dalje vezivao svoje planove za Nemanjiće, stojali su neprijateljski Dubrovnik, ali i Balšići. Oni se tih godina prvi put javljaju u izvorima nastupajući na svoju ruku. Međutim, Dubrovčani ih marta 1363. g., odvraćajući Vojislava od napada na njihovu Donju Zetu, još smatraju Uroševim podanicima. U jednoj povelji car Uroš je stao iza sledećeg odobrenja Dubrovčanima: „Da idu s trgom i sa svakom kupljom slobodno u zemlju carstva mi, i na veru carstva mi da gredu ili na Zetu na Balšiće, ili na državu kneza Vojislava i u zemlju carstva mi”. Izraz „država” treba prihvatiti jedino kao upravnu oblast pod nadzorom odabranih upravnika. Stoji uz kneževo ime, ali logika nalaže da se odnosilo i na „Zetu na Balšiće”. Oseća se da je iza njih stajala snažnija sila koja je preko zetskih velikaša prkosila Vojislavu. Naslućuje se da su moćnici iz senke bili Mrnjavčevići koji su ranom udajom Olivere presudno uticali na uspon do tada neznatnih Balšića.
   Neuspeh Vojislava Vojinovića da povrati Ston i Pelješac u okvir Humske zemlje nije kraj njegovih političkih težnji. Ovaj je već pokazao nasrtljivost prema svojim susedima, čime je objašnjeno odstupanje od državnog jedinstva braničevske gospode. Sačuvana je povelja iz 1363. g. kojom je njegova „država” u župi Brvenik sa istoimenim gradom zamenjena za drevno utvrđenje Zvečan sa okolnim predelima čelnika Muse. Bio je to pokušaj da se zaposedanjem ključa Kosova delovanje još više približi državnom središtu. Ova politika mogla je da očekuje pomoć legalnog vladara. Njihova povezanost našla je odraz i u tituli velikog kneza sve srpske, grčke i pomorske zemlje, koju je Vojislav nosio pre smrti 23. septembra 1363. g. koja je, možda, došla usled epidemije zarazne bolesti.
   Uspon Mrnjavčevića poznat je samo u glavnim crtama. Potonji opisi njihovih početaka uglavnom su prožeti legendama u kojima se naglašava njihovo navodno nisko poreklo. Nije izvesno ni to da su nosili porodično ime Mrnjavčević. Braća su očigledno uvek blisko sarađivala, ali su njihove karijere bile drugačije. Marta 1350. g. u Prilepu je za župana Vukašina završen jedan trebnik, a da je reč o Uglješinom bratu uverava više sporednih podataka. Ova usamljena vest dobija veću vrednost zahvaljujući opsežnim istraživanjima ove titule. Reč je o starom i naslednom zvanju slovenskog porekla. Sredinom XIV v. nosili su je sporedni članovi vladarskog roda, ali i brojna istaknuta vlastela uglednog i starog kolena. I jedni i drugi su uglavnom raspolagali krupnim baštinama, ali i prostranim „državama” u kojima je njihova moć poticala od ovlašćenja preuzetih od vladara, kao i prostranih ličnih poseda. Doduše, i ovde je primetno socijalno razdvajanje, pa kod vlastele koja je u Dušanovo vreme izgubila uticaj ona više nije nasledna za njihove potomke. Takođe, dodavanjem reči „veliki” stvorena je nova titula za „silne” u „srpskim” zemljama, koja po ugledu nije zaostajala za najvišim vizantijskim titulama sa juga države. Župana Vukašina svakako treba svrstati u skupinu uticajne vlastele, a moć mu je poticala od „države” koja se, verovatno, prostirala u prilepskom kraju.
   Razmatrana titula je pripadala lokalnoj vlasteli, a ostali nepouzdani izvori Vukašinu pripisuju visoke ugledne dvorske titule. Halkokondil, a po njemu i Orbin prenose da je Vukašin na Dušanovom dvoru bio peharnik, a Uglješa konjušar. Sledi pomen izvesnog čelnika Vukašina iz 1351. g. U vezi je sa naredbom da se izda jedna povelja Stefana Dušana, odnosno spiskom vladarevih svedoka u kotorskim poveljama iz 1355. g. Da se ne radi o rano prepoznatim falsifikatima, lako bi se moglo uzeti da je reč o dokumentu koji sigurno svedoči o prelasku Markovog oca u red dvorske vlastele. Međutim, kako je ta titula bila pri dnu lestvice dvorskih zvanja sa civilnim i vojnim zaduženjima, može se lako zamisliti da je Vukašin prešao i tu lestvicu na putu ka konačnom uspehu. U vreme zaključivanja mira u Onogoštu avgusta 1362. g. Vukašin već izbija u plan najuticajnijih velmoža. Dubrovčani mu se, kao i carici, obraćaju za zaštitu, a za uzvrat on je tražio povlašćeni odnos za trgovce iz njegovog bogatog Prizrena.
   O Uglješi ima nešto više sigurnih podataka. Prvi upućuje na to da su Mrnjavčevići zaista poreklom iz zapadnih srpskih zemalja, baš kao što i nagoveštavaju spisi sa legendarnim odlikama. Naime, oko 1346. g. Uglješa je upravljao krajem oko Dubrovnika, možda Konavlima i Trebinjem. Sledi niz podataka o njegovom delovanju na jugoistoku tadašnje Srbije. Nedavno je bolje rasvetljen njegov odnos sa kesarom Vojihnom koji je očigledno imao puno zasluga za uspon svog zeta. Vojihnin ugled je bio vidljiv već 1348. g. kada ga je vladar oslovljavao sa „bratučed”. Ovo je svakako stvaran odraz pripadanja bočnoj grani porodičnog stabla, čime se objašnjava njegova visoka titula. Međutim, dugo se uzimalo da je Vojihna bio gospodar samo grada Drame, manjeg pograničnog mesta u blizini Sera. U povelji despota Uglješe iz 1369. g. za crkvu sv. Arhanđela više Gabrova na Belasici kod Strumice spomenuto je „zapisanije roditelja mi kesara”, dokaz da je isti hram u drugačijim okolnostima ranije darivao i njegov tast. Ako se ovome dodaju vesti iz narativnih izvora, jasno je da se njegova moć prostirala na većim prostorima, odnosno da je bio jedan od glavnih oslonaca carice Jelene za vreme njene uprave Serskom oblašću. Poslednji put se spominje 1358. g., a u proleće 1371. g. njegov grob je posetio zet Uglješa. Sačuvana su samo dva podatka o despotovom delovanju krajem šezdesetih godina XIV v. Iz oktobra 1358. g. je jedna povelja manastiru Kutlumušu koju je potpisao na srpskom kao veliki vojvoda. Važan je i verodostojni dodatak, u inače krivotvorenoj povelji, iz kojeg se saznaje da je u Hrisopolju vodio pregovore sa carem Jovanom V Paleologom. Ovaj događaj bi trebalo da pada, takođe, u istu godinu. Jedna od glavnih tema svakako je bilo pitanje primorskih gradova koje su otela braća Paleolog. Sa pravom je ocenjeno da je Uglješa bio jedna od najpoverljivijih osoba iz Jeleninog okruženja.
   Iz dosadašnjeg pregleda vidi se da raspad države nije bio nagao kao što se dugo zamišljalo. Osim toga, i pored gubitaka na jugu i iskazane slabosti u ratu sa Dubrovnikom državno jezgro još nije bilo ugroženo. Ne treba zaboraviti da su i ranije, ali i nakon mira u Onogoštu, tvrde zidine i znatna flota čuvale ovaj grad od snažnih neprijatelja sa kopna. Obično se uzima da je smanjivanje uticaja sina na caricu Jelenu u Seru i pretvaranje ovog značajnog grada u središte prostrane države na jugoistoku označilo novi stupanj u političkom raslojavanju Srbije. Višestruko zaslužni vizantolog je izneo stav da je oko 1360-1361. g. prekinuta “[…] fikcija zajedničke vlasti” između ostarele majke i sina u Serskoj državi u njenu korist. Polazište je nađeno u rečima dopisanim na kraju povelje kojom je vladar na lični zahtev potvrdio majčin dar Hilandaru, a koji u prevodu glasi: „Gospođa sveta carica zapovedi sama u Seru”. Ni ostali retki izvori diplomatičkog porekla do 1365. g. više ne spominju Uroša u tom delu države. Međutim, do pretpostavljenog raskida kao da je došlo bez ikakve najave. Godine 1360. van zemlje nastala je ocena: „dok je kod nas vladao pobožni car Stefan Uroš i mati njegova Jelisaveta”. Obaveštenja su, možda, stigla od mitropolita Jakova koji je i podstakao nastanak beleške slanjem bogoslužbenih knjiga na Sinaj. Briga o ovoj maloj srpskoj duhovnoj koloniji je bila neformalna državna obaveza, a primetno je i davanje neprimereno velikog značaja majci.
   Zahvaljujući velikom autoritetu citiranog istraživača, ovaj stav je postao gotovo opšte mesto savremenih prikaza. Međutim, pravilno ocenjujući da se 1360-1361. g. vladarev uticaj smanjio, kod njega je preovladao faktografski pristup. Kod mlađih autora, čini se, došlo je do prividno blage, ali zapravo suštinske promene gornjeg zaključka. U delu literature je zaživeo stav da je Jelena okrenula leđa sinu, pa čak i ideji srpske državnosti, što nikako ne može biti tačno. Izneto je uverenje da “[…] dobri odnosi sina i majke nisu se prekidali, ali je postepeno nestalo tesne političke saradnje”, a njen dalji boravak u Seru je ocenjen kao kratkotrajna samostalna vladavina. Slično tome, oblast oko grada smatrana je za “[…] već osamostaljenu feudalnu pokrajinu”. Koristi se i izraz „posebna” država. Ponuđeno je i opreznije mišljenje u vidu stava da “[…] carica Jelena nastupa sve obazrivije”. U Jeleninom delovanju pretpostavljene su separatističke težnje još pre isteka šeste decenije. Zbog toga nije čudno opredeljenje da jugoistočna Makedonija na početku šeste decenije “[…] otpada ot srbskata država”, da bi nastavila: „samostoltelen političeski život. Ako se vest da je Jelena sama izdala naredbu o pisanju povelje uporedi sa sličnim mestima iz srpskog diplomatičkog materijala, vidi se da taj podatak nikako nije presudan dokaz o potpuno samostalnoj Jeleninoj vladavini i napuštanju državnog okvira. Naime, sličnu naredbu mogao je da izda i ugledni velikaš. Doduše, tada je primenjivana formula „reče”, a ne „povela”. U vezi sa razmatranom poveljom treba reći da postoje dva jako slična dokumenta sa malom sadržinskom razlikom. U tzv. Hilandarskoj broj 50 Jelenin skroman prilog Hilandaru je bio motivisan davanjem pomena pokojnom suprugu i vladarevom ocu. Samim tim je potreba isticanja porodičnog jedinstva rasla. To je iskazano i u prvom delu teksta nizom ličnosti, od rodonačelnika sv. Simeona pa do trenutnog vladara. Ovi „srpski” motivi svakako ne govore o velikom raskolu, već sasvim suprotno. U krajnjoj meri razmatrano diplomatičko mesto je samo još jedna potvrda neosporne činjenice da je u državnoj upravi, a posebno na jugoistoku, Jelena imala najistaknutije mesto. Takođe, iz oktobra 1361. g. (datiranje je izvršeno samo po petnaestom indiktu) je potvrdna careva povelja za majčine darove Lavri Svetog Atanasije. Njeno dobročinstvo je ponovo bilo opravdano davanjem pomena Stefanu Dušanu.
   Spomenuti akti ne pokazuju odstupanje od srpskih držanih političko-ideoloških tradicija. Mnogo puta je ponavljano da je carica Jelena navodno insistirala na svom ugarskom poreklu, a kao ključni stav uzeta je stara analiza fresko slikarstva u Matejči. Po njoj, tamošnja vladarska loza je slikovit izraz njene potrebe da se prikaže kao nastavljač komnenovsko-asenovskih predaka. Poslednja i najsveobuhvatnija razmatranja o ovom spomeniku su pokazala da je odlučujuću reč u izgradnji i oslikavanju ovog hrama imao ipak njen suprug, pošto je hram završen još za njegovog života. U Bogorodičinoj crkvi je zapravo još jednom prikazana dinastija Nemanjića.
   Jasno je zašto je Romej Dimitrij Kidon u svakodnevnom izražavanju udovicu-monahinju 1367-1368. g. smatrao „despinom” Srbije.
   Istaknuti vizantolog je znao da je Jelisaveta i dalje bila bliska sa sinom pošto je 1367. i 1368. g. boravila na njegovom dvoru, gde su zajedno vodili računa o preostalim skromnim vladarskim nadležnostima. Međutim, nije mu bilo poznato da su Dubrovčani, pripremajući mir 1361. g., slali pisma i poslanstva Vukašinu i carici, a ne caru, kako je to davno pogrešno pročitano. Na istu stranu su i narednog leta iz pritisnutog Jadranskog grada slati pregovorači. Postoje još neposrednija saznanja. Na 1262. g. se odnosi sledeći tekst o dubrovačkom poslaniku: „Iskričeviću je 3. jula iz Dubrovnika izričito naloženo da predoči dubrovačke stavove gospođi staroj carici i svim velikašima koji se trenutno nalaze na dvoru […]”. Carevo lično prisustvo na severu države u tom razdoblju je objašnjivo i tamošnjim nedaćama, takvim da je čak i Jelena privremeno napuštala Ser.
   Član 195. Dušanovog zakonika se sreće samo u Rakovačkom prepisu i predviđa da isključivo carica i kraljica imaju pravo da zakonito „obležu” u crkvi od svih žena države. Naporedno navođenje ove dve ličnosti sugeriše da je ova odredba podobna prilikama nakon 1365. g. Ukazivanje takvog poštovanja navodnoj „razbijačici” države nije primereno. Žitije Stefana Dečanskog od Grigorija Camblaka prenosi da je carica Jelena postavila izvesnog Ivoja za čelnika carske lavre ovog srpskog kralja. Utvrđeno je da je ovo bilo vladarsko pravo jer su se obojica ktitora posebno starala o izboru ove ličnosti i valjanom ispunjavanju njegovih obaveza. Navođenje vladareve majke u toj ulozi otvara mnoga pitanja o razlozima Uroševe nespremnosti da ispunjava čak i osnovne vladarske zadatke, osim ako nije reč o odrazu Camblakovih jakih mizogenih stavova. Uroševa majka je očigledno budno vodila računa o ključnim državnim pitanjima, što nije u skladu sa pretpostavljenim napuštanjem srpske državne politike.
   Šture vesti o delovanju ovih Nemanjića u šestoj deceniji znatno dopunjuju podaci o njihovim odanim i poverljivim čelnicima, braći Povika ili Pović. Njihov uspon sigurno je pre smrti 1367. g. pomagao najstariji brat Đurađ, dugogodišnji logotet cara Dušana. Srednji Radoslav je 1365. g. bio kefalija Sera, ali i veliki čelnik na dvoru Jelene, koja je obnovila tu najvišu titulu. Nakon caričinog povlačenja iz Sera i njen „zet” se beleži u izvorima bez oznaka dostojanstva. Najmlađi Miloš je najpre poznat po tome što je još 1361. g. priložio četiri sela kod Đakovice Hilandaru. Od 1368. g. kao običan čelnik obavljao je najpoverljivije poslove na Uroševom dvoru, ali se njegovo ime u sličnom svetlu vezuje i za caricu majku. Malo je verovatno da se pretpostavljeni politički razdor iz vladarske porodice ne bi preneo i na njihove odane vazale. Takođe, nakon carevog poslanstva koje je preuzelo Stonski dohodak za 1366. g. u Dubrovnik je stiglo i poslanstvo carice. Odgovor, međutim, nije zapisan, ali Jelena se i dalje smatrala pozvanom da se meša u tako osetljiva međudržavna pitanja.
   Posredno, važni su i savremeni rezultati onovremenog srpskog novčarstva. Carici Jeleni se pripisuju tri vrste novca, datirane po literaturi o političkim zbivanjima u razdoblje 1360-1365. g. Sve su na neki način imale uzore u novcu cara Uroša, što na prvi pogled nije od veće koristi jer se manje emisije ugledaju na značajnije. Na prvoj je upisano kraljevo ime, a na reversu, slovima grčkog alfabeta, imena cara i njegove majke. Na drugoj vrsti je bilo prostora samo za kralja i staru caricu. Dakle, na njima je očigledno prikazan i Vukašinov udeo u vrhovnoj vlasti koji je verovatno započeo u drugoj polovini 1365. g. Treća vrsta Jeleninog novca je samim rasporedom navođenja ocenjena i kao vremenski poslednja. Na njoj je prikazan car kako sedi na prestolu u punom vladarskom ornatu, ali i kraljica u stojećem položaju. Sve to je daleko od rekonstrukcije po kojoj je već početom šeste decenije majčinim delovanjem došlo do državnog rascepa. Najveći su izgledi da je u vreme izdavanja ovih serija Jelena još uglavnom stolovala u Seru, što je nikako nije sprečavalo da prati, a možda i određuje, političke napore svog sina. Iz puke obazrivosti treba ostaviti mogućnost da je treća vrsta kovanja naj starija, što ne bi mnogo promenilo glavno viđenje da je u vreme obnove savladarstva carica i dalje bila uz svog sina.
   Stvar ponovo treba gledati isključivo u sklopu opštih političkih prilika, a sa manje osvrta na diplomatička tumačenja. Znatna po svom obimu, Serska oblast nije mogla biti takmac Vizantiji sa kojom se dodirivala sa dve strane. Ova država se teško mirila sa gubitkom teritorijalne spone sa drugim gradom carstva. Upravo je Jelena sa kesarom Vojihnom stajala na čelu srpske odbrane i brže nego što je to učinio njen pokojni muž zaštitila državnu među na ključnom prostoru Juga Carevine. Ovakav težak zadatak niJe mogla ostvariti bez oslonca na srpsko zaleđe. Ne samo da je nepovoljni geografski položaj u odnosu na neprijateljski nastrojenu Vizantiju bio ozbiljna prepreka za Jelenino puno osamostaljivanje, već se u samoj Serskoj oblasti ona morala oslanjati na lokalnu romejsku vlastelu. Bez jakog stranog vojnog prisustva (sačuvana su imena ponekog takvog vođe) Ser bi vođen od strane jedne starije žene lako skliznuo u ruke matične države.
   Posebno je važno što je Jovan Uglješa despotski venac dobio 1363-1364. g. Visoko zvanje je nesumnjivo stiglo od cara Uroša, svakako na Vukašinov mig. U tom trenutku Uglješa je bio caričina desna ruka i gotovo sve je bilo spremno da u potpunosti preuzme vlast u Seru. Ako se pođe od toga da je Jelena bila samostalna i nepokorna sinu, javlja se velika nedoslednost u njihovom odnosu. Drugim rečima, vladar-sin uzdiže dvoranine navodno otrgnutog Sera, a majka, navodna odmetnica, traži i dobija oslonac u Vukašinu kao moćnijoj osobi iz Uroševog okruženja. Najbezbolniji način da se ova suprotnost izbegne je stav da su ti odnosi bili postavljeni na sasvim drugačijim osnovama.
   Čin Jeleninog monašenja takođe upućuje na to da ona nije imala velike ambicije u politici, barem ne kao samostalan činilac ili nosilac državnog suvereniteta. Poput mnogih žena svoje epohe, misli se najpre na knjeginju Milicu, ali i Teodoru – Jevdokiju ili Jelenu – Jelisavetu, ona je bila prisutna u javnom životu, ali to nikada nije prešlo granice koje je sebi nametnula obukavši monašku rizu. Ona je, zapravo, bila na čelu jednog oblika udeone kneževine koji je odgovarao prilikama u Carstvu, pošto nije bilo prilično da careva udovica na upravu dobije deo „kraljevine”. To što su u Seru poštovane lokalne prilike i državna uprava izgrađivana po vizantijskim oblicima, samo je nastavak opšte politike iz prethodnih vekova. U srpskom primorju, i pored čitavog niza udeonih kneževa iz roda Nemanjića, čuvane su mnoge lokalne posebnosti. Pri tome razlike prema unutrašnjosti svakako nisu bile tako velike kao između „srpskih” i „grčkih” zemalja, pa se nisu jasno ni ocrtavale. Posebno je važno da su neke ustanove vizantijskog porekla, kao što su vaseljenske sudije, postojale u serskoj oblasti još za vreme Stefana Dušana. Njihov razvitak u narednim decenijama, dakle, nikako nije znak političkog i državnog udaljavanja od Srbije.
   U svetlu ovih dokaza postavlja se pitanje kakav stav je zapravo imala Dušanova udovica. Uverenje da je ona okrenula leđa svom sinu i povela računa isključivo o vlastitim potrebama isuviše je smelo. Objašnjenje pre treba tražiti u sklopu okolnosti koji su je primorali da shvati, baš kao i savremenici, da car Uroš više nije u stanju da drži korak sa političkim zbivanjima. Njegova blagorodnost i pripadnost dinastiji Nemanjića postala je opterećenje, a ne prednost. Postoje nagoveštaji da je Uroševa moć prosuđivanja slabo cenjena. Moguće je da su se njegovo fizičko i mentalno stanje pogoršavali. Ako se poslednja pretpostavka i ne može dokazati izvorima, čini se da je nakon šestogodišnjeg perioda postalo jasno, čak i najvećim Uroševim pobornicima, da se slabost vladara ne može više opravdati mladim godinama. Njegova nesposobnost da uspešno ispunjava carske dužnosti je, do danas iz nepoznatih pojedinosti, bila trajna. Danas tih desetak godina izgleda kao tren, ali u srednjovekovnim uslovima toliko dug politički vakum uglavnom je uglavnom dovodio do velikih preokreta. Stoga krivicu ne treba svaljivati na Jelenu koja je dosledno ispunjavala ceremonijalne i savetodavne dužnosti carice majke, što ju je približavalo nekoj vrsti savladara. Takođe vršila je i poslove, i to sasvim uspešno, udeonog kneza u ključnom delu države. Mada zadatak istoričara nije da prvenstveno traže odgovornost istorijskih ličnosti, u ovom slučaju nju najpre treba svaliti na Uroša, nesposobnog da se izbori sa vladarskim zadacima koji su se od velikih izazova postepeno pretvarali u sve veće poteškoće. U takvim uslovima Jelena je bila primorana da se sve više oslanja na sebe, odnosno da preuzima odgovornosti koje joj inače nisu pripadale po onovremenim državno-pravnim shvatanjima. Bila je svesna da novonastalo stanje nikako ne može biti dugotrajno rešenje. U prilog joj nisu išli ni pol, ni zrele godine, kao ni monaška riza koju je obukla ubrzo nakon smrti supruga. Njen vidan upliv u političke i državne tokove kao da se odrazio i na način njenog navođenja. U izvorima iz međusobno pomešanih vremenskih slojeva ova udovica je čas označena svetovnim, a ponekad i monaškim imenom.
   Kako su se stvari pogoršavale i vlastela jačala, rasla je njena zavisnost od neposrednog moćnog okruženja. Do septembra 1363. g. najviše uticaja u zemlji imao je Vojislav Vojinović koji je najranije zaokružio velike posede. Na jugu države uvek je imao moćne suparnike, te stoga ne iznenađuje poseban odnos Dubrovčana prema tamošnjoj vlasteli. Izgleda da je za njegova života Uroš uspevao još da očuva veći deo regalnih prava i privid jedinstva. To potvrđuje tok i ishod mirovnih pregovora 1362. g. U njima aktivno učestvuju najistakntiji velikaši iz oba dela države, te vladar sa majkom i patrijarh. Vojislavljevom smrću nestala je osoba koja je bila Urošev najjači oslonac, ili barem vršila presudan uticaj. Vojislav nije bio Urošev tast, ali je kneza nazivao „bratom”, što nije nimalo slučajno. Od tada je Jelena bila prinuđena da se sve više oslanja na inače bliskog i u ratovima veštog despota Uglješu i njegovog brata. Ovakvim političkim trenutkom mogu se najpre razumeti razmatrani procesi u Serskoj državi 1360, i 1365. g. Da bi se oni bolje rasvetlili, treba dodatno objasniti još dve teme: postavljanje Uglješe za despota, a Vukašina za kralja, kao i njihov odnos prema drugoj vlasteli iz južnih oblasti Srbije.

   Izvor: Vladimir G. Aleksić – NASLEDNICI MRNJAVČEVIĆA I
   TERITORIJE POD NJIHOVOM VLAŠĆU OD 1371. DO 1395. GODINE, doktorska disertacija, Beograd, 2012.

   Odgovori

10. 4. januar 2018. u 13:22

    Vojislav Ananić

    DESPOT JOVAN UGLJEŠA I KRALJ VUKAŠIN

    Nakon opsežnih istraživanja izneto je da je avgusta ili septembra 1365. g. gospodar Sera od srpskog vladara dobio despotski venac. Ne treba posebno naglašavati da je i ovaj stav postao gotovo opšte prihvaćen, tako da se i danas sreće u najzastupljenijim pregledima domaćeg porekla. Međutim, još 1975. g. objavljen je zapis sa groba Jelene, Vukašinove i Uglješine sestre, koji je datiran u vreme pre septembra 1364. g. U njemu se mlađi brat tituliše kao despot, što vreme proučavanog događaja smešta najranije u oktobar 1363. g., a svakako pre jeseni 1364. g. Potvrda se nalazi i u Uglješinoj povelji monasima svetogorskog manastira Simonopetra. Ovaj kasni prepis kao vreme izdavanja pruža okvir između 1. septembra 1363. i 31. avgusta 1364. g. sa odgovarajućim indiktom. U tekstu se ističe da je malo pre njegog izdavanja auktor krunisan za despota cele Srbije i Romanije. Ispravnost elemenata datuma, poklapanje delova titule sa običajima epohe i srpskim prilikama povećava verodostoJnost ovog akta. Ova značaJna hronološka ispravka neposredno se tiče i pitanja kada je Vukašin dobio kraljevsku krunu, pošto se obično zamišljalo da je reč o dva vremenski povezana događaja.
    Postoje brojni dokazi da između dva svečana čina ipak postoji izvestan hronološki otklon. Posredni se tiču tumačenja uloge i značaja despotske titule, koja i pored sveg ugleda, sama po sebi nosiocima nije davala vladarska prava. I pored toga, često se verovalo da je Uglješa despotsku krunu dobio tek kao kraljev brat. Međutim, u Srbiji je tradicija kraljevstva i dalje bila živa nakon 1346. g. Održavala se u formalnoj podeli države na „srpsku” i „grčku” zemlju, tituli kralja savladara tj, prestolonaslednika, dostojanstvima velmoža sa severa, izraženijim nemanjićkim kultovima i još nekim manje značajnim pojavama. U tom svetlu teško je verovati da je jedno vizantijsko dostojanstvo moglo biti povezano sa trenutkom sticanja srpske krune bez obzira na najbliže srodstvo nosilaca. Može se zamisliti i sledeći razvoj: srpska država je u to vreme dobrim delom bila zasnovana na vizantijskim ideološkim tradicijama i nije se mogla zamisliti bez despota, sevastokratora i kesara. Od Carstva su najpre otpala dvojica despota iz južnih oblasti, bliskih vladarevih srodnika. Smrt despota Jovana Olivera i Dejana pre 1363. g. može se pretpostaviti sa velikom sigurnošću. Najbliži vladarevi srodnici su postali najstariji Dragaš, a preko braka sa Vojihninom ćerkom Jelenom i Jovan Uglješa. Stepen srodstva nije bio isti, ali se nesrazmerno razlikovala i njihova politička moć.
    Sigurniji je materijalni dokaz u vidu novca koji je sačuvan u svega tri primerka, što nagoveštava malu seriju usled kratkog vremena kovanja. Pored nezaobilaznog lika vladara, koji je možda preuzet sa krunidbenog novca cara Stefana, stoji legenda u vidu sigle GFh ZR. Na reversnoj strani je krst čiji krakovi čine četiri polja. U gornjim je upisano: „DbO-POT/VD-LI”, a u donja dva: „ELR-KL/ ŠN”. U svetlu novih otkrića nameće se zaključak da je ovim novcem obeležen uspon Uglješe na despotstvo, u čijem političkom uspehu je tako mnogo učestvovao i njegov brat. Odsustvo svake titule uz Vukašinovo ime se ne može tako lako prevideti. Objašnjenje je jednostavno i sastoji se od činjenice da Vukašin još nije imao vladarsku titulu. Sve izneto je u neposrednoj vezi i sa delovanjem carice Jelene. Prestaje da važi dugo pretpostavljano vremensko poklapanje između njenih poslednjih pomena u Seru, tj. povlačenja iz tog grada, i uspona despota Jovana. Pošto je znake visokog dostojanstva dobio od srpskog vladara, ponovo se nameće zaključak da je između Uroša i Jelene i dalje postojala politička usklađenost.
    Novo zvanje pratila su po mnogo čemu zanimljive serije novca novog despota među Srbima. Promena u njegovom životu je naglašena natpisima, ali i uvođenjem predstave dvoglavog orla, jednim od despotskih obeležja. Uprkos upornih naglašavanja njegovih separatističkih težnji, Jovan Uglješa nije ni ovom prilikom zaboravio da spomene ličnost koja mu je to zvanje uručila, odnosno cara Uroša, da bi u poslednjoj od tri grupe bio spomenut i Stefan Dušan.
    Vukašin je, dakle, izvesno vreme ostao bez visokih titula, pa i onih vizantijskih. Od stepena poverenja koji je pružen srpskim letopisima i Mavru Orbinu razlikuju se stavovi istoričara o njegovom navodnom usponu za despota. Čini se da tu misao treba sada konačno napustiti. I pored očiglednog prilagođavanja romejskog sistema titulisanja srpskim prilikama, nije bilo moguće preći preko činjenice da Vukašin nije bio rodbinski povezan sa vladarskom porodicom. Doduše, pretpostavljana je takva spona sa caricom Jelenom. Međutim, politički razvoj mu je išao na ruku i na kraju je doneta odluka da bude uzdignut za kralja i tako formalno legalizuje položaj najuticajnije osobe u državi. Njegova intitulacija u povelji iz 1366. g. glasi: vsemostežlnigs, rekože zetli srevskoi, i vsemk Grkkotk, i Pomoršo i (TpaNdMb zlpddiimk i vsemo diso, a potpis: krdlk Bvlkdšiiv Bldgovrim Srvlkmv i Grvkomv. Ovaj čin je označio suštinski preokret u državno-pravnom i ideološkom usmerenju Srbije, a takve velike promene su bile moguće samo uz saglasnost, najpre poslednjih Nemanjića i patrijaršije. Odluka je svakako dobila izvestan legitimitet na državnom saboru. Patrijarh Pajsije mnogo kasnije piše o pritiscima Mrnjavčevića na učesnike sabora, u čemu treba videti blagi odraz ranijih prilika.101 Podrška vlastele je takođe bila neophodna. Osnovno poznavanje političke prošlosti Srbije od druge polovine XII v. do razmatranog razdoblja otkriva da je ovaj sloj često imao presudnu ulogu u izboru vladara. Iz mnogo razloga odabir je dugo padao na članove svetorodne kuće Nemanjića, ali suočeni sa njihovim neminovnim iščezavanjem dobar deo velmoža je ukazao poverenje najspretnijem od njih. Posebno svečan je morao biti i sam čin krunisanja. Više se nikako ne može govoriti o surovom preotimanju prestola od nejakog Uroša. Kritička istorigrafija je sa Mrnjavčevića skinula težak teret viševekovnog optuživanja za tešku tursku okupaciju.
    Dosta se raspravljalo u koje vreme treba smestiti ovaj događaj. Najčešće se u literaturi, kako je napred već objašnjeno, sreće avgust-septembar 1365. g. Kako to više nije pouzdan i sam po sebi dovoljan vremenski graničnik, ponovo se krenulo od sigurnijih odluka dubrovačkih veća u kojima se Vukašin poslednji put bez titule kralja sreće januara 1364. g. Međutim, u njegovoj povelji svetogorskom Svetom Pantalejmonu, nastaloj nakon otprilike dve godine, prvi put se krasi vladarskom oznakom. Primamljiva je primedba da freske paraklisa Svetog Grigorija Bogoslova u ohridskoj Bogorodici Perivlepti nude odgovor. Ovaj hram je oslikan najkasnije 1364-1365. g., kada su prikazani ktitorski portreti dvojice Brankovića i cara Uroša kao jedinog vladara.
    Izostanak njegovog savladara upućuje da je ipak bilo tačno pomišljanje na 1365. g., samo ga ne bi trebalo povezivati sa Uglješinim despotstvom. Sa druge strane, dobro posvedočeno povlačenje carice Jelene iz Sera, koje takođe pada u to vreme, i dalje ima važnost za ovu temu. Međutim, terminus post quem bi mogao biti 11. mart 1365. g. kada je izdata povelja dvojici Brankovih sinova. Teško da bi Vukašin propustio priliku da naglasi veliku promenu, posebno što se radilo o njemu jako bliskoj vlasteli, o čemu će biti još reči. Verovatno je za to odabran veliki crkveni praznik, nije isključeno ni da je to bio dan Sv. Dimitrija.
    Iznet je i stav da je do razmatrane promene došlo već 1362. g. Polazište je najpre nađeno u jednom teško oštećenom kratkom zapisu iz te godine, a koji se opravdano povezuje sa Vukašinovom grobnom crkvom. Pored cara navodi se i izvesni kralj, ali deo teksta koji govori o istorijskim okolnostima je potpuno nečitak. Stoga treba pre uzeti da je pisar, kao i mnogi drugi, napravio hronološku grešku. Osim toga, isti autor je pretpostavio da je u odluci dubrovačkog Veća iz 1364. g. kraljevska titula izostavljena zbog interne prirode tok dokumenta. Ovaj zanimljiv prilog je s pravom odbačen u celini, a posebno u delu koji se tiče tumačenja dubrovačkih izvora. Nije jasno ni da li je između proglašenja za kralja i svečanog krunisanja starom nemanjićkom krunom bilo vremenskog razmaka, i kolikog. Naime, u svim aktima komune nakon januara 1363. g. uz Vukašinovo ime navođena je kraljevska titula, bez obzira na to da li je reč o tajnom protokolu ili pismu kao javnom dokumentu. Zalaganje za 1362. g. nailazi na najozbiljniju prepreku u jednostavnoj činjenici da za života Vojislava Vojinovića nisu postojali osnovni politički uslovi za uspostavljanje savladarstva. Nakon njegove smrti bilo je potrebno izvesno vreme za novo političko razvrstavanje usled novih okolnosti.
    Vukašin je stigao da javnu potvrdu svog položaja dobije i od carice Jelene i to sredstvom koje je bez razlike na socijalni položaj stizalo u mnoge domove njihovih podanika. Reč je o posebnoj seriji zajedničkog srebrenog novca Vukašina i carice. U jedan mah odricana mu je verodostojnost ili mu je, pak, vreme nastanka određivano po ranijim tumačenjima istorijskog razvitka. Nakon što su ona promenjena može se ponovo pozabaviti i tom hronologijom. Nameće se kratkotrajno razdoblje neposredno nakon Vukašinovog kraljevskog uspona. Ovaj novac bi prikladno obeležio veliku promenu i označio ponovno obnavljanje institucije savladarstva u Srba, ali ovoga puta sa krajnje neočekivanim učesnicima u njemu.
    Stefan Dušan se nakon drugog krunisanja starao da u inostranstvu dobije potvrdu svoje nove krune, naročito što je stvaranje novog carstva u Evropi uvek zanimalo više sila. Posebno su Vizantija i Ugarska pažljivo pratile razvoj stanja. U ovim nastojanjima Stefan Dušan nije imao uvek uspeha, ali je važno da je osluškivao spoljne glasove. Nije izvesno da li se Vukašin trudio da dobije neki vid međunarodnog priznanja svog položaja. Romeji su čak mogli i da odahnu pošto se odustalo od ideje carstva i vratilo u okvire „nacionalne” države. Stoga je i stari Vukašin označen raširenim nazivom za srpske vladare: Kpđk^v. Stvari su postale jednostavnije i Dubrovčanima pošto više nisu morali da vode računa o tituli najuticajnije osobe u Srbiji, tako da i na toj strani nije bilo poteškoća. Zapravo, ovo priznanje je najviše moglo da doprinese snaženju delimično osporenog Vukašinovog legitimiteta. Naime, Nikola Altomanović je još za života cara Uroša tražio za sebe svetodmitarski dohodak. Zakasneli dokaz da su u Mađarskoj u Vukašina videli kao novog kralja južnih suseda dolazi iz povelje kralja Žigmunda iz 1407 g. u kojoj je destinatar označen sa Demetrio filio Vlkasini regis. Doduše, treba razmišljati i o tome da su politički odnosi bili potpuno promenjeni i titula Dimitrijevog oca Ugrima nije bila od značaja, što ne važi i za kraljevog sina.

    Izvor: Vladimir G. Aleksić – NASLEDNICI MRNJAVČEVIĆA I
    TERITORIJE POD NJIHOVOM VLAŠĆU OD 1371. DO 1395. GODINE, doktorska disertacija, Beograd, 2012.

    Odgovori