Portal Poreklo objavljuje tekst istoričara i člana SANU Sime Ćirkovića (1929-2009), jednu od najvrednijih analiza istorijskih tragova i zapisa o velikim seobama srpskog naroda u kraljevinu Ugarsku u XIV i XV veku
Naučnu literaturu o najstarijem talasu seoba u Ugarsku, karakteriše ogromna nesrazmera između veličine i značaja teme i pažnje i interesa koji je privukla. Ne može se tvrditi da naša istorijska literatura nije imala otvorene oči za velika pomeranja naroda, za promenu pozornice na kojoj su se odigravali pojedini činovi srpske istorijske drame. Naprotiv, ona je sve promene mesta radnje primala k znanju i uključivala ih kao nešto prirodno i po sebi razumljivo u izlaganje politike i svake druge istorije; nije se brinula za sama preseljavanja, za dramatične događaje koji su ih pratili, tragične okolnosti pod kojima su napuštana stara naselja i ništa manje tegobe prilagođavanja novome ambijentu. Nebriga se može objasniti dvojakim uticajima, s jedne strane malobrojnim i fragmentarnim izvorima, a s druge strane, privlačnošću i nadmoći one seobe koja je nazvana „velikom”. Sve ono što se desilo ranije u senci je seobe pod Čarnojevićem, a od nje su izvodili svoje poreklo ne samo porodice i naselja, nego u popularnim predstavama srpski narod Vojvodine.
Tu široko rasprostranjenu zabludu nisu, naravno, delili učeni poznavaoci istorije. Već je Pavle Julinac znao za despote iz kuće Brankovića u Sremu, a Rajić je o njima i Jakšićima opširno pisao. Ako je ostalo neke sumnje, morala su je razvejati izdanja turskih deftera za osvojene delove Ugarske sa mnoštvom srpskih i slovenskih imena naselja i stanovnika na veoma širokom prostoru. Masovno srpsko prisustvo na velikoj teritoriji od Komorana do Erdelja u drugoj polovini XVI veka nije moglo biti sporno, ali su ostale mnoge nedoumice u odnosu na hronologiju doseljavanja, oblasti iz kojih su došli, raspored na novom zemljištu. Pitanja o starom zavičaju, plemenskoj pripadnosti, o daljem poreklu retko su i postavljana. Nisu nemar i lenjost učinili da istoričari ostave bez odgovora ta pitanja o seobama, nego je to uslovila nevolja. Izvori su malobrojni, atomizovani, raspršeni po teško pristupačnim edicijama, preteški za interpretaciju. Otuda su i odgovori bili uopšteni, povučeni najgrubljim crtama, koje su kao uzroke za pokret stanovništva navodile tursku opasnost i glad, seobe na sever vezivale za vreme posle kosovskog boja, despotske posede, za bežanje pred Turcima i obrazovanje bedema za odbranu ugarskih granica. Na to se svodi sažetak nedovršenog poglavlja o migracijama u Jirečekovim predradnjama za Istoriju Srba.
Kod Srba preseljenih u Ugarsku najpre se počela u modernom smislu istraživati istorija; oni su dobili dobre opšte preglede — setimo se dela Radonića i Ivića — a nisu bili zanemareni ni u regionalnoj i lokalnoj mađarskoj literaturi XIX veka, pa ipak mi danas nemamo istorije tih predčarnojevićevskih seoba, kao događaja, koji su uticali na sudbinu velikih masa stanovnika i situaciju prostranih oblasti i na jugu i na severu. Možda smo se istoriji tih ranih migracija najviše približili srazmerno nedavno, u drugoj knjizi Istorije srpskog naroda (1981), nastojeći da se prepoznaju pojedine etape i struje seoba, problemi u novoj domovini.
Usredsređujući se ovoga puta na same seobe i nastojeći da izlaganje dobije što je moguće potpuniju empirijsku podlogu, svesno ćemo izbegavati ono što je opšte, što predstavlja okvir situacija u kojima dolazi do seoba, jer su osnovni elementi ovom auditoriju dobro poznati. Istraživačke instrumente usmerićemo prema migracijama, nastojeći da iskoristimo građu sabranu strpljivim radom generacija istraživača.
Ostavićemo po strani tiha pomeranja kao što su razgranjavanja vlaških ili arbanaških katuna, zatim oscilatorna kretanja tzv. transhumantnog stočarenja, periodično smenjivanje života u planinskim ispašama i zimovištima; premeštaje u okviru unutrašnje kolonizacije u vreme demografskog pritiska. Iako kod ovog predmeta nema naročitih konceptualnih teškoća, ipak možemo kao kriterij razgraničenja uzeti odnos vremena i prostora: ukoliko pomeranje stanovništva duže traje i ukoliko manji prostor zahvata, utoliko je manje interesantno za istoriju migracija. S druge strane, što je veći broj ljudi zahvaćen utoliko je premeštanje za nas zanimljivije. U vezi s tim moramo uvesti modifikaciju dopuštajući da interes privuku i seobe sasvim malih grupa, čak pojedinih porodica, ukoliko su one većeg značaja.
Po prirodi svojoj naša izvorna građa nastala je u crkvenim i feudalnim sredinama, pa izražava interesovanja i vrednosne orijentacije vrhova društva, ima u vidu daleko više kneževe i gospodu, moćnike i vladare, nego mali svet koji se pojavljuje kao anonimna masa statista u velikim događajima ili mu se posveti pažnja kod masovnih stradanja i patnji. Socijalna uslovljenost naše građe i jednostranost koja iz nje proističe ne mogu se anulirati ako hoćemo da ostanemo empirijska disciplina, ne možemo pretpostavkama ili dedukcijama uvoditi narodne mase. Ne moramo, naravno, feudalne predstave o svetu i društvu, o ljudskom položaju conditio humana, prihvatiti kao svoje i davati im univerzalni karakter; dužni smo da ukažemo na izobličenost i jednostranost.
Bežanje pred Turcima, prislno preseljavanje Beograđana u Carigrad
Najpogodniju polaznu tačku za naše razmatranje mogu predstavljati izričiti podaci izvora XIV i XV veka o premeštanjima masa stanovništva, i to ne uopšte, u Evropi, nego na ovom tlu sa koga polaze seobe koje su predmet našeg izlaganja. Ima takvih podataka koji potvrđuju rezonovanja istoričara, koji su ratovima i pustošenjima pripisivali da su izazivale seobe. U jednoj povelji iz Dušanovog vremena izričito se spominje „kada su plenili Turci Anatoliju, tada su došli slobodni ljudi iz Grka na crkvenu zemlju u vreme svetoga kralja”. Bežanje pred Turcima ne može da iznenadi kad se ima na umu ono što izvori govore o plenu iz zemalja koje Turci pustoše, u kome su uvek bili i ljudi, vođeni u roblje i kasnije prodavani. Ostali su i opisi ljudi, žena i dece, u dugim povorkama vezanim konjima za repove. Iz istorije turskih osvajanja ovakvi podaci su poznati, pa ih nije potrebno ovde opširno navoditi. Izdvajam ovde samo nekoliko svedočanstva iz vremena oko prvog osvajanja Despotovine (1438—1440) zbog toga što sadrže brojeve koji su, verovatno, preterani ali mogu da dočaraju veličinu depopulacije. Franjevci iz Carigrada javljali su da je iz Srbije odvedeno 1438. više od 60.000 duša, iz Erdelja iste godine 30—40.000, iz cele Jugoistočne Evrope za dve godine 1439—40. ukupno 160.000, odnosno za period 1436—1442. isti izvori procenjuju da je odvučeno više od 400.000 ljudi. Beleže se i gubici na putovanjima: u zimu 1440. od 7000 zarobljenih u Srbiji 3.000 je umrlo od hladnoće i napada zveri.
Pored ovog odvlačenja ljudi u roblje radi prodaje, veoma rano se javljaju svedočanstva o odvlačenju stanovništva u okviru kolonizacione akcije. O stradanju Mitrovice posle nikopoljske bitke, o kome znaju domaći ugarski izvori, srpski letopisi beleže pod 1396: „Sije leto Turci na Ugre vojevaše, Dmitrovce preseliše u Brusu”. Iz 1466. imamo poznati savremeni zapis o preseljavanju stanovnika Ohrida u Carigrad. Posle osvajanja Beograda njegovi stanovnici su preseljeni u okolinu Carigrada, gde su im tragovi do danas ostali sačuvani.
Kolonizacione akcije s političkim ciljem preduzimali su i srpski vladari. Nemamo podataka o preseljavanju s jednog poseda na drugi, što je česta pojava u drugim zemljama, ali imamo izričito svedočanstvo o tome da je Dušan posle osvajanja Bera (Verija) oterao stare stanovnike i doveo svoje ljude: „Većinu njih (tj. žitelja Verije) ako ne i sve, Kralj osvojivši grad progna, a pošto se još uvek plašio od odmetanja grada, naseli ne malo vojnika i neke od svojih velikaša” — priča Jovan Kantakuzin.
Imamo podataka o napuštanju zemlje i bežanju zbog gladi. Poznate su nam samo grupe izgladnelih jadnika koje su se uputile u Dubrovnik da bi tu našle spas ili se ukrcale u brodove i prešle na drugu obalu Jadrana. Od takvih preseljenika potiču bar neke među južnoslovenskim kolonijama u Italiji. Dubrovnik je pred ovim „gladnicama” (famelici), naročito brojnim 1454. godine, zatvarao kapije u strahu od zaraza i nereda. Ostali su potresni opisi kako su sa obala preklinjali i bogoradili da ih prime u barke i odvezu i tako spasu.
Prelazak granice na Savi i Dunavu
Ovih nekoliko podataka smo naveli da bi se videli tipičim uzroci napuštanja ognjišta, koji su delovali i na veći deo seoba u Ugarsku u XIV i XV veku. Ostaje nam da se osvrnemo i na situaciju duž granice koju su seobe prelazile. Bitna je razlika između perioda kada je duž Save i Dunava išla granica Ugarske i Srbije i perioda kada su se do te iste granice trajno proširili Turci. Dobro je poznato da su tvrđave na granici: Mačvu, Beograd, Golubac imali pod svojom vlašću ugarski kraljevi, a u nekim periodima i pojas teritorija u Mačvi i Braničevu, kasnije samo u Mačvi. Smenjivali su se periodi mira sa periodima neprijateljstava, čestih naročito za vlade Milutina i Dušana. U mirnim vremenima granica se prelazila na uhodanim mestima, trgovalo se i razmenjivalo, ali nisu zabeležena pomeranja stanovnika slična onima iz XV veka. Veća pustošenja i stradanja oblasti s jedne i druge strane granice počinju, kako su tačno uočili istoričari prošlog stoleća, ubrzo posle kosovske, i imaju nejednak ritam zavisan od odnosa Ugarske i Srbije sa Osmanlijama i od mere turskog ekspanzionizma, Vladavine Bajazita I, Murata II i, naročito Mehmeda P, odlikuju se agresivnošću, čije posledice dopiru do krajeva za koje smo ovde zainteresovani, a izrazito zatišje vlada 1402—1425, kada su Turci prvenstveno zabavljeni unutrašnjim borbama među Bajazitovim naslednicima.
To se poklapa sa vladavinom despota Stefana, kada su izrazito dobri odnosi između Ugarske i Srbije, i kada su oblasti s jedne i s druge strane granice tešnje povezane nego ikad ranije. Dok smo iz prethodnih perioda obavešteni skoro samo o utvrđenjima, sada se može koistatovati i uspon gradskih naselja, starih kao što su Beograd i Braničevo ili novih kao što su Rudišta, Zaslon, Smederevo na južnoj, a obnovljena Mitrovica, Zemun, Kovin i Haram ili Hram na severnoj strani reka. Četvrt veka slobodnog kretanja preko granica i redovnih trgovinskih veza olakšalo je približavanje žitelja razdvojenih granicom upoznavanje oblasti na drugoj strani i pospešilo neka tiha i dugotrajna pomeranja stanovništva, kojima se tok ne može pratiti, ali se vide rezultati.
Ovom periodu mira sledi, kao što je dobro poznato, još četvrt veka jednakih opštih uslova što se srpsko-ugarskih odnosa tiče, ali različitih po tome što su teritorije s obe strane granice bile kad češće kad ređe pogođene turskim provalama i pustošenjima, što je pratila depopulacija i što je davalo povoda za seobe i pomeranja stanovništva.
Pad Srpske Despotovine 1459.godine
Prelom nastaje padom Srpske Despotovine 1459., kome kao neka predigra prethodi privremeno osvajanje 1439—1444. godine. Utvrđenja južno od Save i Dunava, s izuzetkom Beograda, ne brane više kao predstraže Ugarsku, pretvorena su u gnezda iz kojih se manji ili veći odredi mogu zaletati na ugarsku teritoriju i pleniti je i pustošiti. Sava i Dunav posle 1459. razdvajaju neprijateljske države, razgraničavaju hrišćanski i islamski svet. Ipak, posle nekog vremena, politikom ofanzive i odmazde u vreme kralja Matije Korvina, uspostavljen je red na granici i u vreme kad nisu bila na snazi formalna primirja. Mira sa neprijateljima hrišćanstva nije moglo biti, po rečima kralja Matije, ali primirja su sklapana počev od 1479., i ona su zabranjivala upade preko granice, što se nazivalo „haramluk” ili „četa”, dopuštala prelazak granice na određenim mestima i predviđala mehanizme za rešavanje sporova. O prilikama na granici biće još reči povodom pojedinih talasa seoba, ovde je važno istaći razliku između perioda rata i perioda kad je vladalo primirje, vreme ratovanja bilo je i vreme seoba. Takav režim je vladao sve do osvajanja Beograda i Srema.
U skladu sa tim bitno različitim situacijama nameće se sama od sebe podela na dva perioda: prvi do 1459. i drugi do 1521, ali ćemo ga mi pratiti samo do kraja veka. Ako bismo pre no što se upustimo u pokušaj rekonstruisanja istorije pojedinih seoba, jednim pogledom obuhvatili sva kretanja prema severu u prvom periodu, morali bismo zapaziti dva toka seoba: jedan tih, postepen, kontinuiran, jedva primetan kroz raspoložive izvore, i drugi, bolje osvetljen, dinamičan, isprekidan. Prvi je zahvatao male ljude u velikim masama, drugi velikane i feudalnu gospodu, pojedinačno ili u malim grupama. Dve struje teku odvojeno, tek ponekad se ukrštaju, recimo u slučajevima kada preseljena vlastela na svoje nove posede dovodi svoje sunarodnike iz starog kraja.
Naseljavanje braće Kraljevića Marka u Ugarsku
Među velikašima su prvi nama poznati preseljenici sinovi kralja Vukašina Andrijaš i Dmitar. Oni nisu napustili zemlje u Makedoniji prilikom turskog osvajanja 1395, nego su se, kako odnedavno znamo, razišli sa bratom Markom još u proleće 1394. godine. U Dubrovniku su podigli svoje delove od srebra koje im je otac pohranio pre više od četvrt veka, i odatle pošli u Ugarsku. Tamo su stupili u službu kralja Žigmunda Luksemburškog. Andrijaš je u toku sledećih pet godina nestao, dok je Dmitar ostavio traga u dokumentima (do 1407), zapisan kao sin kralja Vukašina, kastelan grada Vilagoša i župan zarandske županije. U vezi sa njihovom sudbinom vredi se prisetiti činjenice da je Marko kao turski vazal poginuo u bici na Rovinama maja 1395, kada su mu braća već bila u službi kralja Žigmunda, i kad su, najverovatnije, bili u taboru kralja i vojvode Mirče. Rascep u porodici će svakako igrati neku ulogu u nastajanju epskih pesama o Kraljeviću Marku i bratu Andrijašu, omiljenim junacima „bugarštica”.
Despot Stefan Lazarević bio je drugi uglednik koji se na osoben način ustalio u Ugarskoj. Kao vazal kralja Žigmunda od 1403—04. on je dobio prvo Beograd, Mačvu i Golubac, nekad sporne gradove i teritorije, a zatim pre jula 1411. i prostrane posede u Ugarskoj. Vlastelinstvo despota Stefana se sastojalo od nekoliko kompleksa: 34 sela oko grada Debrecina i trgovišta Besermenja, 15 sela i selišta u satmarskoj županiji sa rudarskim naseljima Satmar, Nemci, Nađbanja, Felšebanja, bio je župan tri županije. Do vremena Đurđa Brankovića uključeni su i drugi posedi: Apatin i Aranjan u bodroškoj županiji, grad Bečej na ostrvu u Tisi, trgovišta Bečej i Bečkerek u torontalskoj županiji, Đurađ je imao i gradove oko Tise (Tokaj, Talja, Regec), posle pada Smedereva dobio je već spomenuti Vilagošvar sa stotinak sela, a imao je i Slankamen i još dva sela u sremskoj i 7 sela u bačkoj županiji.
Nisu samo srpski vladari sticali posede u Ugarskoj, već i njihovi velikaši. Poznati su mali delovi poseda istaknutih pojedinaca: čelnika Radiča, vojvode Mihajla, protovestijara Bogdana, nekog Vladislava, koji je zabeležen kao „baron”. Ne možemo se opširnije baviti despotskim i velikaškim posedima u Ugarskoj iako je to veoma značajna i privlačna tema, naročito problemi njihovog očuvanja i gubljenja, moramo se ograničiti na one aspekte koji su bliži srži naše teme. Pre svega, spomenuta gospoda nisu trajno živela na svojim ugarskim posedima, za Đurđa Brankovića znamo da se sklonio pre pada Smedereva, i da je kasnije, u danima opasnosti, premeštao svoju riznicu. Posedi su pored ekonomske namene i funkcije pribežišta služili i tome da srpske feudalce jače vežu za Ugarsku Kraljevinu, da ih uključe u njen odbrambeni sistem itd. Značaj ovih prvih poseda je bio u tome što su služili kao primer i obrazac srpskoj gospodi druge polovine XV veka. Sa gledišta naše teme značajna je i uloga u preseljavanju stanovništva iz Srbije, o kojoj imamo dve vrste svedočanstva. S jedne strane se vidi da su činovnici i zastupnici despota na njihovim posedima bivali bar delom Srbi. Brajan se zvao podžupan torontalske županije, Vlatko je bio kastelan Vilagoša, Brajislav se zvao njegov zamenik. S druge strane, iz vremena naslednika kralja Žigmunda i kasnijih vladara imamo saborske odluke i dekrete kojima se despotu Srbije, celjskom Grofu i drugima zabranjuje da svoje posede, trgove, utvrđenja i gradove ustupaju strancima ili došljacima, smeli su postavljati samo Ugre, što je značilo podanike ugarskog kralja. Uloga despotskih poseda u naseljavanju može se proceniti i po tome što se grupe srpskih naseljenika izvan pojasa uz granicu najpre nalaze u krajevima gde su bili delovi despotskog vlastelinstva.
Tiho preseljavanje “malih” ljudi
Ona druga tiha struja ostaje znatnim delom neprimetna, jedva prepoznatljiva po svojim rezultatima. Podataka ima tek toliko da možemo zapaziti neku vrstu nagiba, kojim se populacija sliva od juga ka severu. Savu su prelazili ratnici i ugarski državni dostojanstvenici nakratko, dolazeći sa severa, dok su mali ljudi idući u suprotnom smeru ostajali trajno iza granice. Teško bismo i to mogli konstatovati da nije podataka o crkvenoj situaciji. U popisima sakupljača papske desetine iz tridesetih godina XIV veka parohije uz Savu su siromašne, nekad bez ikakvih prihoda zbog jeretika i šizmatika.
Odavno su poznata svedočenja iz 1437. o delovanju čuvenog franjevačkog propovednika fra Jakova iz Marke, koja su dali župan požeške županije i biskupi sremski i bosanski, tvrdeći svaki za sebe ali saglasno da „veći deo spomenutih krajeva Srema nastanjuju Rašani, iako neki gradovi i sela važe kao hrišćanski (tj. katolički), u većini žive Rašani i Bosanci izmešani sa hrišćanima (tj. katolicima)”. U jednom od tih formalnih svedočanstava kaže se da i „na drugoj strani Dunava, približno u dubini od jedne milje, takođe žive izmešani Rašani, bosanski jeretici i hrišćani (tj. katolici)”. To je, naravno, nedovoljno za procenu brojnosti i udela došljaka u ukupnoj populaciji, ali je dovoljno da potvrdi prisustvo talasa doseljenika, koji će biti zbrisan događajima sredinom veka.
Nešto slično se može zapaziti i na dunavskom delu granice. Već početkom XV veka Kovin i sela pod gradom, Bavanište i Skorenovac, imaju srpsko stanovništvo. Prateći sudbinu tih ljudi, ovde možemo zapaziti smenjivanje migracionih talasa. Situacija se temeljito izmenila u vreme kada su Turci 1439. opsedali Smederevo. Tada se Jedan turski odred prebacio preko Dunava, oplenio naselje Kovin (ne tvrđavu) i odveo deo stanovnika u roblje. Drugi deo stanovnika Kovina i spomenutih sela nije sačekao turski napad, uputio se sa ženama, decom, imovinom koja se mogla nositi u unutrašnjost Ugarske „sklanjajući glave pod tuđe krovove”, kako o njima kaže savremeni tekst. Naišli su na pogodno mesto, opustelo sedište kod crkve svetog Avrama na ostrvu Čepel, južno od Budima. Oživeli su naselje i preneli na njega ime svoga starog zavičaja, tako da će se zvati Gornji Kovin ili Srpski Kovin, Rackeve. Kontinuitet sa Kovinom na Dunavu naglašen je i u povlasticama, koje je stanovnicima novog naselja potvrdio kralj Vladislav I u oktobru 1440. Tim privilegijama kovinskim treba zahvaliti za ono malo što znamo o seobi Kovinaca. A privilegije su, da spomenemo još i to, napravljene po obrascu onih koje je 1428. izdao kralj Žigmund Bugarima koji su dobegli i bili naseljeni na ostrvu Rožd, pored koga se razvilo naselje Sentandreja. Tragovi njihovi su ostali sve do velike seobe.
Naseljavanje Srba uz Tisu
U to burno vreme jedna grupa Srba je pošla uz Tisu i naselila se pre 1442. u županiji Spoljni Solnok, u blizini jednog kompleksa despotskih poseda. Nije poznato odakle su ovi Srbi došli, ali se može s razlogom pretpostaviti da su iz Despotovine, jer su imali status „kraljevskih Raca” (Rasciani regales), potčinjeni su bili kralju, imali vojvodu koji se zvao Jakov, možda je to rodonačelnik Jakšića, i „kapetane ili sudije”, koji su se zvali Đorđe, Pavle i Radoslav. Nije poznato da li se ova grupa vratila po obnavljanju Despotovine 1444. Iz prvog perioda nema drugih vesti o seobama, ali ima podataka o grupama Srba ili pojedincima dospelim u mesta daleka od matične zemlje. Takvu grupu susrećemo 1453. u Vilagošvaru, sigurno u vezi sa despotskim posedom, selo sa srpskim imenom Racfalu 1454. u dalekoj heveškoj županiji.
Prvi period možemo zaokružiti ističući važnu činjenicu da su u periodu unutrašnjih borbi od 1445. a naročito od 1448, između stranke Hunjadija i stranke Celjskog, u koju je bio uvučen i Đurađ Branković, sva despotska dobra postepeno oduzeta, tako da u trenutku pada Srbije 1459. nijedno selo nije bilo u rukama potomaka Đurđa Brankovića. Tome treba, verovatno, pripisati činjenicu da konačno osvajanje Despotovine nije pratio egzodus vlastele u pravcu Ugarske, kako bi se očekivalo imajući u vidu odnose iz vremena kralja Žigmunda i despota Stefana. Jedna od teških posledica unutrašnjih stranačkih borbi je bila i u tome, da je Ugarska prestala biti gostoljubiva sredina za srpske ratnike i vlastelu. Ona će to ponovo postati nekoliko godina kasnije zahvaljujući svesnom i upornom angažovanju kralja Matije Korvina.
Dolazak Rašana u opustošeni Srem
Jedan savremeni izvor može da nas uvede u prilike na početku drugog perioda. Ugarski velikaš iz okoline kralja Matije obaveštava iz Tate svoga korespondenta u Češkoj u novembru 1463. o kraljevim uspesima postignutim osvajanjem Jajca (tvrđava još tada nije pala), Zvečaja i severne Bosne. U Ugarskom Kraljevstvu — kaže on — više nema straha od Turaka, jer od Beograda, gde se Sava uliva u Dunav primećuje pisac, duž Save, kralj je naredio da se podignu utvrđenja na mestima gde su Turci tokom više proteklih godina provinciju sremsku, na ovoj strani Save, napadali radi pustošenja. Postavio je kralj kapetana toga dela kraljevstva gospodina Petra de Zakol, župana Tamiškog, koji je prošloga leta pobedio vojsku Ali-bega. Već sada se iz tih tvrđava plene oblasti kraljevstva Raške, odakle je ranije bilo napadano ovo kraljevstvo, i sada će se iz plenjenja kraljevstva Raške preobraziti sremska provincija, jer Rašani dolaze na ovu stranu Save da nasele pusta mesta.
Ovo retko informativno a slabo zapaženo mesto, uprkos optimizmu, nerealnom u svetlosti kasnijih događaja, realno osvetljava situaciju na granici. Ono je nastalo u periodu ravnoteže kada je lanac tvrđava na tlu Bosne (Zvečaj, Srebrnik, Teočak), duž Save (Mitrovica, Kupunik, Barič, Beograd), duž Dunava (Kovin, Haram, Dranko, Laslovar, Oršava, Severin) uspevao da pruži zaštitu stanovništvu iza granične linije. Tome je prethodilo nekoliko godina, to je tačio od 1459, turskog pustošenja u kojima je Srem, kako se vidi opusteo u velikoj meri. Sa gledišta naše teme veoma su važne okolnosti koje iz toga slede: bar jedan deo ranijih doseljenika u Srem morao je tražiti pribežište dublje u unutrašnjosti, kao što se to činilo 1439; a zatim, teritorija Srema je ostala pusta vapijući za naseljavanjem, koje kraljevi branioci granica postižu milom ili silom, pleneći susedne oblasti na turskoj strani granice.
Obaveštenja iz navedenog pisma potvrđuju i neke izjave samoga kralja Matije, a još više njegova politika u sledećim godinama, zaokupljena oživljavanjem opustelih oblasti. U jednom pismu Venecijancima iz 1462. kralj se žalio da su u protekle tri godine, dakle od 1459, Turci iz njegove zemlje odvukli više od 200.000 stanovnika. (Ovde moram primetiti da je usled nesporazuma u jednoj staroj mađarskoj zbirci regesta ovaj broj tako upotrebljen kao da se odnosi na stanovnike Srbije koji su prešli u Ugarsku. Radonić ga je u tom smislu upotrebio u svojoj na francuskom objavljenoj kratkoj istoriji Srba u Ugarskoj, odatle su je preuzeli Jireček, zatim Ivić, a kasnije je bezoroj puta ponovljeno, i teško i sporo će se ta greška otklanjati.) Nadoknađivanje tog gubitka kralj Matija je shvatio kao svoju vladarsku misiju. Izvori iz kasnijih godina pokazuju da je veoma ozbiljno shvatao populacionu politiku, da je prepoznavao njene različite dimenzije, da nije prestajao da iznalazi rešenja. Jedno od sredstava te politike sastojalo se u privlačenju i pozivanju srpske vlastele zaostale na turskoj teritoriji. Za kratko vreme pridobio je nekoliko uglednih porodica i pojedinaca ustupajući im posede i dodeljujući dostojanstva. Tako su kralju prišli Dmitar i Jovan Jakšići, kojima je 1464. dao vlastelinstvo oko grada Nađ-Laka. Najkasnije do sredine te godine došao je kralju Vuk Grgurević, unuk Đurđa Brankovića, kome je dodeljena despotska titula vakantna od 1459. Te godine je preko Dubrovnika došao Miloš Belmužević, koji se u svome testamentu sećao „kada dojdoh do poganeh na ugarski arsag v dni svetloga kralja Matejaša”. On se prisetio poziva i obećanja vere da je došao „na njegove svetlosti krstjanstvo i veru i sve ugarske velike i male gospode veru”. Od ranije su kod kralja bili Vladislav Hercegović i sin Balša, a pridružili su se do 1466. Ivaniš Vlatković, Radič Banović iz Bosne, Grgur Popović iz kruga Brankovića.
Događaji iz kasnijih godina jasno pokazuju da se kralju Matiji isplatilo ono što je uložio u ugledne došljake iz Srbije i Bosne. Dobio je sposobne ratnike, koji su okupili svoje zemljake, zapovednike ličnih banderija ili odreda kraljevih najamnika, naročito lako oklopljene konjice, koju su većinom sačinjavali Srbi, zapovednike tvrđavskih posada, okretne pregovarače, posebno s Turcima. Neki od tada doseljenih Srba su se proslavili junaštvom kao despot Vuk, braća Jakšići i Miloš Belmužević, i uzdigli u red ugarskih velikaša.
Ugari preuzeli turske metode prema doseljenim Srbima
Kod velike mase sitnih ljudi pomoću kojih je trebalo oživeti naselja i obrađivati zapuštena imanja, kralj se nije oslanjao na spontano doseljavanje — suviše veliki brojevi su bili u pitanju — već je posegao za turskim metodama. Kako je sam pisao, on je želeo da ljudima sa neprijateljske teritorije naseli svoje zapustele oblasti, pa je od samog početka vojne akcije povezivao sa izvođenjem stanovništva sa turskog područja. U toj vrsti populacione politike, koja je donosila velika stradanja i patnje srpskom življu pod turskom vlašću u oblastima blizu granice, kralj je nailazio na dve vrste smetnji. Jednu je činio turski odbrambeni sistem, veoma sličan ugarskom, oslonjen na posade u tvrđavama i mrežu uhoda i špijuna, čiji je zadatak bio da onemogući iznenađenja. S kraja veka imamo savremene izveštaje o izjalovljenim napadima zbog toga što se stanovništvo razbežalo, obavešteno o predstojećem pohodu. Druga smetnja je dolazila iz sopstvenog tabora od strane nekih zapovednika koji su odbijali da odvode posle pohoda ljude u roblje, jer im to hrišćanska savest nije dozvoljavala. Kralj Matija je zbog toga tražio od pape oproštajnicu, koja bi izričito dozvoljavala da se ljudi uhvaćeni u neprijateljskoj zemlji mogu dovesti, naseliti u njegovoj zemlji ili držati kao roblje. Koliko se može razabrati, ta kontroverza je proistekla iz mešanja argumenata, zemlja je bila neprijateljska, ali su stanovnici bili hrišćani. Srbi su odvlačeni preko granice ali nisu držani u kući kao roblje niti prodavani, nego su naseljavani na opustela zemljišta obrađujući ih kao i ostalo zemljoradničko stanovništvo Ugarske. Ugledni zarobljenici su držani u ropstvu radi otkupa i u ratovima među hrišćanskim državama. Kralj Matija se, kao što ćemo videti, tom vrstom skrupula nije dao zaustaviti.
On je u Rimu imao još jednu zanimljivu intervenciju, tražio je, naime, da se od strane Turaka odvučeni supružnici smatraju za mrtve, tako da oni koji su preostali, mogu sklopiti drugi brak. U svojim zahtevima ukazivao je na štetu koja nastaje za državu: nije se rađalo potomstvo, rasturane su baštine, jer su ljudi odlazili u tuđe zemlje. Na jednom drugom mestu sam upozorio na to, da je kraljeva briga o povećanju stanovništva umela da dobije neobične oblike. Po svedočenju breslanskog biskupa Emenloera, prilikom osvajanja grada Kostolanja zatečeno je u tvrđavi 400 husitskih žena, koje je kralj Matija poslao u Srem da ih poudaju za Srbe. Očigledno u ponovo kolonizovanom graničnom Sremu nedostajalo je ženskinja, a u odnosu na jeretike i šizmatike nisu iskrsavali problemi zbog nerazrešivosti braka.
Kontraverzni brojevi preseljenih ljudi
Kraljeva politika preseljavanja najpotpunije dolazi do izraza u nekoliko ratnih operacija o kojima su sačuvani savremeni izveštaji. U nekima od njih su navedeni i brojevi preseljenih ljudi, preterani, koliko se moglo utvrditi. Za vreme ratovanja u Bosni u jesen 1463. treba da je od Turaka oslobođeno 15.000 hrišćana i odvedeno u Ugarsku. Prilikom ratovanja oko Šapca, Zvornika i Smedereva u zimu 1475/76. ne spominje se odvođenje stanovnika, verovatno zbog toga što su operacije bile u domašaju kraljevih ratnika među kojima je bilo egzodusa, pratili su pohode koje je kralj Matija uputio na Srbiju i Bosnu 1480. i u Srbiju 1481. Svaki od pohoda na Srbiju, išli su dolinom Morave, drugi čak do Kruševca, bio je praćen ogromnim brojem iseljenih stanovnika, po 50.000 što samo u dve godine iznosi 100.000 duša. Izveštaji pominju ogromno dugu povorku kola na kojima su bile porodice i stvari preseljavanih stanovnika, zatim teškoće na putu zbog rđavih vremenskih prilika, tehničke probleme prebacivanja preko Dunava. Posle drugog pohoda doseljenici su dovedeni u temišvarski kraj, odakle su se sigurno razišli po inače slabo naseljenom Banatu i Pomorišju, u koje su Srbi dospeli već ranijim seobama manjih grupa. Na drugom mestu sam izrazio sumnju u tačnost brojki koje navodi sam kralj u pismima, oslanjajući se na vesti svojih zapovednika. To bi značilo da se na turskoj teritoriji, koja je bila u domašaju kraljevih ratnika među kojima je bilo i mnogo Srba, ugasilo oko 20.000 ognjišta ili 1.000 sela, a to bi pokrivalo površinu od 6 nahija veličine beogradske iz početka turske vlasti. No, ako je stvarni broj preseljenih bio znatno manji, čak upola manji, opet to znači ogromne perturbacije na obe strane granice. Treba samo pomisliti na prazan prostor koji je ostao u Pomoravlju i setiti se da su defteri iz 1468. i 1476. govorili o stočarima koji su u te krajeve sigurno naseljeni posle pada Despotovine. Seobama iz 1480. i 1481. morala je uslediti nova kolonizacija, koja je dovela već treći talas stanovništva. A dovela ih je sigurno, jer je u pohodu 1493, nastavljajući politiku Matije Korvina i posle njegove smrti, kapetan Donjih Krajeva Pavle Kinjiži, poveo veliki broj stanovnika iz šire okoline Smedereva i naselio ih u Ugarsku. Međutim, u pohodu u Posavinu 1494. Turci su, saznavši šta se sprema i stanovništvo sklonili u obližnje planine, verovatno Cer. U poslednje tri decenije XV v. bilo je srazmerno dugih perioda formalnog „primirja”, kad se pregovaralo i o odvučenom stanovništvu, pri čemu su se zahtevi i jedne i druge strane potirali. Inače su se Turci zalagali za to, da se zabrani kretanje preko granica, dok su ga Ugri odobravali, ne bojeći se bežanja sa svoga područja.
Olakšica za doseljene Srbe – oslobađanje od plaćanja crkvene desetine
Za srpske iseljenike iz vremena kralja Matije veoma su važna bila nastojanja da im se položaj olakša i da se trajno vežu za ugarsko tle. Najviše tu dolazi do izraza u verskim odnosima. Odlukama sabora, doseljeni Srbi su, kao i ostali pravoslavci bili oslobođeni plaćanja crkvene desetine, koju je ubirala katolička crkva. Od njih je upimana novčana dažbina „hrišćanski dipar”, čiji je iznos postepeno uvećavan. Ako bi katolik i pravoslavac zajednički obrađivali zemlju, desetina je davana samo od polovine katolika. Ipak je bilo sporova, ponekad oštrih, ali sporova je bilo i među prelatima i feudalcima katolicima. Kralj Matija je 1477. kod pape Siksta IV izdejstvovao encikliku kojom se katoličkim prelatima i sveštenstvu u Ugarskoj preporučivao tolerantan stav prema inovernim došljacima. Papa je tražio da hrišćane grčkog obreda ne izbegavaju, ne vređaju u propovedima, da ih ne žigošu kao nepravilno krštene, da ih primaju u katoličke crkve i sahranjuju u katolička groblja kad to zatraže, da im ne uskraćuju obrede ako nema pravoslavnih sveštenika. Sve je to trebalo da pridobije za katoličku crkvu i olakša pokatoličavanje. Međutim, sa Srbima se preseljavalo i sveštenstvo, koje je održavalo veze sa Svetom Gorom i pravoslavnom jerarhijom pod turskom vlašću. Starešina pravoslavaca u Ugarskoj bio je beogradski mitropolit.
Inače Srbi doseljeni u ovim prvim talasima, u predmohačkom periodu, nisu imali neke posebne privilegije, niti su živeli po posebnom pravu. Položaj pojediica ili porodice zavisio je od socijalne sredine u koju bi se uključio. Zemljoradnici su obrađivali zemlju pod jednakim uslovima sa drugim seljacima. Mnogi su zahvaljujući ličnoj slobodi i brojnosti porodica bili u stanju da prihvate neku plaćenu vojnu dužnost kao husari, „vojnici” u posadama tvrđava ili šajkaši. Potrebe za ratnicima su bile velike i udeo Srba u vojnim snagama sve primetniji ukoliko je vreme proticalo, sve do Mohača i pokreta Jovana Nenada.
Zaključak: Preseljavanja Srba su bila prinudna
Posmatrane u celini, najranije srpske migracije pokazuju izvesne crte, kojima bi vredelo posvetiti više pažnje no što je to moguće u zaključku ovog predavanja. Pre svega, one su toliko brojne i raznovrsne da bi se teško mogle svesti na jedan tip i pripisati uniformni uzroci. Iako su u krajnjoj liniji iza svih ili skoro svih događaja povezani s Turcima, turskim osvajanjima i turskom vlašću, ipak se povodi pojedinih migracija, pa i čitavih talasa u znatnoj meri razlikuju. Iz našeg istraživanja, proizlazi, čini se, da je u tadašnjim kretanjima stanovništva srazmerno malo spontanosti, a veoma mnogo direktne ili indirektne prinude. Usudio bih se da dodam da su pokrenute i premeštane mnogo veće mase stanovništva, nego što se to prećutno pretpostavlja, ali naša istorijsko-demografska istraživanja su toliko nerazvijena da je prerano stavljati u bilo kakav odnos ove preseljenike prema ukupnoj tadašnjoj srpskoj populaciji. Najzad, ove rane seobe su veoma dinamične, u pojedinim krajevima, kao što su Srem, Posavina i Pomoravlje i po tri puta se smenilo stanovništvo u toku jednog stoleća. O tome će valjati voditi računa u rezonovanjima o poreklu stanovništva, o jezičkim pojavama, narodnoj kulturi itd.
IZVOR: Sima Ćirković, istoričar i član SANU, jedan od vodećih poznavalaca srpskog srednjeg veka
11. avgust 2017. u 07:33
vojislav ananić
Srpska zajednica u Mađarskoj
Prisustvo Srba na području današnje Mađarske datira još iz srednjeg veka. Od kraja 14. veka do pada despotovine 1459. godine prisutan je proces seoba stanovništva Srbije u severne krajeve. U delovima južne Ugarske na granici prema Osmanskom carstvu Srbi su služili kao pogranična vojska ugarskog kralja.
Broj srpskog stanovništva znatno se povećava sa Velikom seobom 1690. godine, dolaskom oko 60.000 ljudi koji su prešli Savu i Dunav naselivši se širom tadašnje države i stigli čak na sever do Sentandreje. Ovu Veliku seobu predvodio je Patrijarh Arsenije III Čarnojević. U tom periodu Srbi postaju velika etnička grupacija, koja na osnovu carskih Privilegija dobija status političkog činioca. Privilegije koje je izdao austrijski car Leopold I zagarantovale su Srbima prava, veroispovednu slobodu, oslobađanje od nekih feudalnih dažbina i ostale bitne povlastice.
U umetnosti dolazi do napuštanja zografskih formi i prihvatanja barokne kulture. Sentandreja postaje umetnička celina kakvih je malo u srpskoj kulturi 18. veka, o čemu svedoče 7 baroknih crkava i bogata crkveno-umetnička zbirka muzeja Budimske eparhije. Posebnu ulogu odigrali su Kiprijan Račanin i Gavril Stefanović Venclović. Na prelazu između 18. i 19. veka dolazi do pomeranja srpskog kulturnog centra iz Beča u Budimpeštu, a zatim u Novi Sad. Srbi su u Budimu imali svoje novine i bili veoma dobro organizovani. Godine 1896. osnovana je Matica srpska koja je kasnije preseljena u Novi Sad. Bečki dvor je dao uglednijim Srbima visoke činove, plemićke titule i posede za njihove zasluge (Čarnojevići, Popovići, Raškovići, Tekelije). Sava Tekelija jedan od najistaknutijih i najobrazovanijih Srba toga vremena zaveštao je svoju imovinu za dobrobit srpskog naroda (bogatu biblioteku, imanje za školovanje srpske omladine – Tekelijanum). Tada su osnovan prve građanske škole i gimnazije, štampane knjige.
Od kraja 18. veka srpsko stanovništvo je u stalnom opadanju a uzroci su različite prirode. Najveći broj opadanja srpskog stanovništva zabeležen je optacijom u tadašnju Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca kada je svoje domove napustilo veliki broj ljudi.
Do Prvog svetskog rata značajnu ulogu u negovanju jezika i kulture imala je je Srpska pravoslavna crkva, kao i u periodu između dva svetska rata mada je u tom razdoblju znatno opao broj stanovništva. Crkva je povodom verskih praznika okupljala narod i uz pomoć sveštenika i učitelja organizovala razne priredbe i posela. Ove priredbe su u većini srpskih sela bile pozorišne predstave, odnosno, amaterska društva iz naselja, koja su sem predstava izvodila i razne igre, pesme i muziku. Osnivanjem antifašističkog fronta (1948), koji je kasnije prerastao u Savez južnih Slovena u Mađarskoj, počeo je nov period kulturnog života. U većini naselja osnivaju se klubovi u čijem okviru rade i razne sekcije: folklorna, muzička, dramska i etnografska. Ovi nisu bili samo za Srbe, nego su mogli da se uključe i Mađari.
To su bili klubovi u Pomorišju: Batanja, Deska, Segedin i na jugu: Santovo, Mohač, odnosno, naselja Medina, Lovra, Čip, Bata, Kalaz, Pomaz, Sentandreja i Pešta. U periodu 90. godina prošlog veka pomenuti klubovi prerastaju u folklorna društva i dolazi do značajnijeg preokreta osnivanjem Samouprave Srba u Mađarskoj koja je i danas jedini relevantan predstavnik u javnom i političkom životu Srba u Mađarskoj. Donošenjem Zakona o pravima nacionalnih i etničkih manjina u Mađarskoj 1993. godine koji navodi ukupno 13 nacionalnih i etničkih manjina i uvodi samoupravni sistem manjina. Prema pomenutom zakonu omogućeno je i osnivanje Zemaljske samouprave tj. Samouprave Srba u Mađarskoj kao krovne organizacije Srba u Mađarskoj. Najviše telo zamaljske samouprave (SSM) je skupština koja u ovom ciklusu broji 21 člana. Na čelu Samouprave Srba u Mađarskoj nalazi se predsednik kojeg imenuje skupština na 4 godine, kao i dva potpredsednika takođe birana na predlog predsednika što treba da izglasa skupština.
IZVOR: „Srpske nedeljne novine“, Budimpešta
11. avgust 2017. u 19:19
vojislav ananić
SRBI U MAĐARSKOJ
Srbi su jedna od zvaničnih nacionalnih manjina u Mađarskoj. Po poslednjem službenom popisu iz 2011. godine, u Mađarskoj je živelo ukupno 10.038 Srba. Po regionima (županijama) taj broj je bio sledeći:
Budimpešta (Budapest) – 1.851
Bač-Kiškun (Bács-Kiskun) – 795
Baranja (Baranya) – 703
Bekeš (Békés) – 582
Boršod-Abauj-Zemplen (Borsod-Abaúj-Zemplén) – 45
Čongrad (Csongrád) – 1.177
Fejer (Fejér) – 156
Đer-Mošon-Šopron (Győr-Moson-Sopron) – 79
Hajdu-Bihar (Hajdú-Bihar) – 47
Heveš (Heves) – 30
Jas-Nađkun-Solnok (Jász-Nagykun-Szolnok) – 42
Komarom-Estergom (Komárom-Esztergom) – 79
Nograd (Nógrád) – 13
Pešta (Pest) – 1.306
Šomođ (Somogy) – 104
Sabolč-Satmar-Bereg (Szabolcs-Szatmár-Bereg) – 23
Tolna (Tolna) – 164
Vaš (Vas) – 48
Vesprem (Veszprém) – 67
Zala (Zala) – 39
Srbi u Mađarskoj žive u nizu naselja gde obično ne čine više od 2-5% stanovništva (do 300 Srba). Ova naselja su često udaljena i nalaze se u nekoliko županija srednje i južne Mađarske (Peštanska, Čongradska, Baranjska, Bač-Kiškun), što se nepovoljno odražava na stanje srpske zajednice. U celoj Mađarskoj ima svega nekoliko naselja sa više od 100 Srba (Batanja, Lovra, Santovo, Deska, Čip).
Danas je jedino većinski srpsko mesto u Mađarskoj selo Lovra (Lórév) na Čipskom „ostrvu“, zapravo Dunavskoj adi južno od Budimpešte. Najbrojnija srpska zajednica živi u Batanji (oko 350 Srba). Manje srpske zajednice mogu se i danas naći po gradovima kao što su: Budimpešta (Budapest), Sentandreja (Szentendre), Segedin (Szeged), Baja (Baja) i po manjim naseljima poput Pomaza (Pomáz), Kalaza (Kalász), Deske (Deszk), Čobanca (Csobánka), Čipa (Szigetcsép), Santova (Hercegszántó), Siriga (Szőreg), Batanje (Battonya), Sentivana (Újszentiván), Čanada (Magyarcsanád).
Pored navedenih naselja postoji i niz drugih naselja, danas bez Srba, ali sa očuvanim svedočanstvima njihovog nekadašnjeg bitisanja, koja uključuju crkve, groblja, krstove na raskršćima, kao i brojne toponime, za koje danas mesno nesrpsko stanovništvo i ne zna šta znače. Ovo je slučaj sa nizom gradskih naselja srednje i severne Mađarske, kao i sa nekim selima Baranje i Tolne, odakle su se Srbi masovno iselili posle Prvog svetskog rata.
Istorija
Razdoblje srednjovekovne Ugarske
Prisustvo Srba na području današnje Mađarske datira iz srednjeg veka. Majka ugarskog kralja Geze II bila je Jelena, rođaka srpskog kralja Uroša. Tokom srednjovekovnog perioda srpsko-ugarske veze bile su snažne, mada su postojali i periodi međusobnog neslaganja i ratovanja.
Od 14. veka i početka osmanskih osvajanja srpskih zemalja na Balkanu počinju seobe Srba na sever, ka području i zemljama pod upravom srednjovekovne Ugarske. U početku su Srbi služili kao pogranična vojska u službi ugarskog kralja.
Razdoblje osmanske uprave
Posle Mohačke bitke, 1526. godine, većina Srba se našla pod Turcima, koji su zavladali i velikim delom teritorije današnje Mađarske. Tokom perioda otomanske vladavine u delovima Panonske nizije u 16. i 17. veku, većina mađarskog i katoličkog stanovništva je napustila neke od ovih krajeva i povukla se ka severu. Njih su zamenili Južni Sloveni (Srbi, Bošnjaci, Šokci, Bunjevci i Hrvati). Oni su bili i glavna vojna snaga otomanskog carstva na području Panonske nizije. Zabeleženo je da se u Budimu sa budimskim pašom moglo razgovarati na srpskom jer „taj jezik znaju malne svi Turci, a osobito vojnici“.
Krajem 17. veka delovi područja današnje Mađarske kojima su do tada vladali Turci došli su pod kontrolu Habzburgovaca. U ovom periodu, tačnije 1690. godine, desila se Velika seoba Srba, kojom je srpski element u ovim krajevima znatno ojačan.
Tokom 19. veka Srbi su na području današnje Mađarske i dalje činili značajan deo gradskog stanovništva, ali njihov udeo i značaj je bio u opadanju. Već početkom ovog veka u „najsrpskijoj“ Sentandreji oni gube većinu, a krajem veka ima ih manje od 20%. Aktivnost Srba postepeno se pomera ka jugu Panonske nizije, ka području današnje Vojvodine, gde su Srbi bili mnogo brojniji i činili su veći udeo u stanovništvu. Ovo se posebno snažno osećalo posle Revolucije 1848/49. godine, koja je iz korena uzdrmala mađarsko-srpske odnose.
Srbi u Mađarskoj nakon 1918.
Posle Prvog svetskog rata 1918. godine veliki (južni) delovi nekadašnje Austrougarske pretežno nastanjeni Južnim Slovenima ušli su u sastav novoosnovanog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije nazvanog Jugoslavija). Od teritorija pod upravom nekadašnje Translajtanije ili ugarskog dela Dvojne monarhije, u okvir nove južnoslovenske države ušla su područja nastanjena velikim brojem Srba: Hrvatska-Slavonija (tada je uključivala Srem), Bačka, Banat i Baranja. Prema Trijanonskom sporazumu, jedan deo ovog područja, sa poglavito mađarskim stanovništvom, tačnije severni deo Baranje i najseverniji, manji (15%), deo Bačke, bio je uključen u granice novoosnovane nezavisne mađarske države (od 1918. ovi prostori su bili pod vojnom i civilnom upravom Kraljevstva SHS). Zbog nezadovoljstva novom graničnom linijom, na severu Baranje i Bačke je 1921. godine od strane lokalnog (uglavnom srpskog) stanovništva uspostavljena kratkotrajna Baranjsko-Bajska Republika. Ona je obuhvatala područje današnje mađarske Baranje i deo severne Bačke oko grada Baje. Predsednik republike je bio slikar Petar Dobrović.
Trijanonski sporazum bio je ključan za odnose između Srba i Mađara na području današnje Mađarske. Vojska Kraljevine SHS iselila je deo srpskog stanovništva sa područja koja su prema Trijanonskom sporazumu pripala Mađarskoj (okolina Pečuja i Segedina posebno) na područje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, najviše na prostor današnje Vojvodine, da bi posle toga ovaj sporazum bio ratifikovan od strane obe države. U sledećim godinama iseljavanje Srba u maticu je nastavljeno, tako da je u ovom razdoblju (1921 – sredina 1930-ih godina) sa područja današnje Mađarske u maticu „optiralo“ (dobrovoljno se iselilo) oko 2/3 srpske zajednice. Ovome je podsticaj davao i tadašnji episkop budimski Georgije Zubković. Gotovo celokupno srpsko stanovništvo većinski srpskih sela Šaroka (mađ. Sárok), Deske (mađ. Deszk), Iločca (Illocska), Sentivana (mađ. Újszentiván), Siriga (mađ. Szőreg), Majiša (mađ. Majs), Ivande (Ivándárda) i Sečuja (mađ. Dunaszekcső) se iselilo. Iz nekih naselja, npr. Srpska Nana, se potpuno iselilo preostalo srpsko stanovništvo. Novi udarci srpskoj zajednici bili su Drugi svetski rat i kasnije razmimoilaženje Mađarske i SFRJ posle rezolucije Inforbiroa. Sve ovo doprinelo je smanjenju brojnosti i udela Srba po matičnim naseljima, pa se postepeno kao osnovni činilac smanjenja broja Srba nametnulo „tiho pretapanje“ kroz brakove i druge društvene veze u pretežno, mađarsko okruženje.
Etničko područje Srba i Južnih Slovena u Panonskoj niziji između 16. i 18. veka(prema Jovanu Cvijiću i dr Dušanu J. Popoviću)
Tokom prve polovine 18. veka, Srbi i drugi Južni Sloveni bili su većinsko stanovništvo u nizu mađarskih gradova, poput Budima (deo Budimpešte), Sentandreje, Baje, Pečuja, Segedina. Međutim, posle odlaska turske vlasti ovi gradovi su uglavnom bili mali i nerazvijeni.
Pečuj – zabeleženo je da su 1698. godine više od polovine stanovništva Pečuja činili Južni Sloveni (uključujući i Srbe). Budim – 1715. godine grad Budim imao je 1.539 kuća, od toga južnoslovenskih (uglavnom srpskih) 769, nemačkih 701 i mađarskih 68. Baja – 1715. godine grad Baja imao je 237 kuća, od toga 216 južnoslovenskih (Srbi i Bunjevci), 16 mađarskih i 5 nemačkih. Sentandreja – 1720. godine 88% stanovništva Sentandreje bili su Južni Sloveni, uglavnom Srbi. Segedin – 1720. godine, u Segedinu je bilo 193 doma, od kojih 99 srpskih.
Godine 1910. popisano je 26.248 ljudi koji govore srpskim jezikom na području današnje Mađarske. Ovaj broj se u sledećim popisima stalno smanjivao:
1921. – 17.132
1930. – 7.031
1941. – 5.442
1970. – 11.177
1980. – 3.426
1990. – 2.953
Na poslednjem popisu, posle perioda demokratizacije i otvaranja Mađarske ka svetu, broj Srba se povećao (2001. – 3.388).
Današnje stanje
Danas je srpska zajednica u Mađarskoj malobrojna, ali i posebna po tome što je najškolovanija od svih drugih manjinskih zajednica. Među Srbima je zabeležen najveći postotak visokoobrazovanih i najmanji postotak pripadnika bez svršene osnovne škole. Verovatno je to posledica velikog udela Srba u gradskim sredinama, naročito u prestonici, Budimpešti, i njenoj bližoj okolini. Kao i sve druge manjinske zajednice u Mađarskoj (izuzev romske) Srbi se suočavaju sa teškoćom gubljenja nacionalne posebnosti putem veoma čestih međunacionalnih brakova. Veliku pomoć u očuvanju srpskog identiteta pruža postojanje Budimske eparhije Srpske pravoslavne crkve, sa sedištem u Sentandreji.
Isečak iz teksta „Srbi u Habsburškoj Monarhiji“, sa sajta http://www.zapadnisrbi.com
15. avgust 2017. u 06:15
vojislav ananić
SENTANDREJA, BILA JE NEGDA FAROS SVETILNIK SRPSTVA (JAKOV IGNJATOVIĆ)
Varošica na gornjem Dunavu, poviše Budima, čije lepo ime, u povesnom zvuku i odjeku, ima u Srpstvu važno značenje i draž nedovoljno poznatog mesta, koje je po nekim istanjenim, a ipak vazda prisutnim sponama neotuđivo vezano za maticu nacionalne duhovne baštine. Te spone su danas, naizgled samo, rodoljubivo-osećajne priro¬de. A, zapravo, one su istorijskog svojstva i tkiva. Jer, u Sentandreji se nalaze nezaobilazni i još uvek nedovoljno poznati belezi srpskog postojanja na gornjem Podunavlju.
Na sentandrejskom bairu, podno tek podignute brvnare, manastirske crkvice Sv. jevanđeliste Luke, doseljenici su 1690. položili mošti kneza Lazara za koje verovahu ne samo da su svete i čudotvorne već i da ovde, u tuđini, čuvaju uspomenu na negdašnju nacionalnu državnost. Nije to bio samo sakralni čin već i čin istorijske svesti. Te mošti je preneo u Sentandreju patrijarh pećki Arsenije III Čarnojević, čelnik one seobe Srba, koja se sa razlogom odavno naziva Velikom. A tu seobu, koja je bila nalik na one biblijske izlaske zabludelih plemena, štedro je opisao daskal Stefan Ravaničanin, koji se i sam zaputio iz svog slavnog postriga u daleka i neizvesna panonska prostranstva. Taj njegov opis je sažet kao poruka predata u mimohodu, a jasan i bridak kao zakletva. Osećaju se u njemu i prostor i vreme. Učini nam se, čitajući ga, kao da kroz dunavske ritove, pored rukavaca i proširenih razuđenih obala, obraslih trekom, rogozom i vrbacima, kroz izmaglicu koja zaustavlja poglede i nadanja, naziremo kretanje duge povorke u njenoj istorijskoj procesiji:
,,Malu že našemu narodu bjegu jemšu se uz Dunav gore: jedni na ladijah, ini že na konjeh i kolesah, drugi že pješi, jakože i az siromah. 40. dnej bist nam put hoždenija. I pridohom Budimu gradu. Tamo že svetješij patrijarh Arsenije Črnojević i nekoliko vladika i ot mnogih monastirej kaluđeri i čeloveci mnogi ot vsej zemli serbskija, mužeski pol i ženski. Takožde i mi, žitelji Ravanice, inoci s moštimi svetago v careh kneza Lazara srbskago. I v’selihom se na nekoje mjesto više Budima zovomo Sentandreja… I tu s’gradihom hiže, kako koji može: i cerkov v’zdigohom ot dreva, blizu brega Dunajskog, i tu položihom mošti svetago kneza Lazara srbskago…” Odista, sa malo reči pruženo je puno. Istoriji i mašti.
Na onom mestu gde je bila mala crkva Sv. Luke, do koje se Dunav često izlivaše, Sentandrejci kasnije podigoše visoki stub sa jonskim kapitelom i na njemu postaviše metalni krst. Tako učvrstiše trajni beleg, kultno mesto Lazareve, po moštima koje su tu bile položene. Kod ovog krsta vazda se zadržavahu, u pojanju, one toržestvene sentandrejske barokne litije — ,,prošecije”, u kojima su nošeni crkveni barjaci svih cehova, ikone, ripide, krstovi i čiraci, dajući tako, i na ovom mestu, Lazarevom kultu obnovljena barokna obličja. Ovde, na krajnjem severu srpskih razlivanja preobražaj kulture započe na čvrstim temeljima nacionalne tradicije i duhovnosti. U prvoj polovini XVIII veka srpski barokni pokušaji oslonjeni su bili, još uvek, na te drevne temelje.
Osim Lazarevog kulta — i svetosavskog, koji je u Ugarskoj zemlji bio glavki stub srpskog verozakona — u Sentandreji je brižno čuvan i spomen na Arsenija Čarnojevića. Tu se patrijarh najduže zadržavao. Nedaleko odatle se, više sela Zbega, na jednom izvoru pod bregom odmarao. Kasnije, na tom mestu, sentandrejski trgovci načiniše skromnu baroknu česmu i nazvaše ovo, tada već zavetno mesto, „Patrijarhova voda”, ili „Stara voda”.
U Sentandreji je Čarnojević brinuo o raštrkanom svom ilirsko-rascijanskom narodu, o carskim privilegijama, o ,,vicegeneralu” Jovanu Monasterliji. Odavde je odlazio u Beč važnim narodnim poslovima. Ovde je 6. septembra 1704. primio poruku Franje Rakocija da „protiv Doma Austrijskog oružje digne” — što, razumljivo, nije mogao prihvatiti, naslućujući odmazdu. U Sentandreji je služio arhijerejske liturgije na antiminsu koji je tih godina poručio iz Beča. Odavde je sa svojom pratnjom jezdio na brzim konjima, najčešće desnom stranom Dunava, u Srpski Kovin na Čepelskoj adi, odatle u manastir Grabovac, iz Grabovca u Baranju, pa u Slavoniju, u Hrvatsku, sve do Marče i Lepavine, da vraća preoteto stado iz unijatskih torina. Iz Sentandreje je molio cara Leopolda I za odobrenje da u Sečuju na Dunavu, uz svoje nameravano sedište, osnuje pravoslavnu sholastičku gimnaziju i srpsku tipografiju, što — na žalost — nije izmolio.
Patrijarh nije stalno boravio u Sentandreji, ali se u nju stalno vraćao. Ovde je imao svoj skromni dvor, bolje reći konak, u čijoj su se svečanoj odaji zapažali „obrazi ćesarski na stenah” (portreti austrijskih careva) i „grad Moskva na hartiji ščampata” (bakrorez). Tu su bile i njegove knjige, mahom bogoslužbene i teološke sadržine, Bogorodičina ikona i ikona Raspjatije Hristovo. Najčešće je ovde stizao o praznicima. Tih dana bi se, kada bi zazvonilo sa prvih tek podignutih drvenih zvonara, pronela vest da he u crkvu, u svoj narod, doći patrijarh, sam Arsenije Čarnojević „opšti otac i učitelj”, koga su ovdašnji Srbi očekivali kao Mesiju, a koji je svoj narod nazivao „slavenoserpskim Izrailjem”. Tada su novi Sentandrejci žurno pristizali na osvećena mesta, moleći se dugo i tražeći u molitvama puno. Više od same liturgije narod je, posle činodejstvija, očekivao besedu, živu reč, iz koje će dokučiti nešto više o srpskim pravima i Privilegijama, o austro-turskim ratovima, o slavnoj bit¬ki kod Slankamena (1691), o Karlovačkom miru (1699), o grofu Đorću Brankoviću, o caru u Beču, o jednovernom caru u Rusiji, i o drugim, za njega važnim, zbivanjima i ljudima. Ako se o tome ne bi besedilo, posle bogosluženja bi Sentandrejci pitanjima saletali sveštenike, monahe i arhijereje. A njihovi odgovori su primani kao utehe i moralne pouke, kao politički govori. Bilo je to nacio¬nalno i versko okrepljenje u godinama teških iskustava i iskušenja. Tako je u crkvama i oko crkava vladalo ne samo molitveno već i nacionalno-političko raspoloženje.
U to Čarnojevićevo doba, i znatno kasnije, tokom celog veka prosvećenosti, u Sentandreji su Srbi bili najbrojniji. Sentandreja je tada dobila izgled i etnički sastav srpske varoši. Po sokacima, na pijaci kod krsta, po crkvama, u mehanama, cehovima, dućanima, u magistratu, po vinogradima, na obali Dunava, na groblju — svuda se srpski govorilo, pevalo, propovedalo, pojalo, psovalo, zapevalo. Najviše su se isticali zanatlije i trgovci, koji su se sporazumevali na nekom čudnom srpskom jeziku, spotičući se o turske, grčke, arbanaške i vlaške reči i uzrečice, u galami koja je trajala od rane zore do mrklog mraka. Jer, ne treba zaboraviti, među njima nije bilo samo onih koji su došli sa Kosova i iz Metohije, već i onih koji su stizali iz Jegejske Makedonije, od Moshopolja, kao i onih od Požarevca i Ćiprovca, i iz drugih krajeva Balkana. U Sentandreji su dućane i zanatske radnje otvarali, po izboru robe i izradi nalik na one levantske. Pored prezaposlenih bakala, u trgovini, i mehandžija koji su imali svog zapovednika mehandžibašu, među zanatlijama je najviše bilo ćurčija, sabova, čizmara, terzija, sapundžija, kožaratabaka, simidžija, baš kao i u susednom srpskom Tabanu, ispod Budimskog grada. Po tome, kao i po odeći svojih žitelja, Sentandreja je prvih decenija XVIII veka ličila na šaroliku orijentalnu naseobinu, koja još nije imala varoško obeležje.
Jedan deo Sentandrejaca bavio se zemljodelstvom, najčešće vinogradarstvom. Naselivši varošicu, oni su se raširili po sentandrejskom hataru, pitomim obroncima piliškog pobrđa, gde su zasadili lozu, koju su iz svojih krajeva donosili. U tom vinorodnom hataru dali su potesima svoje nazive, koji su se još dugo, do naših vremena, po katastrima i mapama, tako vodili. Ti su nazivi narodni doneseni, kao i loza, sa Balkana daleko na Sever: Orlovača, Ćukovac, Bukmirovac, Bela Voda, Devojačko Brdo, Trešnjeva Voda, Demir-Kapija, Kozarnik, Vodice, Svetli Kamenac i najčuveniji potes — Stara Voda — izvor, hodočašće Sentandrejaca, kultno mesto, uspomena na Čarnojevića.
Zanimaće nas, svakako, kako se živelo i kako se mislilo tih godina u Sentandreji — ako je to uopšte moguće dokučiti. Kako je to sve izgledalo u vreme Jaše Ignjatovića, zahvaljujući njemu vrlo je dobro poznato. Ali, kako je bilo prvih decenija XVIII veka teško je saznati, jep ne postoje slični romansijerski, realistički opisi žitelja sentandrejskih. Ipak, uz pomoć arhivske građe, a pomalo i naslućivanja, može se makar zaviriti u sentandrejski društveni život tih godina. Tako ćemo se zadržati na jednoj Uredbi za srpske crkve, koju je u Sentandreji sastavio i potpisao beogradsko-karlovački mitropolit Mojsej Petrović, kada je putovao iz Beča u Beofad. Bilo je to 5. jula, po starom kalendaru, 1728. godine. Iz te Uredbe saznajemo nešto više ne samo o crkvenim već i o moralnim, i, što je posebno važno, o socijalnim prilikama u Sentandreji. Naime, tim propisom se rešavaju praktične, crkveno-svešteničke obaveze, rasporedi bogosluženja i ostalo, pri čemu se nalaže parosima Ćiprovačke crkve da posle jutrenja odmah služe liturgiju, kako bi na nju mogli redovno dolaziti sluge, sluškinje i ostali mlađi. Sveštenicima se stavlja u dužnost da svakog meseca svete vodicu u svim kućama svoje parohije. Uredbom se egzekutivno postavlja da se pred Sabornom crkvom obavezno načini „drveni jaram u koji će se prestupnici vere i morala staviti, a varoš je dužna davati asistenciju… U jaram će se metati svi oni koji psuju ili rade u praznične i nedeljne dane.”
Ova Uredba daje stvarnu sliku o strogosti srpske crkvene hijerarhije prema svojim vernicima. Pod pretnjom javne i unižavajuće kazne „jarmom” građani se obavezuju na crkvenu disciplinu. Teško je danas sagledati sve pobude beogradsko-karlovačkog mitropolita zbog kojih je tako surovo zapretno Sentandrejcima. Namera je, svakako, bila da se narod, ako ne milom, onda silom obaveže da dolazi u crkvu, kako bi se mogao odupreti pokušajima unijaćenja. Bilo je, verovatno, i drugih razloga, koje bismo danas mogli sagledati u nastojanju za suzbijanjem nemorala u narodu, pri čemu se misli na pijanstvo, pljačke, bludničenje i ostale poroke, koji su se lepili za ovaj narod u godinama seoba i opšte nesigurnosti. Zbog moralnog opuštanja morao je Gavril Stefanović Venclović, i ostali opšti duhovnici i besednici, držati često pridike o ponašanju, o krotkosti i dobrodetelji. Sve te lepe reči, izgovorene sa amvona, izgleda nisu bile dovoljne, pa je mitropolit pribegavo drugim sredstvima. — Zanimljiv je odgovor sentandrejske opštine — tanača, koji je potpisao Josif Jorgović, birov. Opštinari se slažu sa osnovnim zahtevima Uredbe, a nemaju ništa ni protiv ,,jarma”, al i iz njihovog pisma jasno se nazire slika društvenog stanja Srba u Sentandreji. Naime, u pismu se, izmeću ostalog, kaže: ,,… da im se čini, na osnovu izjave sirotinje, da je mnogo što se naređuje da sveštenici imaju svakog meseca ići po kućama i svetiti vodicu, jer mnogi ne mogu ni sveće ni tamjana kupiti za to svećenje, a kamoli svakog meseca plaćati svitkom propisanu taksu”. Kao zaštitnik sirotinje ovde se javlja predstavnik imućnijeg sloja građanske klase. Njegovo ime je zabeleženo na ikoni Deizis sa frizom apostola, naslikanoj i datovanoj 1721, jer je on sa nekoliko svojih prijatelja bio ktitor prvobitnog ikonostasa za Blagoveštensku crkvu. Po tada demokratskim načelima mlade srpske građanske klase i po moralnim osećanjima, opština se stavlja u odbranu sirotinje i pokušava da je zaštiti od nagomilanih crkvenih dažbina. Ovo pismo istovremeno razbija i onu staru predrasudu da su u Čarnojevićevoj seobi krenuli na Sever sve sami imućni ljudi, a posebno da su Sentandreju naselili samo bogatiji, i da su odmah po seobi dizali visoke barokne crkve. — Bilo je, nema sumnje, i sirotinje u Sentandreji.
A kakve su bile sentandrejske crkve tih godina? Neposredno posle seobe doseljenici su brzo podigli ovde svoje skromne bogomolje — brvnare, koje su pre podsećale na bačije iz planinskih krajeva nego na varoške crkve. Tada su se još nadali da su ovamo došli na nedugo vreme i da će se, u srećni čas, posle pobede hrišćanskog oružja nad bogomrskim Turcima, vratiti u svoju domaju. Otuda i crkve brvnare. U južnom delu naselja, na budimskom putu, podigli su crkvu Sv. arhanđela Mihaila, koju, po doseljenicima iz ovog kraja, nazvaše Požarevačka. Drugi, pak, iz okoline Ćiprovca, načiniše od greda i dasaka crkvu Svetonikolajevsku, koja odmah dobi ime Ćiprovačka. U samom centru naseobine, na pijaci, podigoše sličnu crkvicu posvećenu Blagovestima. Na severnoj strani, nedaleko od višegradskog druma, zanatlije tabaci, koji su se bavili preradom kože, istih godina sagradiše Preobražensku ili Tabačku crkvu. Ispod Klise, blizu stare katoličke crkve, izgleda da su zatekli manju crkvu posvećenu Uspenju Bogorodice — ona postade Saborna, a nazivahu je još i Beogradska crkva. Na jugozapadnoj strani nastala je Opovačka, a u Zbegu, Zbeška crkva, posvećena Silasku sv. Duha.
U vremenu koje prate oskudica i još nerazgranato zanatstvo i trgovina, a pre svega ona neminovna nesnalažljivost u novim i ne lakim životnim uslovima, stižu u ove krajeve, posebno u Sentandreju, putujući ikonopisci — zografi, jer je tih godina potražnja za ikonama bila velika. Nepoznati slikari, mahom monasi i sveštenici, pridošlice sa Juga, često Grci ili Cincari, zadovoljavali su nužne potrebe naroda za ikonama koje su sve više značile duhovno, ali i nacionalno uporište pravoslavnih Srba, ohrabrujući njihovu opravdanu i stalno prisutnu bojazan, gotovo strah, od katoličkog uticaja i čestih presija. Verska osećanja, koja su ikone podsticale i održavale, nisu imala u svesti srpskog naroda samo religiozno-mistični smisao. Univerzalna hrišćanska religioznost često je zamenjivana verom u svoje pravoslavno i nacionalno biće. Otuda je i razumljivo što su ikone, nastale tih godina, ishitrene, naivne kopije starijih postvizantijskih uzora. Srpskom narodu su u novoj, etnički i verski stranoj sredni pružale utehu ove pseudostare ikone, koje su za njega značile trajanje nacionalno čuvane pravoslavie vere, i u krajnjoj liniji, moralno učvršćenje nacionalnog i verskog osećanja i nepovredivosti. Otuda poručivanje ikona prate zahtevi crkvenih opština da one budu naslikane po pravoslavnoj ikonografiji. Kada je 1732. godine naručena ikona za budimsko-sentandrejskog vladiku Vasilija Dimitrijevića, njegov arhiđakon je nepoznatom slikaru naložio da prvo naslika malu ikonu (skicu), pa u pismu vladici dodaje: „Da vidimo da možet trefiti po načinu obrazov svjatija matere naše vostočnija cerkve i ako vidimo da možet trefiti hočem pogoditi”.
U Sentandreji je tada, pri hramu Sv. Luke, osnovana i prepisivačko-iluminatorska radionica, koju je predano vodio, poučavajući mlađe monahe i sam puno radeći, skromni i vredni „opšti duhovnik” Kiprijan Račanin. U ovoj radionici, koja je pre podsećala na srednjovekovnu manastirsku skriptoriju nego na savremenu kaligrafsko-crtačku školu, prepisivane su bogoslužbene knjige, često ukrašavane crtežima, zastavicama i inicijalima.
Za nekoliko godina, koje nisu bile naklonjene mirnom i strpljivom radu, a koje je sam Kiprijan obeležio rečima: ,,u velicej buri i metežu”, prepisano je u Sentandreji dosta rukopisa, obrednih i crkvenih knjiga. Najveći broj rukopisa potiče od ruke samog Kiprijana. Stari prepisivač je pokazao skromne crtačke mogućnosti, ali je ipak njegova darovitost neosporna. Učenik Kiprijanov u veštini prepisivanja i ukrašavanja knjiga bio je Gavril Stefanović Venclović — „jeromonah Gavril, više Budimi Sentandrej, ot hrama svetago Luki postrižnik”. On se, međutim, proslavio kao nadahnuti pesnik, prevodilac i propovednik, iz čijih, tek nedavno obelodanjenih rukopisa upoznajemo prebogati duh srpske ranobarokne epohe. U Venclovićevoj književnoj ostavštini, raznolikom i razbokorenom delu, iskreno doživljeni barokni literarni stil stapao se sa srpskom i tuđom tradicijom i novijim, uglavnom ruskim uticajima, da bi u pojedinim stihovima i drugim tekstovima zazvučao izvorno, osobeno i neponovljivo. Bez sumnje, ovaj svestrani spisatelj poetskog duha celim svojim bićem je osetio vreme, a dobro je poznavao osećanja srpskog naroda u Sentandreji i drugim mestima gde je boravio.
Kada je reč o Vencloviću, nameće nam se njegova pesma Novogodišnja zdravica 1732, ispevana boljim danima, koje pesnik naslućuje i najavljuje stihovima izniklim iz onih arhaičnih i lepih zdravica narodne usmene književnosti. Ova pesma najavljuje bolji život Sentandrejaca, a tu se odmah stvaraju uslovi za razvoj umetnosti. U suštini, pesma nije samo poetski već i istorijski beleg vremena. Neprijatne uspomene trebalo je predati zaboravu i verovati u dane koji dolaze… U isto vreme konačno je odbačena nada u povratak. Trebalo je ostati. I tako, postepeno, smirivali su se, ovde, i postajali graždani sentandrejski.
Zanati i trgovina, pa i čuveno vino, počeše donositi lepu zaradu. I poče berićet. Skupljali su se forinte i zlatnici u kesama, čekmežetima i esnafskim škrinjama, ali i u kasama s trobravljem Slaveno-serbskog obščestva sentandrejskog. Čini se da ni u jednom poznatijem mestu u Podunavlju nisu tada živeli tako vredni i tako vešti srpski trgovci i zanatlije kao u Sentandreji. Podsetimo se da su samo osam godina posle seobe sentandrejski trgovci dobili carsku privilegiju, a od tada datuje i zvanični naziv njihove organizacije — Srpsko privilegijalno sentandrejsko trgovačko društvo. Njihovi naslednici već u drugom kolenu podigoše onaj divotni barokno-rokajni mramorni krst na sredni sentandrejskog trga, tada pijace. Amblem toga društva, koji se i danas nalazi uklesan na kapijama nekadašnjih trgovačkih kuća, sastojao se od dvostrukog krsta, kotve i broja četiri. Krst ukazuje na hrišćansku, pravoslavnu veru, kotva na nadu, na dunavske trgovačke puteve, a broj četiri na utvrđenu, poštenu trgovačku dobit od 4%. Pa ni ta zarada nije dolazila lako. Trebalo je nositi espap i zanatske rukotvorine po vašarima i pijacama, moralo se poraniti, okasniti, pokisnuti, konačiti po drumovima, putovati kolima do Jegre, Miškolca, Stonog Beograda, Đura i Komorana, a spuštati se i niže, do Srpskog Kovina, Baje, Segedina i Sombora, nekad odlaziti u Tursku, do Soluna i Carigrada. A Jaša Ignjatović je zabeležio čak i to da su u to doba Krakov i Lajpcig ,,bili trgovačke pijace Sentandrejaca”.
Kada su se malo sredili i obogatili, srpski graždani su, svakako, osetili potrebu da svoj život izvuku iz skromne svakodnevice u kojoj je još uvek gospodarila balkanska patrijarhalnost. O lepšem i veselijem životu slušali i saznavali su od onih koji su dolazili „iz sveta”, sa putovanja, trgovine, ratova, vandrovke, a potom i iz škola. — Pozni barok bio je stil koji je odgovarao novim raspoloženjima.
Sentandreja je posteleno menjala lik, a njenu siluetu obogatile su varoške kuće, koje su starim Sentandrejcima ličile na prave palate, na sprat, sa dućanima i magacinima u prizemlju, sa lepim stambenim odajama, prostranim podrumima i visokim tavanima, koji su služili i kao skladište robe. Ali, treba istaći, najveću pažnju Sentandrejci su poklonili svojim crkvama. Na istim mestima na kojima su bile crkve brvnare, počeli su da podižu visoke hramove od cigle i kamena, monumentalne za ondašnje prilike, zadivljujuće i za sadašnje pojmove.
15. avgust 2017. u 06:17
vojislav ananić
II
BAROKNO DOBA
Preobražaj je zahvatio sve vidove društvenog živo¬ta. Varoš esnaflija, Srpskog privilegovanog trgovačkog društva i iskusnih vinogradara — podrumara ubrzo podiže glavu, stresa sa sebe izanđalu koprenu levantskih navika, upinje se iz petinih žila da se pokaže u novom ruhu, da se dokaže pred sobom i pred radoznalim pogledima suseda i onih iz udaljenijih varoši po celoj Karlovačkoj mitropoliji. I doista, Sentandreja je oko sredine XVIII veka brzo uznapredovala i uključila se u opšti ekonomski procvat tako vidljiv u najvećem broju ugarskih varoši i varošica, a pogotovo u onim gde su pored Mađara živeli i Srbi i Cincari. Promene su bile nagle. Vidne iz godine u godinu.
Nove barokne crkve — skladnog stasa, lepih oblika, nakićene i urešene ikonostasima razlistalog pozlaćenog duboreza, ikonama nepoznatih zografa i znanih ikonopisaca, umetnički oblikovanim crkvenim sasudama od plemenitog metala i drugim kultnim i kulturnoistorijskim predmetima, među kojima se ističu, na jednoj strani okovi jevanđelja, a na drugoj one čuvene sentandrejske nadgrobie ploče u porti Saborne crkve i spomenici na groblju — nasledite imena prvobitnih brvnara bogomolja, na čijim mestima su podignute. — Sve je dobijalo barokne oblike.
Od pete do devete decenije XVIII veka Sentandreja je bila pravo gradilište. Na jednom mestu iskopavana je zemlja za crkvene temelje, a samo malo dalje podizan je visoki zvonik. Tako je, tada, bilo u Sentandreji. Čini se da ni u jednoj varoši Podunavlja gde su Srbi živeli nije bilo, u isti mah, toliko dunđera, cimermana, kamenorezaca, duborezaca, pozlatara i ikonopisaca kao u Sentandreji. A kad majstori, umetničke zanatlije i slikari privedoše poslove kraju, ukaza se barokna Sentandreja, gotovo ista kakva je danas. Postigla je to, bezmalo, samo jedna generacija. Prvo koleno je stvorilo materijalne uslove; sledeće je najviše gradilo, naredno je nastavilo, ali je već uživalo u blagodeti i lepoti varoši. Njihovi, pak, naslednici već u prvoj polovini XIX veka počete da siromaše — materijalno, duhovno i nacionalno. Priča o Sentandreji sva je iskazana u prvom delu; tu su njeno barokno predislovie, potom barokni zamah i cela njena umetnička suština, završno sa oblicima rokaja i neoklasicizma; drugi, duži deo priče, u kojem preovladava mirni tok zbivanja bez važnih događaja, gotovo je jalov.
Uspon Sentandreje u baroknoj epohi treba posmatrati kao sastavni deo onog procesa koji je tako tipičan za srpsku kulturu na najširim područjima Ugarske. Razumljivo, iza ideje o evropejizaciji, koja je podrazumevala baroknu umetničku opredeljenost, stajali su, u prvom redu, arhijereji Karlovačke mitropolije, crkveni i politički vođi srpskog naroda u XVIII veku, čije su zasluge za razvoj nacionalne kulture neizmerne. Naglašavajući udeo srpske građanske klase u razvoju umetnosti, ne treba izgubiti iz vida da je barokni stal estetski ustoličen politikom crkvene hijerarhije, i da je ona — znatno obrazovanija od zanatskotrgovačkog staleža — bila inicijator velikih umetničkih promena u arhitekturi, slikarstvu, grafici i primenjenoj umetnosti. U onom poznatom razvojnom procesu, od zografa do baroknih slikara, osnovni pokretač nije bio samo novac, koji je rodoljubivo građanstvo darežljivo prilagalo, već, pre svega, umetničke ideje koje su širili arhijereji. Posle druge seobe Srba (1739) i dolaska Arsenija IV Jovanovića — Šakabente na presto Karlovačke mitropolije, odnos srpske crkvene hijerarhije prema kulturi i umetnosti bitno se izmenio. Sam partijarh je bio veliki mecena, a uz to je shvatio i da je barokni preobražaj srpske umetnosti istorijska neminovnost. Okružen sa svoja dva egzarha i odana saradnika, Pavlom Nenadovićem i Jovanom Đorđevićem, koji su i sami postali znameniti mitropolita, patrijarh Arsenije IV obeležava novu kulturnu epohu. Od njegovog dolaska u Sremske Karlovce, Mitropolija je posvetila posebnu pažnju preobražaju likovne umetnosti. Ove estetske ideje najodanije su prihvatane u Budimskoj eparhiji, posebno u Sentandreji, gde je, uostalom, i bilo najviše materijalnih uslova za ovakve poduhvate. I baš zbog toga treba podsetiti da je Sentandreja bila stolica budimskih epi¬skopa, koji su, sprovodeći duhovne poruke i zahteve Mitropolije, bitno uticali na njen umetnički rast.
U Sentandreji je tada stolovao Vasilije Dimitrijević, „pravoslavii arhijerej budimski, stolnobeogradski, sigetski i mohački”, kako je glasila njegova zvanična titula. Bio je to vladika sumornog i surovog lika, ali energičnog izraza, kako ga je prikazao nepoznati, verovatno bečki slikar na portretu slikanom oko 1740. godine. On je sproveo bolju organizaciju Budimske eparhije, a uspešno je nastaviv borbu protiv unijaćenja i katoličke propagan¬de. U isto vreme pomno je bdeo nad svim poslovima koji su se ticali razvoja crkvene umetnosti u Budimskoj eparhiji. Od njegovog arhijerejstva počinje ubrzana izgradnja veli¬kih baroknih crkava, dolazak boljih ikonopisaca, o čemu u arhivama Sentandreje i Sremskih Karlovaca postoje doku¬menta. Zaključuje se da su potčinjeni bili obavezni da ga obaveštavaju i o najmanjim građevinskim i umetničkim poslovima, o čemu postoji puno istorijskih vesti, koje se srećno uklapaju u biografiju ovog episkopa. Zanimljivo je prelistavati te stare dokumente, koji najuverljivije ukazuju na kulturne zasluge Vasilija Dimitrijevića. U jednom pismu iz 1732. javlja mu arhiđakon iz Beča da je našao slikara za ikonu i moli ga da pošalje novac za taj rad. Iduće godine žale mu se iz pravoslavie crkvene opštine Stonog Beograda da jezuiti sprečavaju završne radove na crkvi, pa dodaju da su se žalili i magistratu i komandantu, ali su i oni nemoćni sa jezuitima. Iz iste godine je i pismo Srba iz Pešte, koji javljaju vladici da je pri hramu Sv. Đorđa zaposlen ikonopisac, Grk, putujući kaluđer. Za vreme boravka vladike Dimitrijevića u Beču godine 1734, sentandrejski pop Neško Cvejić uputio mu je čak jedanaest pisama — izveštaja o radovima u Santandreji; u pismima je reč o građenju novog zvonika Saborne crkve, o podizanju „jabuke” i krsta. Iz Budima, pak, 1735. pišu vladici u Sentandreju da je izvesni Sofronije iz Arada došao da kupi slikarske boje, a 1739. zograf Kalinik ga obaveštava pismeno da je hteo da po njegovom nalogu ide u Karlovce, ali je zbog kuge u Sremu ostao u Sentandreji i moli ga da mu dozvoli da se smesti u „Ćiprovačku keliju”. Tu su i pisma iz Baranje o podizanju crkava i o obnovi crkve u Mohaču. Više pisama je primio vladika Dimitrijević i iz manastira Grabovca 1733—1736. Iguman „jeromonah Vasilije sa bratijom” često mu piše o svim etapama gradnje nove manastirske crkve i o slikanju ikona. To je i razumljivo jer je ta velelepna crkva podignuta „blagoslovenijem i ktitorstvom preosvjaščenago Gospodina Vasilija Dimitrijevića” — kako stoji zabeleženo u rukopisnom Letopisu manastira Grabovca. Od posebnog je značaja Ugovor o gradnji nove srpske crkve u Budimu, koji je 29. marta 1741, po odobrenju Vasilija Dimitrijevića, sklopila crkvena opština sa poznatim graditeljem Adamom Majerhoferom.
Razumljivo, vladika je posebno brinuo o gradnji crkava u Sentandreji; pored izdašne materijalne pomoći, zabeležene u parusijama, on je stalno razgovarao i pregovarao sa majstorima raznih struka i sa ikonopiscima. Za njegovo vreme u Sentandreji je podignut toranj Saborne crkve (koji je naslikan na njegovom portretu), a sazidane su, čak, tri crkve, čiju je gradnju pratio i koje je osvetio: Zbeška (1738), Preobraženska (1741—46) i Opovačka (1746). Nema sumnje da su na njegov poziv došli u Sentandreju zografi koji su slikali ikonostas Požarevačke crkve; carske dveri sa stablom Jesejevim, za srpsku crkvu, onovremeni manastir, u Srpskom Kovinu (sada u Srpskoj crkvenoumetničkoj zbirci u Sentandreji) i friz apostola za crkvu Sv. arh. Mihajla i Gavrila u Ostrogonu (sada takođe u Sentandreji). U njegove zasluge treba upisati i dolazak ukrajinskih ikonopisaca, koji su 1746. slikali ikonostas Preobraženske crkve. Osim redovne korespondencije sa mitropolitom Vićentijem Jovanovićem i Arsenijem IV Jovanovićem, sačuvana su i njegova pisma političke sadržine; jedno takvo protestno pismo uputio je budimskom podžupanu žaleći se na pogrešno tumačenje srpskih Privilegija, posebno na izjednačavanje Srba sa mađarskim jobađima—kmetovima. Ne treba zaboraviti ni to da se vladika Vasilije dopisivao sa Gavrilom Stefanovićem, koji mu tituliše „Gospodinu arhipastiru i blagorazumnom učitelju i pravitelju Hristova stada”, i sa zografom i bakrorescem Hristoforom Žefarovićem, koji ga u pismu oslovljava „učeni naš gospodin budimski episkop”.
Sakupljene su ovde samo neke vesti o Vasiliju Dimitrijeviću. Biće da ih ima još, mada se i iz ovih može nazreti njegov duhovni lik. Sada je jasno da je svojim velikim trudom i razumnim zalaganjem najviše učinio na obnovi srpske sakralne arhitekture i slikarstva u Budimskoj eparhiji, posebno u Sentandreji, gde je u kripti Saborne crkve sahranjen 1748. godine.
Za novog budimskog episkopa hirotonisan je u Sentandreji Dionisije Novaković, ranije slušalac Duhovne akademije u Kijevu, koju je završio sa najboljim uspehom, a potom profesor Latino-slavjanske škole u Novom Sadu. On je jedan od najobrazovanijih sentandrejskih srpskih arhijereja XVIII veka. Izuzetna učenost Dionisija Novakovića, kao i knjige i spisi koji su pre štampanja prepisivani u velikom broju primeraka, imali su jako intelektualno dejstvo na njegove saradnike, sveštenike, članove crkvenih opština i na sentandrejske građane. Epohu prosvećenosti obeležio je na vidan način. Najbolji poznavalac kijevske barokne crkvene umetnosti kod Srba, on je u Sentandreji pokazao koliko mu je stalo do daljeg uspona varoši, posebno gradnje novih crkava, mada ukrajinske stilske uzore nije prenosio. U toku njegovog vladičanstva, od 1749. do 1767, sazidane su još četiri sentandrejske crkve: Blagoveštenska (1752), Ćiprovačka (1753), Požarevačka (1759) i Saborna(1756—1763), kao i nekoliko crkava u drugim mestima Budimske eparhije. Danas se samo izdaleka može naslutiti kako je to bio obiman posao i koliko je vladika Dionisije Novaković zaslužan za baroknu izgradnju ovog grada.
Za kratkog arhijerejstva u Sentandreji episkop Arsenije Radivojević (1770—1774), inače rodom iz ove varoši, započeo je zidanje episkopske rezidencije, prizemne zfade bez nekih prostorno-arhitektonskih osobenosti. U njegove zasluge trebalo bi upisati izbor i angažovanje onog vrsnog kamenoresca koji je isklesao severni i južni portal saborne crkve, kao i majstora koji je u gvožđu iskovao one dve portanske kapije za istu crkvu. Više je na umetničkom planu uradio episkop Sofronije Kirilović. On je prethodno devet godina upravljao manastirom Grabovcem, za koje vreme je bio dobro upoznat o gradnji crkava u Sentandreji i u Budimskoj eparhiji, dok je njegovim ,,trudom i troškom” načinjen i naslikan ikonostas grabovačke crkve. Izborom za episkopa, prvo budimskog, a potom temišvarskog, još se više starao o podizanju crkava i o slikanju ikona, pokazujući istančani ukus i poznavanje stila. Za vreme njegovog arhijerejstva (1774—1781) podignut je monumentalni toranj sentandrejske Saborne crkve, a tada je sklopljen i ugovor sa Vasilijem Ostojićem za slikanje ikonostasa ove crkve, kao i sa Jovanom Grabovanom i Grigorijem Popovićem za slikaььe ikona na ikonostasu srpske crkve Sv. Jovana Krstitelja u Stonom Beogradu. Posle kraćeg arhijerejstva Stefana Stratimirovića Budimskom eparhijom (1786—1790) i njegovog boravka u Sentandreji, za episko¬pa budimskog postavljen je Dionisije Popović (1791—1828), ranije episkop i mitropolit beogradski. Njegov štićenik i slikar bio je Budimlija Mihajlo Živković, slikar ikonostasa Blagoveštenske crkve u Sentandreji i ikonostasa srpske crkve u Balašađarmatu, kao i većeg broja ikona. Za svoje nameravane prevode sa grčkog (Pidalion i Besede Jovana Zlatoustog) vladika Dionisije je naručio kod bečkog grafičara J. G. Mansfelda dve bakrorezne ilustracije Hristos Krmčija i Kelija sv. Jovana Zlatoustog; sa svojim likom na drugoj kompoziciji.
Sa gradnjom zgrade srpske škole u neoklasicističkom stilu, u kojoj je 1812—1816. bila smeštena prva srpska učiteljska škola, završavaju se veći graditeljski i umetnički radovi u Sentandreji.
Barokna epoha Sentandreje u isto vreme je i njena jedina epoha punog života, bar za srpsku kulturu. Tada je sve bilo podrećeno graćenju i umetnosti, kao u renesansnim gradovima onda kada su nastajali.
Sentandreja je tada bila pojam u svekolikom Srpstvu. Malo je reći — dostojan pažnje, nije preuveličano ako se kaže — velikog ugleda. Bilo je dosta razloga za takvu slavu, koju je narod još i više uveličavao. Ipak, ostalo je mnogo istorijskih pomena i umetničkih spomenika u kojima se otkriva baš takva Sentandreja.
Učini se, na trenutak, kao da je Sentandreja nastala u jednom dahu, gotovo u jednom raspoloženju. U noćnoj šetnji praznim ulicama, pored varoških kuća i pod zvonicima crkava, u prividu, između maštanja i jave, učini se kao da je Sentandreju gradio jedan majstor — neimar iz narodnih priča. Zapaža se da on nije podigao raskošni dvorac i da se nije rasipao bogatstvom. Na svakom koraku se, međutim, oseća da je gradio sa ljubavlju. Udahnuo je dušu tek podignutim kućama, sokacima i malim trgovima. Bio je, bez sumnje, neki veseljak, ali i mudrijaš, koji je proputovao sveta, pa se ovde zadržao da izrazi srdačnost i toplinu vrednog i jednostavnog življenja sentandrejskih žitelja. Ipak, uneo je u svoju gradnju sedam divotnih ukrasa, sedam znamenja, za koje je Jaša Ignjatović zapisao da će nadživeti Srbe Sentandrejce, kojima je suđeno da okopne ovde, i da će produžiti sećanje ,,kao spomenici njihovog duha i života…”. — Sedam zvonika ogledaju se i danas u Dunavu i pomno čuvaju umetnička znamenja na krajnjem severu davnih srpskih seoba.
GRAĐANSKA ARHITEKTURA I KULTURA
Krajem XVII veka, posle povlačenja Turaka iz Ugarske, a neposredno pre velike seobe Srba, Sentandreja je imala mali broj žitelja, pretežno Mađara, i samo nekoliko srpskih kuća. Na zaravni bedemom utvrđenog brežuljka Klise stajala je srednjovekovna katolička župna crkva posvećena sv. Jovanu Krstitelju, a severozapadno od nje, na prevoju prema Magarećem bregu, bila je mala srpska pravoslavna, tada zapustela, crkva, koju su sagradili šajkaši još u predtursko doba. Tu negde se i završavalo naselje. Nije poznato kako je urbanistički izgledao donji deo naselja, prema Dunavu, oko buduće pijace, današnjeg trga. Najverovatnije je tu, uporedo sa Dunavom, na prirodnoj gredi, postojao od davnina drum koji je išao pored rimskog limesa, docnije poznat iz hronika ugarskih kraljeva kao put Budim—Višegrad—Estergom. Od njega se na današnjem trgu odvajao krak koji je vodio na severozapadnu stranu, prema piliškim bregovima. To staro raskršće zatekli su 1690. Srbi i ono im je postalo središte. Ostali pravci, ulice, trgovi, sokačići i prolazi nastajali su posteleno i gotovo spontano. Doseljenici su grad uredili po svojoj volji i mogućnostima, imajući svakako na umu trgovačke i zanatlijske potrebe. Bili su upućeni na Dunav, pa su tu podigli niz kuća čije su fasade bile okrenute reci. Pojedine skupine zgrada u jezgru naselja, pa i znatno šire, davale su pravce onim tipično sentandrejskim krivim ulicama. Dužinu i pravac tih ulica uslovljavale su „male” — „mahale”, koje su pojedini doseljenici obrazovali kao zasebne urbanističke organizme. Varoš je tako zaživela bez planova i geometrijskih instrumenata, bez pravih linija i oštrih ivica.
Urbanistička potka Sentandreje je vijugava, puna iznenađenja, novih utisaka, koji se stiču iz različitih uglova i visinskih razlika. Bilo je to bogomdano mesto, prirodni temelj za nastanak barokne varošice. Zbog brežuljkastog terena utisci se menjaju: čas je neki deo varoši iznad stajne tačke posmatrača, ili pak u istoj ravni, a čas je ispod tačke posmatranja i uočava se sa visine. Tako se, primera radi, različite doživljavaju i glavki trg i Blagoveštenska crkva. Sa Dunava vidi se samo vrh zvonika — crkva je zaklonjena građanskim kućama u središtu varoši. Kada se pođe najprečom, Grčkom ulicom, ukaže se visoka apsida crkve i putnik nesvesno ubrza korake strmom ulicom kraj malih kuća, od kojih jedna ima rokajne rešetke na prozorima, da se približi crkvi, da je posmatra sučelice. Na trgu će ga dočekati onaj prelepi trgovački krst, kao stožer varoši, niske baroknih kuća u trougaonom rasporedu i zapadna fasada crkve, koja pleni svojim plemenitim oblicima poznog baroka i rokokoa. Sa Klise se, pak, sentandrejski glavki trg vidi kao na dlanu, jer se tada posmatrač nalazi u visini gornjih prozora crkvenog zvonika, odakle mu pogled obuhvata sentandrejske krovove, razuđene, slikovite, nevelike, tople u svojoj jednostavnosti, iznad kojih se gordo diže gizdavi blagoveštenski toranj. Kada se trgu prilazi budimskim putem, pored Požarevačke crkve, utisak je uobičajen, svakodnevni, ali ipak budi radoznalost: dugom krivudavom ulicom dolazi se u centar, kojim dominira vertikala Blagoveštenske crkve — cilj sentandrejskog hodočašća.
U hodanju se mora zastati pred pročeljima malih sentandrejskih kuća, koje plene pogled.
Građanske kuće iz XVIII i prve polovine XIX veka čine ambijentalnu i stilsku celinu. One, kao svugde, uostalom, najverodostojnije svedoče o ljudima koji su ih gradili i koji su u njima, potom, stanovali. Mada te stare kuće čuvaju velike i male tajne svojih žitelja, one, ipak, ponešto i otkrivaju. Otuda ih ne treba posmatrati samo kao arhitektonska zdanja. U njima se mogu naslutiti, pa i otkriti, važna sociološka saznanja. Pažljiviji čitalac te skromne barokne i neoklasicističke arhitekture kada se zagleda i udubi u njene zabate, prozore i vrata „od boja do boja” — a to su stranice njene neobične hronike — moći he da sazna dosta o društvenom životu i ekonomskom stanju onovremenih žitelja Sentandreje. Prvi je utisak da stari Sentandrejci nisu bili tako bogati kako se kod nas često verovalo; kuće im nisu raskošne, ali su skladno građene, upravo za ljude koji su skromni i radni, pretežno — kao što je dobro znano — zanatlije, dućandžije i vinogradari. Pročelja kuća nam kazuju da su Sentandrejci imali smisla za korisno i ukrasno, za rad i svetkovinu. Drugi utisak je da su kuće, pogotovo one u centru varoši, oslonjene jedna na drugu, da su takoreći srasle, i da deluju kao ćelije caća. U Sentandreji se u XVIII veku, odista, živelo kao u košnici. Može se zatim zapaziti da pojedine kuće gotovo i nemaju dvorišta, ili su ona sasvim mala, što znači da se dobar deo života i svakodnevnih poslova odvijao na ulici, na Dunavskom bairu, na pijaci, gde se preko celog dana nešto istovaralo, pretovaralo, otakalo, uz obavezne konjske zaprege i dereglije, sa vrećama, sanducima, bagažijom i buradima. Zamislimo, dakle, fasade kuća kao stalnu kulisu ispred koje se odigravala predstava sentandrejske svakodnevice, koja je bez sumnje bila veoma razigrana, živa, puna učesnika, a igrana je u baroknom duhu, sa izvesnim, istina malim, odstupaььima, u kojima se prepoznavala još uvek prisutna levantska patrijarhalnost.
Kyća su bile građanski sređene, nevelikih odaja, sklad¬ne i čiste, sa prvim komadima stilskog nameštaja i portreta. Takvu jednu kuću opisao je Jaša Ignjatović na prvim stranicama Večitog mladoženje: „Glavna kuća bila mu je na kat. Njegov stan imao je četiri sobe. Jedna je bila za posetu, „fizitu”. Divan od jake zelene čoje i šest takvih stolica, sto i ogledalo „rokoko” sa izdeljenim siradama; ogledalo još i pozlaćeno. Nad ogledalom lik svetog Nikole, patrona gospodara Sofre, a pred njim ozgo visi na srebrnom lancu veliko srebrno kandilo. Dalje na desnoj strani na duvaru dve velike slike. Jedna gospodara Sofre, druga gospođe Soke”. U takvim odajama odvijao se onaj otmeniji deo građanskog života. Trgovci i njihovi emancipovaniji sinovi, školci, husarski oficiri, jurati, sveštenici, beamteri donosili su sa putovanja razne ukrasne predmete, a tu su se već sakupljale knjige, pevane i prepisivane pesme, kružile su pesmarice, spomenari i „poesie”, čule su se tamburice, flaute i hegede. Izvesno vreme u Sentandreji je cvetala srpska građanska lirika.
Sentandrejske kuće gradili su dobri zidari i cimermani, gotovo umetnici svog zanata. Vreme je bilo takvo; poznavanje stilske gradnje obaveza je majstora; šegrtovanje, kalfenisanje i „frent” pružali su puno znanja i iskustva. Ono što su videli u velikim gradovima izvodi¬li su ovde u smanjenom obimu, vodeći uvek računa o lepoti pročelja zgrade. Boleli su svod i luk, te prastare i najpouzdanije arhitektonske oblike. Zato, čim se otvore ulazna vrata ukazaće se prostrani zasvođeni trem — „ajnfort”, a ne retko zasvođeno je i stepenište koje vodi na sprat. Svodovi su i u odajama prizemlja, u dućanima i radionicama. Zidovi su obligatno debeli; kuće su građene da dugo traju. Kada je zgrada sazidana, počelo je ukrašavanje njene ulične fasade. Pojedini dekorativni oblici još su u toku gradnje naglašeni ispustima opeke. U malterskoj plastici potom su izvedeni razni ukrasi fasade, najčešće lizene, pilastri, venci, natprozornici, što je, lepim izborom boja prilikom malanja, još više istaknuto. Na nekim fasadama, kao i na svodovima u odajama, slikani su likovi svetitelja u al seco tehnici. Tako su nastajale sentandrejske građanske kuće. Dobro očuvane, one i posle dva puna stoleća pokazuju svoju neokrnjenu lepotu.
Razumljivo, ovde nije bitan samo opis sentandrejske arhitekture, već i osvetljavanje kulturne klime koja je vladala u građanskim i ,,patricijskim” kućama.
Sentandrejci su se, pored susednih Budimaca, rano obaveštavali o kulturnim zbivanjima i ličnostima. Umetnici i zanatlije, među kojima je, osim Srba, bilo Nemaca, Mađara, Cincara, Ukrajinaca i drugih, ostavili su ovde, pored svojih dela, i primetne duhovne i kulturne tragove. Tako su, pored ostalih, u drugoj polovini toga veka u Sentandreju dolazili Zaharije Orfelin, Vasilije Ostojić, Teodor Kračun, Teodor Ilić Češljar i Mihaile Živković. U porodicama kod kojih su oni boravili, ili koje su posećivali, govorilo se o slikarstvu, duborezu, grafici, kььiževnosti.
U imućnijim kućama mogle su se videti Žefarovićeve grafike i knjige, Stematografija, Privilegije i Opisanije Jerusalima. A kada je 1761. izašla iz rimničke štamparije knjiga Srbljak aradskog episkopa Sinesija Živanovića, rodom iz Sentandreje, našla se ne samo u svim sentandrejskim crkvama, kojima je episkop sa posvetom darovao, već i u domovima nekih sentandrejskih knjigoljubaca i ljubitelja prosvećenosti. U ovakvim kućama su s ponosom pokazivani i radovi Zaharija Orfelina, koji je, uostalom, izradio svoju najveću graviru „Manastir Krušedol” (1775) za Sentandrejca Georgija Popovića. Naručilac je potom ovaj bakrorez poklanjao rođacima i prijateljima. Može se, dakle, samo naslutiti koliko je ovih i drugih Orfelinovih grafika krasilo sentandrejske ,,primaće” sobe. A njegov Iskusni podrumar, štampan 1783. u Beču, a preštampan 1808. u Budimu, bio je prva i jedina stručna literatura ovdašnjim vinogradarima, kao što su Propisi i Kaligrafija bili u dugogodišnjoj upotrebi u sentandrejskoj školi. Obrazovaniji su čitali Raića i Dositeja, a među njima bilo je i onih koji su ove dične srpske spisatelje i lično poznavali. Jedna od takvih, učenijih bila je, svakako, ugledna porodica Avakumovića, koja je dobila plemstvo 1791. od Leopolda P. Nikola Avakumović bio je godinama birov u Sentandreji; njegovu suprugu i sinove portretisao je najbolji onovremeni srpski slikar Teodor Ilić Češljar. Sinovi su im bili obrazovani i ljudi od karijere; Jovan, pravnik i lesnik, Pavle, episkop aradski, Stefan, episkop temišvarski, Đorđe, senator, i Lazar, trgovac u Sentandreji. Njihov rođak bio je kapetan Avakum Avakumović, koji je, kako je zabeležio Mihajlo Vitković, pisao pesme, izuzetno muzicirao na flauti, a sam modelovao nov muzički instrument i nazvao ga ,,avakumika”. Krajem XVIII i početkom XIX veka Avakumovići su bili intelektualna elita Sentandreje. I ne samo Sentandreje.
U glasovitije sentandrejske domove navraćali su srpski pisci i kulturni poslenici koji su boravili u Budimu i Pešti: Mihajlo Vitković, Milovan Vidaković, Sima Milutinović Sarajlija, Jovan Pačić, Teodor Pavlović, Pavle Stamatović, Josif Milovuk i drugi. Kada su u Budimu počele da se štampaju srpske knjige, Sentandrejcima su mahom bila poznata ova izdanja, dok su pojedina prenumerirali. Tako su se početkom XIX veka, a možda i nešto ranije, ovde mogle steći manje porodične bibliote¬ke, u kojima je bilo srpskih, mađarskih i nemačkih knjiga.
Kada je budimski prota Petar Vitković štampao svoje Slovo nadgrobnoje arh. i mitr. Mojseju Putniku (1798), ono je učeno napamet, jer je mitropolit sahranjen u sentandrejskoj Sabornoj crkvi. Bile su veoma popularne Pričte ili po prostomu poslovice Jovana Muškatirovića, koje su često ponavljane pa su mnogima bile znane. Rado su bile čitane knjige Vikentija Rakića, posebno njegova Žertva Avramova i Cvet dobrodetelji, a to bi se moglo reći i za knjigu Slavenosrpskom rodu i opščestvu Nikole Stamatovića. Poseban ugled imale su knjige Lukijana Mušickog, a ovde su bile dobro znane njegove ode ličnostima koje su Sentandrejci dobro pozna¬vali: Oda na smert jereja Vitkovića i Oda mojemu prijatelju Mihajlu Vitkoviću. Sam Vitković je Sentandrejce poetski zadužio napisavši pesmu Na smert Joana Belanovića senatora sentandrsjskog, koju su ovde znali naizust. Razumljivo, s velikim uzbuđenjem čitani su romani Milovana Vidakovića Kasija carica, Ljubomir u Elisijumu i drugi.
Osnivanje preparandije u Sentandreji (1812), dolazak Uroša Nestorovića i drugih nastavnika, a potom i Joakima Vujića, bili su veliki kulturni događaji. Brzo preseljenje ovog učilišta u Sombor (1816) rezultiralo je, zapravo, iz saznanja da se takvi zavodi teško mogu održati na periferiji srpskih nekadašььih seoba. Pa ipak su u Sentandreji još uvek bili zaokušьeni kulturom. Tada su čitane knjige i pozišni komadi Joakima Vujića, koji je ovde ostao do 1831. U živom sećanju ostala su izvođenja Vujićevih komada u Sentandreji i Pešti. Čitan je i prepričavan ona] članak iz Novina serbskih iz carstvujuščeg grada Vijene, od 12. avgusta 1813, u kojima je opisana predstava Vujićeve pozorišne družine u Mađarskom pozorištu u Pešti. Akteri su bili učenici preparandije iz Sentandreje i studenti iz Pešte, a prikazali su Kocebuov komad Kreštalica ,,na srbskom”. U članku, za koji je Skerlić rekao da je to ,,prva pozorišna recenzija na srpskom jeziku”, pisalo je da je ovo društvo ,,celi prihod igre svoje učilištam preparandiskim St. Andrejskim predalo”.
I mnogi već zaboravljeni pisci, vezani za Sentandreju, dokaz su da se ovde i na početku gospodarskog i nacionalnog izdihanija mislilo na kulturu. U Sentandreju je stizao Letopis Matice srpske. Serbski] narodni list, Serbska pčela i Srbska novina ili magazin za hudožestvo, knjižestvo i modu. Sentandrejski prenumeranti i ostali knjigoljupci čitali su u Pčeli dugačak putopis u nastavcima Putešestvija — Iz Pešte u Ostrogon, u kojem je nadugačko opisana Sentandreja sa svojim crkvama. To je, koliko je poznato, prvi opširniji tekst o sentandrejskim znamenitostima. U istom listu objavljena su, među pismima ,,slavni Srbalja” i dva arhivska pisma Arsenija Čarnojevića, napisana u Sentandreji 1691. a upućena Adamu Feldvariji u Komoran. U Pčeli je štampano i jedno pismo Sabora manastira Hilandara, upućeno 16. junija 1735. Petru Lovčanskom, žitelju sentandrejskom. U ovom pismu Hilandarci se zahvaljuju na prilogu — parusiji i uvrštavaju Lovčanskog u svoje ktitore. Dodajmo još i to da se za pojedina godišta Pčele javljalo i preko četrdeset prenumeranata iz Sentandreje, a među njima je bilo najviše paroha, zatim trgovaca, ali i kožara, čizmara, crkvenih pojaca, kao i nekoliko građana, koji bi iza svog imena dodali: „ljubitelj knjig” ili ,,ljubitelj čtenija”. Baš kada je o takvim ljubiteljima reč, treba podsetiti da je i za Magazin za hudožestvo, knjižestvo i modu, u kojem je revnosno sarađivao Sima Milutinović Sarajlija, bilo prenumeranata iz Sentandreje. I u ovom listu bilo je vesti o Sentandreji, a ona iz 1838/9. o osnivanju čitaonice zaslužuje punu pažnju: ,,Ovde su Srblji početkom tekuće godine zaveli i otvorili društvo jedno koje oni Čitajućim društvom nazivaju… Ovakvo je društvo za nas Sentandrejce, koji nikakvog mesta za polesnu zabavu i uveselenije nemaju, otveć nužno bilo. Članovi su njegovi otlični i znameniti ovdašnji građani. Ono za potrebu svoju drži deset raznovidni i javni listova, na mađarskom i nemačkom jeziku; kud i Srbska novina prinadleži”. Prema ilustracijama i notacijama u Magazinu odevale su se otmenije i bogatije Sentandrejke. Odavde su uzimale mustre i šnitove za „nošaj bečkij” i „nošaj parizkij”: ,,Svetlo plavetna ot atlaza haljina sa svilenim čipkama, turban od purpurno crvene svile s belim svilenim čipkama” ili ,,Mantil od perfarb atlaza, haljina ot svetlo plavog štofa, tunika od žutog atlaza” (oko 1840). Prenumeriralo se i na Narodni list.
Tih godina počeo je Josif Milovuk, trgovac u Pešti, izdavati i prodavati u svom dućanu na Ružinoj pijaci, poznatu Galeriju slavni Srbalja, u kojoj su bili grafički likovi cara Dušana, kneza Lazara, Kraljevića Marka, Miloša Obilića, kao i portreti Jovana Rajića, Dositeja Obradovića, Sime Milutinovića. Te su likove Srbi rado stavljali na duvarove salona, i u Sentandreji.
I tada, u jeku romantizma, jenjava srpski duh i sad je manje srpskog življa u Sentandreji. Po jednima do toga dolazi jer je Pešta preuzela prioritet u trgovini, po drugima zbog filoksere i propasti vinograda, po trećima zbog nerada i raskošnog života. Jaša Ignjatović je tu epohu najbolje doživeo: ,,Sentandreja je već posrnula bila … od starih osobina ostao joj je još sjaj …” A danas već skoro zaboravljeni Sentandrejac Lazar Neško, nekada čuveni bogataš, ljubitelj poezije i arheolog amater, osmelio se da sastavi naivnosatiričnu pesmu Stara i nova Sentandreja, u kojoj je u prvom delu opevao sentandrejsku slavu i ponos, a u drugom ironično prikazao kako se njegovi sugrađani odnarođavaju i kako tamni stari sjaj.
Zbog sveopšteg posustajanja u XIX veku Sentandreja se u arhitektonskom pogledu nije bitno izmenila. Nisu rušene njene barokne jednospratne i prizemne kuće da bi se na njihovom mestu podigle veće, stilski manje važne, što se dešavalo u mnogim varošima. Pitoma, barokna Sentandreja ostala je zadugo netaknuta u svom prvorođenom obliku. Kao urbanističko-spomenička celina, ona je sačuvala svoje stilske osobenosti i svoju izvornu lepotu.
15. avgust 2017. u 06:27
vojislav ananić
III
SABORNA ILI BEOGRADSKA CRKVA
Narodno predanje o prvobitnoj srpskoj crkvi u Sentandreji, koja je najverovatnije bila na mestu sadašnje Saborne crkve, nije baš sasvim potvrđeno, a nije dovoljno poznato ni prisustvo Srba u ovom naselju pre Čarnojevićeve seobe. Po nekim istoričarima, Srbi su bili naseljeni u Sentandreji još pre turskih osvajanja Ugarske, kada su kao u Đuru, Komoranu, Ostrogonu, Budimu i Srpskom Kovinu, bili u vojnoj službi kao dunavski šajkaši. Najverovatnija je pretpostavka da su sentandrejski šajkaši, koji su ovde živeli sa svojim porodicama, imali i manju pravoslavnu crkvu, poput one prvobitne u Komoranu iz 1515. godine. Ta je crkva krajem XVII veka verovatno zapustela, pa u toj činjenici treba videti i razlog što Srbi, kada su oktobra meseca 1690. naselili Sentandreju, nisu položili mošti kneza Lazara u tu crkvu, već su za tu svrhu na brzinu podigli na Dunavu malu brvnaru. Postojanje prvobitne sentandrejske crkve na Klisi dobija join jednu potvrdu. Naime, budimski prota Nikolić je — prema jednoj vesti — video godine 1774. drvenu ploču sa zapisom da je na mestu sadašnje Saborne crkve postojala pravoslavna crkva i da je bila zidana od kamena. Prvih godina posle seobe, kada su na brzinu podignute sentandrejske crkve od drveta, ta stara crkva je popravlena i osvećena. Crkva je nazvana Saborna ili Beogradska, a pored nje su sazidane odaje patrijarhove rezidencije. Tada je to bila jedina srpska crkva od tvrdog materijala u Sentandreji. U njoj su, radi bolje sigurnosti, čuvane ikone i crkvene utvari, koje su donete pri seobi. Tako iz jednog polisa, neke vrete inventara iz 1724, saznajemo da je u Sabornoj crkvi, između ostalog, bilo 6 epitrahšъa, 3 pojasa srebrna, 5 oktoiha — i, čak, 55 ikona i ,,66 kandila srebrnih”. Da bi istakao još veći značaj Saborne crkve, episkop Vasilije Dimitrijević je već 1732—4. dao da se, ispred zapadne fasade, prizida visoki barokni toranj. Taj toranj je naslikan pored njegovog lika na portretu koji se čuva u Sentandreji. To je, u isto vreme, prvi mecenatski prilog ovog znamenitog budimskog episkopa.
Sredinom XVIII veka, kada su počele da se grade ostale sentandrejske barokne crkve od tvrdog materijala, pokaza¬lo se da he Saborna crkva biti niža i maььa od ostalih, pa su tutori sa sveštenicima i parohijanima odlučili da podignu novu, veliku crkvu. Godine 1756. počela je gradnja, po planovima koji su pokazivali odjek stare srpske arhitekture. Prva etapa gradnje trajala je skoro deset godina. Jednobrodnu crkvu, polukružie apside, naglašenih polukružnih pevnica, u rešenju koje je podsećalo na stari trikonhos, bez zvonika na zapadnoj strani, osvetio je 28. januara 1764. budimski vladika Dionisije Novaković. Preostaje da se dokaže na osnovu čega je zaključeno da je nova crkva bila bez sadašnjeg zvonika. — Prilikom naučnoistraživačkog rada u Sentandreji 1971. godine uočena je u tornju Saborne crkve pukotina, koja otkriva deo okrečene zapadne fasade, uz koju je naknadno prizidan zvonik, na osnovu čega je zaključeno da je crkva prvobitno bila završena bez zvonika. Kada je takva „tradicionalistička fađevina bila gotova, crkvena opština je srušila staru crkvu, ali je njen zvonik, koji je podigao Vasilije Dimitrijević, ostao nedaleko od novopodignute velike crkve. Sadašnja Saborna crkva je, dakle, imala u neposrednoj blizini zvoničku kulu nekadašnje crkve. Bio je to netipičan položaj za baroknu arhitekturu.
Približno trikonhalni oblik crkvene građevine — ako se ona zamisli bez zvonika, kako je izgledala kada je osvećena — neodoljivo je podsećao na arhitekturu moravske škole u Srbiji, odnosno na oblike nekih manastirskih crkava u Sremu i Banatu iz XVI veka. U XVIII veku ta obeležja pseudomoravske arhitekture ponekad su se stapala sa poznobaroknim i neoklasicističkim rešenjima. Nekoliko godina kasnije, oko 1770, Saborna crkva je dobila na južnoj i zapadno] fasadi svoje čuvene kamenoklesarske portale, a dve portanske kapije izradio je 1772. sentandrejski majstor Martin Gineser. Tek 1777, staranjem episkopa Sofronija Kirilovića, prizidan je na zapadno] fasadi sadašnji monumentalni zvonik. Tada je sklošъen i ugovor sa Vasilijem Ostojićem za slikanje ikonostasa, koji je završen 1781. Tih godina su, dakle, privedeni kraju najvažniji arhitektonski, slikarski i primenjenoumetnički radovi na Sabornoj crkvi.
Zapadna fasada crkve, sa prizidanim zvonikom, pokazuje obeležja baroknog i neoklasicističkog stila sa diskret¬nom malterskom plastikom u vidu girlandi iznad prozora. To je jednostavna zvonička fasada, izrazite visine, koju još više naglašavaju pilastri. Zabati crkvene lađe, u vidu bočnih krila, imaju uobičajeni profil sa volutama; gorььe volute nose po jedan obelisk sa krstom, a na donjim su kamene rokajne vaze. Ispod zvonika je trem; vratima na zapadnoj strani zvonika pandan su vrata na ulazu u hram, dok vrata na južnoj i severnoj strani omogućavaju prolaz kroz trem.
Južna i severna fasada crkvene lađe ojačane su jakim potpornicima. Izrazitu visinu ublažava horizontalni venac koji opasuje crkvenu lađu. Na tim stranama su kapitalni portali, rad nspoznatog kamenorssca, vrsnog umetnika u ovom zanatu. Gornji deo portala kruniše baroknorokajni ukras sa kartušom, u kojoj je isklesan grb Budimske eparhije; sa strane su slobodne volute koje se ulivaju u ojačane delove bočnih strana portala, a one se u donjem delu ponovo završavaju volutama. U unutrašnjim stranama portala isklesane su kasete u kojima su smeštene
rozete. Drvene vratnice, plitko izrezbarene u ornamentima rokoko stila, skladno dopunjuju dekorativnost portala. Levo i desno od portala, posebno na južnoj fasadi, nalazi se nekoliko nadgrobnih ploča na grobovima sentandrejskih „patricija”. Na ovim pločama od crvenkastog mramo¬ra, opervaženim baroknim i rokajnim profilima, isklesani su epitafi i porodični grbovi.
Unutrašnjost crkve podeljena je na četiri traveja. Prvi, sa zapadne strane, ispunjava hor, koji se oslanja na dva dorska stuba od crvenog mramora. Sledeća dva traveja čine središni prostor crkve, dok je četvrti ispred oltara, proširen pevničkim apsidama. Konstruktivno dekorativni elementi unutrašnjosti crkve su, pored ostalog, i laki potrbušni luci, koji se oslanjaju na zidne ispuste u vidu konzola, na koje se nadovezuju efektni pozlaćeni rokoko završeci, izvedeni u malterskoj plastici.
Ikonostas Saborne crkve, primer najbolje duborezbarske veštine, u rokoko stilu, izveden je monumentalno i raskošno. Po arhitektonskom sklopu i duboreznim ukrasima ubraja se u izuzetno uspele radove ove vrete. U prvom planu su četiri snažna i bogato ukrašena stuba, koji se oslanjaju na visoka postolja, a u gornjem delu primaju teret glavnog pervaza, koji preko nepusta naleže na kapitele stubova. Na pervaz, koji je na sredni ikonostasne pregra¬de prekinut, i na istom mestu u gornjem delu lučno spojen, oslanjaju se ikone linete, koje u gornjem delu dotiču potrbušni luk.
U oltaru, iznad časne trapeze, diže se baldahin, sastavljen od medaljona u duborezu, na kojima su naslikana stradanja Hristova.
Po skladnim oblicima i majstorskoj obradi duboreznih ukrasa pažnju privlače pevnice, sa ikonama u rokoko okvirima; propovedaonica sa baldahinom i ikonama na balustradi; arhijerejski sto, smešten između stubova, koji pridržava raskošno opremljeni baldahin; dalje slede dva paraklisa, dva mala ,,oltara” u ženskoj crkvi, nalog za čitanje jevanđelja…
I najlepša proskomidija u srpskim crkvama XVIII veka nalazi se ovde. Isklesana je u mramoru. U donjem delu profilisana ploča naleže na konzole, a na njoj je postavljena glavna čeona ploča proskomidije. Ispred nje su na postoljima dva jonska stuba od pepeljastoljubičastog mramora, postavlena tako da pridržavaju ispuste na koje se oslaььa meko klesana rokajna školjka, kojom se završava ova izvanredna celina. Između postolja stubova nalazi se ktitorski zapis znamenitog Sentandrejca Sinesija Živanovića, episkopa aradskog.
Slikani deo ikonostasa delo je Vasilija Ostojića, istaknutog slikara zrelog srpskog baroka, koji je došao u Budimsku eparhiju posle većih radova u Novom Sadu i Sremu, gde je naslikao svoje poznate ikonostase i pojedinačne ikone.
Ikonostas sentardrejske Saborne crkve je po broju i veličini ikona jedan od najobimnijih slikarskih radova toga vremena u Karlovačkoj mitropoliji. Ugovor slikara sa crkvenom opštinom sklošьen je 11. marta 1777. godine, kojim se on obavezuje da he po slikarskoj umetnosti i dužnosti pravilno postaviti ,,grund moleraja”, da će prvo izraditi skice i crteže, da he ih podneti na odobrenje, kao i da će upotrebiti najbolje zlato. Za ovaj rad Ostojić će po ugovoru dobiti 3.050 forinti, a poručioci ostavljaju mogućnost i pravo da, ukoliko ne budu zadovoljni, mogu zadržati jedan deo honorara dok slikar ne ispravi eventualne nedostatke.
Sentandrejski ikonostas i Grabovački ikonostas iz 1768. godine dosta se razlikuju od Ostojićevih ranijih radova. Zbog toga su se javile nedoumice u pogledu autentičnosti sadašnjeg bojenog sloja. Razloga za pretpostavku da je ikonostas premazan u drugoj polovini XIX veka bilo je više. U pronaćenom ugovoru sa crkvenom opštinom slikar se obavezuje da će ,,ne samo zlato na običnih i iziskujuščih mestah . . . postaviti . . . sice i na obrazov svjatih odjejanija dovoljno da dati imam”. Karakteristični zlatni tapet, kao pozadina likova, i zlatne šare na draperijama, koje su tako dosledno iscrtane na njegovom ikonostasu u Irigu i na drugim mestima, ovde su neočekivano izostale, mada su ugovorom predviđene. Pronađen je i drugi ugovor o obnovi ikonostasa, koji je 10. IV 1883. gradonačelnik Sentandreje i predsednik crkvene opštine Evgen Dumča sklopio sa slikarima i pozlatarima. Ovi podaci bili su povod za mišljenje da je ikonostas tom prilikom premazan. Međutim, restauratorski nalaz pokazao je da ikonostas nije preslikan, već samo delimično restauriran, odnosno da je u pitanju originalni bojeni sloj. Iz ovoga se posredno zaključuje da je Ostojić na ikonostasima u Sentandreji i u manastiru Grabovcu neočekivano pokušao da se oslobodi uticaja istočnopravoslavnog, ukrajinskog baroka i da se približi poznom, već akademizovanom bečkom baroku, koji je imao prilike da upozna na ikonostasima Jakova Orfelina i drugih slikara ovog opredeljenja, koje je u osmoj deceniji XVIII veka potpuno preobladalo.
Sentandrejska Saborna — Beogradska crkva jedna je od najbogatijih riznica iz doba srpskog baroka i rokokoa. Među srpskim crkvama sagrađenim u XVIII veku izdavaja se lepotom. Od njenog kolosalnog zvonika, koji dominira Sentandrejom, preko portanskih kapija na kojima se razlistalo kovano gvožđe u stilu rokokoa, i kamenoklesarskih monumentalnih portala na južnoj i severnoj fasadi, do ikonostasa, vrsnog dela duborezbarske pa i slikarske veštine, kao i onih krupnijih delova crkvenog mobilijara i bogoslužbenih utvari, skladnog izgleda i fine izrade — ova crkva brižno bdi nad najvišim dostignućima sentandrejske likovne baštine. — I srpske umetnosti u celini, u veku prosvećenosti.
Saborna crkva dostojno i ponosno obeležava cvetno doba Sentandreje. U njoj su svi njeni vernici: zanatlije i trgovci, počtenorodni gospodari, eškuti i tanačnici, crkveni očevi i sinovi, zemljodelci i vinogradari, lađari i ribari, i oni ,,plemenitorodni” i „visokoblagorodni”, nemeši, kao i oni iz crkvenog staleža, „preosvjaščenjejši” arhijereji, „prečesnejši” protojereji i „česni” jereji. Nekada su se oni brinuli o ovoj crkvi. Gradili su je i opremali galantno, ktitorski, dajući od sebe više nego što se moglo, odricali se u uverenju da podižu čvrst istorijski spomenik srpskog postojanja na krajnjem severu seoba. Zvonik Saborne crkve diže se protiv zaborava. Jaša Ignjatović je mudro zapisao: „I kad u Sentandreji jednom nestane Srba, a jedared će ih nestati, onda će im obronak divnih planina biti grob, pokrov mirisavo zelenilo, a zvuk zvona njihovih hramova propratiće ih u večnost, a hramovi ostaće kao spomenici njihovog duha i života”. — Najveći i najlepši spomenik Sentandreje je Saborna crkva.
15. avgust 2017. u 06:29
vojislav ananić
IV
POŽAREVAČKA CRKVA
Posvećena je sv. arh. Mihailu, a nazvana Požarevačka po doseljenicima iz ovih krajeva. Sažet istorijat njenog nastanka sačuvan je u prepisu na drvenoj ploči, koja se nalazi u prostoriji ispod zvonika: ,,Sija svjataja cerkov sv. arh. Mihaila sozdana bist ot dreva pervij krat v leto 1690, ot togož leta patriarhom Arsenijem III, no prozvaniju Čarnojevič, iz Serbiji, okružija Požarevačkog izvedenih i zdje naselivšihsja pravoslavnih hristijan. — Vtorje jakože ninje stoji vozdvižetsja 1759. I episkop Dionisij Novakovič 27. okt. 1763. osvjati tuju”.
Požarevačka mahala nalazila se pored potoka Bučine, na južnom ulazu u Sentandreju, gde je podignuta prvobitna crkva brvnara, oko koje je bilo i groblje. U njoj su se uredno vodile matične knjige od 1752. Izgled te bogomolje i unutrašnji kultno-umetnički sadržaj nisu poznati, a nije sačuvana ni jedna ikona iz nje.
Sadašnja crkva sazidana je pored brvnare, kako se iz zapisa vidi, godine 1759, a 1763. je osvećena. Zvonik je, međutim, podignut tek 1794; ta godina je uklesana iznad portala na zapadnoj fasadi. Istorijatu crkve nameću se još neki podaci, a pre svega veće oštećenje u poplavi 1809. i popravka 1815—16. Još veća poplava zadesila je Požarevačku crkvu 1838, o čemu postoji natpis uklesan na kamenoj ploči, na apsidi crkve. Iz XIX veka sačuvana su četiri inventarna polisa, prvi iz 1820, a ostali iz 1829, 1854. i 1855.
Inventari Požarevačke crkve iz XIX veka uglavnom su prepisi starijih polisa iz XVIII veka, sa obaveznim dodacima naknadno pribavljenih sasuda, ikona, knjiga i drugih predmeta. To je, danas, dragocena i prvorazredna arhivska građa za monografiju o ovoj crkvi.
Crkvena lađa je masivna jednostavna jednobrodna građevina, čije zidne površine razuđuju pilastri koji prihvataju krovni venac i nešto niži potpornici; između njih su prozori sa lučnim završecima. Polukružna apsida takođe je vertikalno podeljena pilastrima, sa jednim prozorom na sredini, po dve plitke niše sa strane i jednom manjom nišom ispod prozora. Na južnoj fasadi nalazi se ulaz u trem tornja, kao i portal bočnog ulaza u naos. Zapadna fasada pokazuje odlike jednostavne neoklasicističke dekorativnosti. Fasadno platno raščlanjuju plitki pilastri, između njih su vrata, kamenog okvira.
Unutrašnjost hrama podeljena je na tri traveja i oltarski prostor. U gornjem delu svodova u obliku češke kape naglašeni su potrbušni luci; oni se spuštaju po zidnoj masi do pojačanih konzola, koje naležu na japitele zidnih pilastara koji im idu u susret. Na taj način spojeni su potrbušni luci sa pilastrima. Poluobličasti svod apside izdeljen je na osam trougaonih lepezasto raspoređenih kriški.
Na ikonostas Požarevačke crkve treba ukazati kao na izuzetno delo u srpskom slikarstvu XVIII veka. Slikan 1742, ikonostas nije prvobitno postavljen u ovoj crkvi, već u staroj Sabornoj, odakle je neposredno posle izgradnje nove crkve prenet u Požarevačku. Beh na prvi pogled uočava se da se niska oltarska pregrada vezuje za jug i tradiciju. U genezi srpskog ikonostasa XVIII veka ovaj ima izuzetno mesto, posebno ako se uporedi sa samo četiri godine mlađim ikonostasom Preobraženske crkve. Novinama koje donosi, ikonopis ovog ikonostasa pravo je stilsko ali i ikonografsko iznenađenje, a uz to u pitanju je izvrstan zografski rad. Imena majstora nisu poznata ali je na ikoni Rođenje Hristovo, koja je pripadala ovom ikonostasu, zabeležena godina slikanja. Iznenadna pojava ovih zografa nagovestila je promene u kojima treba videti početke baroknih opredeljenja u srpskom slikarstvu na području Budimske eparhije. Ovde je reč o uticajima istočne crkvene umetnosti, koji dolaze iz Vlaške, kao odjek stila epohe Brankoveanu.
Na ikonostasu Požarevačke crkve zografi su naslikali u prvom pojasu šest prestonih ikona, u drugom Deizis sa dvanaest ikona apostola, u trećem šesnaest ikona proro¬ka, a u gorььem delu krst Hristovog pacneha, sa ikonama Bogorodice i Jovana Bogoslova. Severne i južne dveri nisu sačuvane. Pretpostavlja se da su stradale u velikoj poplavi 1838, kada je voda probila u crkvu do visine od preko dva metra. Carske dveri, izuzetno duborezno i slikarsko delo, sastoje se od okruglih medaljona, smeštenih na krilima dveri u duboreznoj, pozlaćenoj Lozi Jesejevoj. U pomenutom Inventaru dveri su detaljno opisane: ,,Sred ovij Prestolni obraza jesu Carske dveri, ot bildhaorskog posla načinjene i pozlaćene, s petnaest sitni obraza proročeskih, s izobraženijem Blagoveščenija, s na verhu dveri obrazom s. Trojice, ukrašene; jerbo cele dveri sastoje se iz samij, aki iz korena proizražena i na granah stojeći 18st obraza, gore pomenutih”.
Slikari ikonostasa Požarevačke crkve, friza aposto¬la iz Ostrogona i carskih dveri iz Srpskog Kovina, sada u Crkveno-umetničkoj zbirci u Sentandreji, za razliku od njihovih prethodnika anonimnih zografa prve polovine XVIII veka, uživali su znatan ugled u ovoj razvijenoj građanskoj sredini. I pored toga oni nisu zabeležili svoja imena na ikonama, držeći se dosledno zografske anonimnosti. Bez sumnje to su tada bili priznati slikari; njima su poverene duborezno obrađene daske, a carske dveri Požarevačke crkve, kao i one iz Srpskog Kovina, spadaju u najlepše duborezne radove toga vremena kod Srba. Poput starih ikonopisaca, ovi zografi su slikali na zlatno] pozadini. Reklo bi se da su se oni opredelili prelaznom stilu, ali su se ipak čvršće oslonili na tradiciju, kojoj su, u osnovi, još dobrim delom pripadali. Oni su dobro savladali slikarski zanat, izbegavali su proizvoljnosti i improvizacije, kojima su bili skloni narodni zografi. — Svojom pojavom, slikari ikonostasa Požarevačke crkve preneli su u ovu sredinu nove, neobične, likovno zanimljive oblike, koji se u tome vidu ni ranije ni kasnije nisu pojavljivali.
Od crkvenog mobilijara i kultnih predmeta umetničke izrade potrebno je pomenuti časnu trapezu u oltaru, za koju u Inventaru piše da „stoji na jednom stupu od crvenog mermera… na trapezi stoji četiri čiraka pozlaćena… krest meždu čiraci jest bildhaorskim poslom ukrašen, s dve strane izobražen raspjatijem… antimins starodrevan, osvjaščen Blaženopoč. Dionisijem Novakovič 1763. dne 27. novemb.” U nastavku je zabeleženo o Bogorodičinom prestolu: „s desne strane jest tron na kojem se nalazi u staklenom i pozlaćenom ramu obraz Prečiste Bogorodice”. Vladičanski presto u Inventaru nije pomenut. Istina, on je načinjen tek 1856; neoklasicističkog je oblika i duboreznog ukrasa, lučno zasveden, a oslonjen na dva stuba. Pevnice sa kraja XVIII veka imaju jednostavne duborezne aplikacije u rokoko stilu. Ovde treba pomenuti i 33 „stola” jednostavne ,,tišlerske” izrade ,,ot mekana drveta s plavetnobelom marmorir farbom isfarbana”.
U novije vreme, u toku pripreme nove postavke Srpske crkvenoumetničke i naučne zbirke, data je Požarevačkoj crkvi još jedna muzejska namena. Naime, pored umetničkih i primenjeno-umetničkih dela koje čuva, u njoj je izložena i zbirka srpskog bakroreza XVIII veka, pretežno iz budimske eparhije.
U toku štampanja ove knjige pronađen je u Protokolu Požarevačke crkve, koji se čuva u Peštanskoj županijskoj arhivi, zapis sledeće sadržine: „1742. sek. 30. dan savršise pisanijem obrazi na ikonah. . . Zugrafi imena Georgi je i Nedeljko ot vesi strane Banata”. Doskora nepoznati majstori, koje smo nazivali sentandrejski zogra¬fi, ovim važnim zapisom uključuju se u istoriju srpskog slikarstva XVIII veka kao znani zografi Georgije i Nedeljko koji su završilirad na ikonostasu Požarevačke crkve 30. septembra 1742. (Na Protokol Požarevačke crkve skrenuo je pažnju prota Ivan Jakšić, paroh u Pomazu kod Sentandreje, po znati istraživač srpskih starina u Mađarskoj.) 124
PREOBRAŽENSKA – TABAČKA CRKVA
Preobražensku crkvu podigli su „tabaci”, prerađivači kože, na lepom i dosta udaljenom mestu od središta varoši. Posmatrana sa prirodnog vidikovca na Magarčevom bregu, sa onog mesta na kome se nalazi barokni krst ceha tabačkog, crkva otkriva svoju dekora¬tivno obrađenu zapadnu fasadu. Pogled još obuhvata stare krovove malih kuća i široku površinu reke, koja još više ističe vitki crkveni zvonik.
Zapis o gradnji, uklesan na mramornoj ploči, koja ima ukrasne barokne volute sa strane, nalazi se iznad južnog portala: „Sija svjataja i božestvenaja cerkov pravoslavnokatoličeskaja našego Isusa Hrista, nače se zidati leta Gospodnja 1741-go a svrši se 1746-go, meseca julija, trudom i nastojanijem i iždivenijem obšče ktito¬rov pravoslavnih hristijan, v varoši Svetoj Andreji”.
Tabačka crkva je jedna od najlepših i najviših srpskih crkava na području cele Karlovačke mitropolije podignutih u prvoj polovini XVIII veka. Otuda je i njena izuzetna važnost u istoriji srpske barokne arhitekture.
Nepoznati, za sada, neimar Austrijanac, koji je sredinom XVIII veka gradio crkve u Ugarskoj, podneo je vladici Vasiliju Dimitrijeviću i crkvenoj opštini svoj plan crkvene građevine, koji je, za onovremene pojmove srpskih naručilaca, morao biti i smeo i skup za izvođenje. Ne treba zaboraviti da su tada, osim Zbeške i Saborne crkve, sve sentandrejske crkve bile brvnare, a plan Preobraženske crkve je ukazivao na gradsku crkvu, neočekivano velikih razmera za shvatanja i mogućnosti ktitora — zanatlija. Ipak, plan je prihvaćen, ugovor potpisan, a gradnja je počela, kako na ploči piše, 1741. U toj prvobitnoj fazi podignuta je samo crkvena lađa, dok je zapadna fasada sa zvonikom završena 1777—8. godine. Ta fasada nosi dekorativna rešenja u stilu Luja XVI, girlande i mašne, izvedene u malteru, kao i dve klasicističke vaze od kamena, na ivicama krovnih zabata.
Severna i južna fasada crkvene lađe i trostrana apsida ojačane su sa 14 potpornika, između kojih se nalaze visoki prozori sa okvirima od kamena. Na južnoj strani je ulazni portal od crvenkastog mramora, sa već pomenutom pločom i zapisom o gradnji crkve.
Crkvena lađa je zasvođena svodovima u obliku češke kape, razdeljenim udvostručenim potrbušnim lucima, koji u svom donjem delu, gde se utapaju u zidnu masu, imaju izraženo stepeničasto pojačanje u vidu konzola; ispod njih se razlistavaju dekorativni baroknorokajni završeci, izvedeni u malterskoj plastici.
Unutrašnji prostor podeljen je na četiri traveja i oltarski deo. Prvi travej sa zapadne strane znatno je prostraniji od ostalih i čini „žensku crkvu”; druga dva traveja — srednji deo crkve — niža su za jednu stepenicu, a četvrti travej — predoltarski deo — ponovo se diže za
Jednu stepenicu; na sredini tog prostora je amvon sa širokim rubom i krstom od crvenog mramora. Tu su, fiksirana za pod, i dva mramorna stočića u obliku niskog stuba sa kapitelom. Oltarski prostor je viši za dve stepenice. Trostrana apsida zasvođena je pseudogotičkim lucima, koji prema zidovima imaju pomoćne polukalote. U oltaru je časna trapeza od mramora, u obliku stola na baroknoj stopi, na kojoj je zapis: „Ktitor sije svjatije i svjaščenije trapezi preosvjaščenij gospodin Vasilij Dimitrijević, episkop budimskij i pročim, v leto gospodnje 1746″. Sa leve strane je niša proskomidije, isklesana u crvenkastom mramoru, ukrašena plitkim baroknim volutama, sa zapisom u donjem delu: „Ktitor sego svjatago žertvenika Mladen Stojanović 1746″. Pored proskomidije je česma u obliku stilizovane školjke, sa gornjim delom u obliku jednostavne barokne kartuše.
Ikonostas Preobraženske crkve, nastao 1745—46. go¬dine, doseže visinu svoda — to je najviši i najrazuđeniji srpski ikonostas prve polovine XVIII veka.
Prvi pojas ukrašava osam stubova sa korintskim kapitelima, koji odvajaju prostor za carske dveri i prestone ikone; carske i bočne dveri imaju kitnjastu baroknu rezbariju. U drugom pojasu raspoređeno je četrnaest stubo¬va, koji dele mesta za praznične ikone, dok se u trećem pojasu nalazi dvanaest stubova između kojih su smeštene ikone apostola. Četvrti pojas polukružnog oblika — lineta ikonostasa — ima razuđene barokne duborezne ukrase, koji uokviruju krst i ikone u medaljonima. Ovakvim rasporedom, smanjivanjem stubova i pojasa, da bi se pri vrhu, u lineti, razbokorio duborez, ikonostas stremi u visinu, što blago zadržavaju i krunišu medaljoni postavljeni ispod potrbušnog luka.
Po arhitektonskoj zamisli, rasporedu pojedinih zona, po vitkim stubovima i stubićima, kao i po bojenoj harmoniji tamnozelenih delova i tamnocrvenih marmoriranih horizontalnih venaca i pozlaćenih duboreznih okvira i ukrasa, ovo je izuzetno delo „bildhaorske veštine”. Pri tome ne treba zaboraviti da su u to doba srpske crkve imale niske ikonostasne pregrade, a ikono¬stas Preobraženske crkve nastao je samo nekoliko godina posle tradicionalnog ikonostasa sentandrejske Požarevačke crkve. Između njih je velika razlika — strukturalnoarhitektonska i stilska — bio je to nagli skok od oltarske pregrade starog tipa na ikonostas novog baroknog, čak neoklasicističkog stila. Sve se to dešavalo u istom mestu, i takoreći, u isto vreme. Tako je Sentandrejska likovna kultura označila najveće promene u srpskoj umetnosti XVIII veka.
Slikarski deo posla obavio je nepoznati ikonopisac iz Ukrajine, sa svojim pomagačima. On je uneo, u srpsko slikarstvo, pre svega, znatne sadržajne i ikonografske
novine, koje se javljaju na ukrajinskim ikonostasima u drugoj polovini XVII veka. „Barokizacija” — uslovno uzevši ovaj pojam, najbolje se uočava na ikonama dvanaest praznika, koje se, u srpskim crkvama, javljaju u sklopu ikonostasa prvi put baš na ovom mestu. Kompozicije su ikonografski postavljene po zapadnoevropskim ikonografskim predlošcima, grafičkog porekla, kojima je obilovala slikarska škola Kijevopečerske lavre. Taj nastavno-pedagoški grafički materijal kijevskih „kužbuški” poslužio je ikonopiscima kao glavki podsetnik, ali i kao neposredni predložak. Zapadnoevropske manirističke i barokne kompozicije prihvaćene su u Ukrajini, odakle su dospevale i u srpsko slikarstvo, pre njegovog školskog oslanjanja na Beč.
Na Preobraženskom ikonostasu, na primer, nalazi se jedna od prvih, ako ne i prva u srpskom slikarstvu, kompozicija Vaskrsenja, koja nije slikana kao Silazak u ad ili Mironosice na grobu već kao Hristovo uzletanje iz grobnog sarkofaga, sa vojnicima u donjem delu, u položajima uobičajenim u zapadnoevropskoj ikonografiji. Po takvim, zapadnjačkim rešenjima karakteristična je i kompozicija Blagovesti. Bogorodica, ruku skrštenih na grudima, stoji pored stočića sa otvorenom knjigom, dok arhanđel Gavril lebdi iznad nje sa zalepršanom haljinom i draperijom, otkrivenih nogu do iznad kolena. U kompoziciji Rođenje Hristovo tri kralja pozdravljaju malog Hrista, dok iznad njih stoje dva vojnika sa kopljima. I ostale ikone velikih praznika pokazuju da ni jedna među njima nije postavljena po staroj ruskoj ikonografiji. Među sadržajnim novinama koje se javljaju na Preobraženskom ikonostasu treba pomenuti i lik anđela sa ubrusom — Nerukotvoreni lik Hrista.
Svetiteljski likovi i praznične kompozicije slikani su na pozadini zlatnog tapeta, ukrašenog ornamentima.
Po svojim likovno-estetskim osobinama, ova impozant¬na celina ne donosi slikarstvo većih vrednosti. Ukrajinski putujući ikonopisac, predmajstor ove slikarske družine, sveo je svoj slikarski izraz na ponavljanje usvojenih rešenja, što se odnosi kako na ikonografiju, tako i na slikarsku materiju, boju, način modelacije itd.
Ipak, i pored ove napomene o neujednačenim slikarskim vrednostima, Preobraženski ikonostas po svojoj veličini, harmoničnom duboreznom okviru, po broju ikona, ikonografskim i stilskim osobenostima obavezuje istraživače na posebnu pažnju i dalja proučavanja. U srpskoj umetnosti XVIII veka nastanak ovog ikonostasa 1746. godine predstavlja značajan datum.
Uz ikonostas treba pomenuti Bogorodičin presto sa baldahinom, obojen zeleno sa pozlaćenim duboreznim ukrasima u stilu rokokoa, a takođe i pevnice, izrađene neposredno posle ikonostasa, dok su „stolovi” iz oko 1800.
Prilaz Preobraženskoj crkvi sa južne strane ulepšava portanska kamena divotkapija, nalik na onu ispred srpske crkve Sv. Đorđa u Pešti. Po arhitektonskom sklopu i kamenorezačkom ukrasu obe kapije pokazuju obeležja neoklasicističkog stila, a nastale su krajem XVIII veka.
Preobraženska crkva, po svojim arhitektonskim, slikarskim i primenjenoumetničkim obeležjima baroka, rokokoa i neoklasicizma, po usklađenom odnosu i prožimanju tih obeležja, kao uspelog vida njihove simbioze, prvorazredni je spomenik srpske umetnosti XVIII veka.
Ova crkva je imala veliki kultni ugled među vernicima Sentandreje i okoline — njena „slava” na dan Preobraženja (19. avgust) crkvena je slava Sentandreje. Ta tradicija se i danas održava. Preobraženska liturgija je simboličan sabor malobrojnih Srba u ovim krajevima.
15. avgust 2017. u 06:32
vojislav ananić
V
BLAGOVEŠTANSKA CRKVA
U narodu je nazvana Grčka crkva, po nekima zbog toga što su u nju išli mahom trgovci, a naš narod je trgovce nazivao Grcima; po drugima, pak, ovaj naziv je nastao po nadgrobnom epitafu na grčkom jeziku koji se nalazi pored vrata na južnoj fasadi crkve.
Još je prvobitna drvena crkva, posvećena Blagovestima, bila podignuta na važnom i lepom mestu, u samom centru naselja. Prilaz do sadašnje crkve sa istočne strane, kratkom strmom ulicom, kojom se sa Dunavske obale izlazi na glavki trg, otkriva trostranu apsidu, ali i gornji deo zvonika, koji se uočava sa ovog prilaza. Pravi utisak se, međutim, dobija tek sa trga.
Svojim položajem ova crkva se bitno razlikuje od ostalih sentandrejskih hramova. Naime, ona je izvučena na trg, postavljena u liniju ulice i nema uobičajenu portu, koju imaju ostale crkve. Tako se u Blagoveštensku crkvu ulazi pravo sa ulice (južni ulaz) i sa trga (zapadni ulaz). Za vreme liturgije, pogotovo leti, pojanje se čulo napolju. Po tome i po narodu koji je tuda stalno vrveo, na trgu pred crkvom se osećala ona renesansna atmosfera malih gradova, u kojima se, na ovakvim mestima, odvijao dobar deo javnog života, i gde se gotovo stapalo religiozno i laičko, duhovno i praktično. — Taj trg i danas deluje kao pozorišna scena u očekivanju da počne barokna radnja sentandrejskog gradskog života.
Zapadna fasada Blagoveštenske crkve i veliki krst trgovačkog društva i trgovačke kuće iz XVIII veka čine klasičan izgled Sentandreje. Slikovitost toga trga, uz stalni utisak barokno-rokajnog stila, koji se ovde ustalio pre dva veka, čine ovo mesto središtem varoškog života. Blagoveštenska crkva je njegov glavni ukras.
Iz sačuvanog prepisa, izvornog dokumenta koji je u toku gradnje smešten u temelje crkve, saznaje se da je crkva građena 1752, a smatra se da je završena 1754, budući da su kamenoklesarski radovi duže trajali.
Barokna zapadna fasada crkve nosi na sebi kamenoklesarske ukrase koji se približavaju dekorativnoj razuđenosti i lakoći rokokoa. Ktitor i arhitekt su uspeli da pronađu dobre kamenoresce, čija nam imena nisu poznata, ali koji su svoj deo posla vešto uskladili sa arhitektonskim sklonom crkve. Ostvareno je tako uspelo prožimanje konstruktivno-utilitarnih elemenata sa likovnoestetskim izgled om građevine. Dva središna i dva ivična pilastra dele fasadu na tri dela. U srednjem delu je kameni portal sa volutama u donjem delu i sa plitkim i lakim rokoko klesarskim ukrasom u gornjem delu; podupirači portala imaju dekorativne kapitele iz kojih se spušta girlanda voća; na sredini lučnog nadvratnika isklesana je raskošna rokoko kartuša. U gornjem delu portala je lučni pervaz, koji upravo obrazuje osnovu malog balkona, ispred vrata u visini hora. Balustrada tog balkona ima ispupčenu ovalnu liniju, a izvedena je u kamenorezačkoj tehnici „na proboj”. U drugoj zoni, iznad potkrovnog venca, nalaze se bočni krovni zabati, oivičeni kamenim opšivom sa volutama na kojima su rokoko veze; na sredni zvonika, u istoj visini, nalazi se prozor kamenog okvira sa lučnim završetkom. Gornji, slobodni deo zvonika ima ivične pilastre sa kapitelima, prozore na sve četiri strane, ali i male kamene balkone ispred prozora. Zidani deo zvonika završava se ispustima pot¬krovnog venca, iznad kojeg se nalazi metalna kapa, sa jabukom i krstom od kovanog gvožđa.
Južna fasada je raščlanjena udvojenim pilastrima na četiri zidna platna. Na ovoj strani je bočni portal od ružičastog kamena klesanog na žlebove, sa dekorativnom rozetom na sredini gornjeg dela okvira portala. Na ovoj fasadi su i tri visoka prozora kamenih okvira, sa lučnim završetkom, iznad kojih se nalaze okrugli natprozori.
Unutrašnji prostor crkve podeljen je na četiri traveja, a od njih je jedan horski, a jedan apsidalni. Hor je, u stvari, prostor ispod zvonika, koji počiva na masivnim stupcima pravougaone osnove. Svodovi ispod i iznad hora rešeni su u obliku češke kape. Drugi i treći travej omeđuju udvojeni pilastri, koji prihvataju isto tako udvojene potrbušne luke. Na mestu spajanja izvedeni su, u malterskoj plastici, rokoko ukrasi, čiji su oblici međusobno različiti.
Duborez i skelet ikonostasa izrađeni su 1802—3. prema nacrtu duboresca neutvrđenog imena, najverovatnije uz živo učešće slikara Mihajla Živkovića. Arhitektonika ikonostasa izvedena je u stilu rokokoa, a ukazuje na zamisli slikara ikona, odnosno na njegovu saradnju sa duborescem. Projekat ikonostasa zasniva se na činjenici da je unutrašnji prostor hrama relativno uzak, pa je otuda u prvom pojasu predvideno mesto samo za dve prestone ikone, umesto uobičajene četiri. Oltarska pregrada ima tri horizontalne zone. U donjoj se ističu četiri stuba sa pozlaćenim jonskim kapitelima, ispupčenim kanelurama i bazisom; u donjem delu stubovi naležu na visoka postolja, na kojima su pozlaćeni duborezni ukrasi. Na ivicama ikonostasa postavljeni su pilastri iste dekoracije kao na stubovima. Carske i bočne dveri ukrašava bogata duborezna ornamentika u rokoko stilu. Na sredni arhitravnog venca nalaze se dva stuba druge zone. Između stubova je velika ikona Krunisanje Bogorodice, a sa strane su po šest medaljona sa likovima apostola. Medaljoni su stepeničasto raspoređeni, u piramidalnom obliku, čije bočne strane uokviruju volute. U gornjem delu, iznad ikone Krunisanje Bogorodice, postavljen je uski arhitrav koji drži krst Hristovog raspeća, a na obe strane su po šest medaljona sa likovima apostola. Medaljoni su stepeničasto raspoređeni, u piramidalnom obliku, čije bočne strane okviruju volute. U gornjem delu, iznad ikone Krunisanje Bogorodice, postavlen je uski arhitrav koji drži krst Hristovog raspeća, a sa strane po jednu ikonu i vazu. Tako su postignuta lakoća ikonostasne pregrade i pregledan raspored nevelikog broja ikona.
Slikar ikonostasa Blagoveštenske crkve Mihajlo Živković, iz Budima, studirao je na Bečkoj umetničkoj akademiji od 1795, najverovatnije do 1800. U to doba direktor Akademije bio je poznati profesor F. N. Fiiger, a Akademija je bila zahvačena klasicističkim strujanjima, mada treba reći da se u Beču još uvek osećalo stilsko prisustvo baroka i rokokoa, što je Živković očigledno rađe prihvatao.
Njegovi rani radovi naišli su, izgleda, na dobar prijem klijentele, a svideli su se i učenom budimskom episkopu Dionisiju Popoviću, pa je već 1802. sklopio ugovor sa crkvenom opštinom Blagoveštenske crkve za slikanje novog ikonostasa. Uz pomenuti ugovor bio je priložen i spisak sa rasporedom ikona na ikonostasu, od kojeg slikar nije odstupao.
Prestone ikone, carske i bočne dveri slikao je oslanjajući se na ustaljena kompoziciona rešenja, što su, uostalom, i naručioci zahtevali. Ipak je ostvario osobene likove Hrista i Bogorodice, inspirišući se živim modelima. Beh na ovim stereotipno postavljenim kompozicijama uspeo je da ispolji ne male samosvojne slikarske vrednosti. Po mekoti inkarnata i po lazurama blizak je slikarstvu rokokoa, dok je u slikanju figure u celini, posebno draperija, nešto tvrđi, uz izdašnu upotrebu crvene i plave boje, što neodoljivo podseća na njegove prethodnike, barokne slikare. Oslobađajući se tipiziranih rešenja i oblika, koje je ikonografija prestonih ikona nalagala, Živković je u malim kompozicijama Izvor života i Hristos i Samarjanka, u soklu ovog ikonostasa, pokazao svežinu sopstvenog slikarskog shvatanja, svoju već izgrađenu umetničku individualnost i odanost kolorizmu barokno-rokajnih slikara. U kompoziciji Izvor života, koja nije često zastupljena na srpskim ikonostasima XVIII—XIX veka, Živković je odstupio od starijih i uobičajenih rešenja. To više nije ikona već religiozna kompozicija, u zapadnoevropskom smislu tog pojma, koja gotovo podseća na žanr-scenu, a u ikonografskom pogledu donosi novinu; naime, desno od izvora prikazano je Hristovo čudo — Isceljenje slepog, dodatak nepoznat na ikonama sa ovom temom.
Likovi apostola, naslikani u medaljonima linete ikonostasa, ukazuju da se Živković otrgao od standardne kompozicione sheme stojećih, statičnih, čeono postavljenih likova, kako su oni najčešće slikani. Živković je takva rešenja napustio i predstavio apostole u sasvim prirodnim položajima, uvek u različitim stavovima i neusiljenim pokretima, pri čemu je pokazao dobro poznavanje anatomije, kao i izrazite crtačke sposobnosti. U tom delu ikonostasa nalazi se i kompozicija Krunisanje Bogorodice, koja je, razumljivo, morala biti postavlena po uobičajenoj kompozicionoj shemi, ali je izvedena sa puno crtačke prilježnosti i kolorističkog osećanja.
Živkovićev ikonostas u sentandrejskoj Blagoveštenskoj crkvi jedno je od izuzetnih dela poznog srpskog baroka i rokokoa. U svojim najboljim kompozicijama, a to su ikone apostola i dve slike u soklu, ovaj ikonostas u umetničkom pogledu nimalo ne odstupa pred radovima Arse Teodorovića. Baš zbog toga što mu je to bio prvi obimniji slikarski rad, kakav je priželjkivao da dobije svaki slikar posle završenih studija, Živković je uložio puno truda da bi pokazao svoju slikarsku umešnost i darovitost. U tome je potpuno uspeo.
Posle čekanja od preko deset godina, Živković je dobio svoj drugi, i poslednji, ikonostas u Nikolajevskoj crkvi, u mestu Balašađarmat u severnoj Mađarskoj. Ovaj ikonostas demontiran je 1972, a ikone su delimično izložene na zidovima Blagoveštenske crkve, pa mu zbog toga na ovom mestu posvećujemo pažnju. Ugovor za balašađarmatski ikonostas nije pronađen, ali postoji potpis slikara na prestonoj ikoni sv. Jovana Preteče: „Mihajlo Živković krasnodohotelesni pisec 1815″, dok je na drugoj ikoni slikar zabeležio i ktitore iz poznate balašađarmatske i sentandrejske trgovačke i dobrotvorske porodice Joana Bozde. Tako je Blagoveštenska crkva, pored svoje arhitektonske lepote i svog istorijsko-umetničkog značaja, odskora postala galerija slika Mihajla Živkovića.
ĆIPROVAČKA PETROPAVLOVSKA CRKVA
Prvobitno je posvećena svetom Nikoli, a kasnije sv. apostolima Petru i Pavlu. Do promene patrona crkve došlo je zbog toga što je i sentandrejska Opovačka crkva bila posvećena sv. Nikoli.
Doseljenici iz Ćiprovca, poznatog po kujundžijskom zanatu, naselili su jugoistočni deo naselja, prema Dunavu i potoku Bučini. Tu se razvila Ćiprovačka mahala, sa crkvom brvnarom, koja je sagrađena 1708. godine. Mesto je bilo dobro izabrano, nedaleko od glavnog trga — pijace, a opet zaklonjeno i, što je najvažnije, nekadašnja velika crkvena porta na severnoj strani formirala je veći slobodni prostor, koji se uobličio u mali trg.
Na ovom prostoru podignuta je od tvrdog materijala 1753. godine druga po redu Ćiprovačka crkva. To je, kako se saznaje iz jednog poznijeg dokumenta, bila crkva manjih dimenzija i delimično ukopana u zemlju. Pored nje je bio zvonik od drvene građe, najverovatnije toranj prethodne crkve brvnare. Beć 1775. dolazi do promene. Tada je crkvena opština Ćiprovačke crkve uputila molbu predsedniku Ilirske dvorske kancelarije, grofu Koleru, za gradnju novog zvonika od tvrdog materijala. Iz jednog tek nedavno obrađenog dokumenta, koji se čuva u Istorijskom arhivu Vojvodine u Sremskom Karlovcima, saznajemo kako je grof Koler proeledio ,,na najviše mesto” sentandrejsku molbu: „Ugarska dvorska kancelarija podržava priloženu molbu pravoslavie crkvene opštine Budimskog episkopa¬ta u Sentandreji u peštanskoj županiji, da joj odobri zidanje novog zvonika od opeke, pri parohijalnoj crkvi, a na mestu starog od drvene građe”. Godine 1775—6. sazidan je novi visoki toranj uz malu crkvu iz 1753. godine. Opširan opis te crkve nalazi se u molbi Ćiprovačke crkvene opštine od 18. januara 1792, upućene episkopu Dionisiju Popoviću: „Dolepotpisana opština moli da joj se odobri da potpuno obnovi svoju oronulu crkvu iz sledećih razloga: 1.) Crkva je zidana 1/2 hvata dubine u zemlju i stoga joj nedostaju svetleet i svež vazduh, i više liči na neku podzemnu špilju nego na hram Božiji. 2.) Slaba strana ovog položaja je ta da su temelji, svodovi i zidovi uvek vlažni i stoga nepovoljno utiču na zdravlje vernika i paroha. 3.) Crkva je veoma tesna za pozamašan broj vernika, pogotovo nedeljom i praznikom, da bi mogla primite sav, pogotovo ženski svet. 4.) Po priloženom pod a.) proizilazi da ovdašnji Magistrat uviđa hitnu potrebu zidanja nove crkve. 5.) Pošto je opština već sagradila velelepan toranj, pa čak i podigla zidove sa dveju strana, prema priloženom nacrtu pod b.) preostaje joj samo da nastavi gradnju”. Molbu je prosledio caru episkop Dionisije Popović, koji izričito navodi da je u pitanju „obnova stare crkve” — mada je, kako se vidi, reč o građevini koja je iz temelja nova i neuporedivo veća od prethodne. Ove dokumente navodimo da bi se na osnovu izvornih podataka stekao utisak o uslovima u kojima su zidane srpske crkve u XVIII veku. Uz ove izuzetno važne zvanične dopise sačuvani su ne manje značajni predračuni troškova za zidanje nove Ćiprovačke crkve.
Na osnovu arhivske građe utvrđuje se da je sadašnja Ćiprovačka crkva, zidana 1791—2, treća po redu na istom mestu, kao i da je dograđena uz zvonik, podignut 1775—6. I pored dve veće obnove, 1800, posle požara, i 1863, u toku obimnih građevinskih radova, ova crkva je uglavnom zadržala svoje izvorne oblike.
Njenu zapadnu fasadu raščlanjavaju dva para pilastara, od kojih su srednji udvojeni; između njih je portal, klesan u kamenu. U gornjem delu, iznad venca u vidu nastrešnice, izvedeno je uobičajeno sužavanje fasade; na toranjskom delu je prozor, a levo i desno su karakteristični krovni zabati sa volutama, na kojima se nal aze kamene vaze. Naredni sprat — zvonik u slobodnom prostoru — ima ivične pilastre sa jonskim kapitelima i prozore na sve četiri strane. Pri vrhu su prostor za sat i niski piramidalni krov zvonika sa dvokrakim krstom.
Severna i južna fasada Ćiprovačke crkve raščlanjena je lizenama i pilastrima, koji su ojačani kao potpornici, dok su između njih prozori. Glavni ukras fasade su portali klesani u crvenkastom mramoru, koji, sa hrastovim vratnicama u plitkom reljefu, čine izvrsnu dekoraciju u stilu Luja XVI. To su, nema sumnje, vrhunska dela izvedena u kamenu i drvetu, retka u mađarskoj, jedinstvena u srpskoj arhitekturi.
Unutrašnji prostor ove crkve, s obzirom na njenu veličinu i pseudotrikonhalno rešenje, podseća na Sabornu crkvu. Četiri zasvođena traveja, dobro osvetljena visokim prozorima, i polukružna apsida sa prozorom na sredini obrazuju veliki i miran prostor, koji je obogaćen ostalim arhitektonsko-dekorativnim elementima. Svodove ojačavaju udvojeni potrbušni luci, koji se spuštaju po zidovima i oslanjaju na svoje ojačane ispuste u vidu konzola; ispod njih su korintski kapiteli, takođe udvojenih pilastara, koji ih dotiču.
Ćiprovačka crkva, ustupljena 1920. rimokatolicima, bitno je izmenila svoj sakralnokultni inventar: ikono¬stas je prenet u Prizren, a ostali bogoslužbeni predmeti primenjenoumetničke izrade, kao i knjige, nalaze se u Crkveno-umetničkoj zbirci. Sačuvan je popis inventara iz 1857. godine, koji pruža uvid u onovremeno stanje.
Ikonostas Ćiprovačke crkve, sada demontiran, predstavljao je nisku oltarsku pregradu, nalik na onu u Požarevačkoj crkvi. Prestone ikone su slikane na zlatnoj pozadini, sa rezbarenim pozlaćenim okvirima. Ta celina je nastala oko 1740. Zograf ovog ikonostasa slikao je u maniru postvizantijske tradicije naglašenog, ali ne i veštog crteža.U kulturnoj istoriji Sentandreje Ćiprovačka crkva je uvek duhovno zračila. Bila je to crkva zanatlija, a imala je i svoju „keliju”, neku vrstu kvartira za putujuće zografe i zanatlije. Danas ova skladna građevina, sa dva divotportala, dostojno obeležava svoju i sentandrejsku prošlost i ukazuje na nekadašnju duhovnu pripadnost.
15. avgust 2017. u 06:34
vojislav ananić
VI
ZBEŠKA CRKVA
Posvećena Silasku sv. Duha, podignuta je 1738. u naselju Zbeg, nazvanom 1690. po srpskom zbegu posle Seobe, a koje je već 1766. priključeno sentandrejskoj opštini. To je, posle Saborne crkve, čiji nam prvobitni izgled nije poznat, druga po redu sentandrejska crkva sagrađena od tvrdog materi jala. Crkvena lađa je niska i izrazito izdužena, ranobarokna, dok je zvonik iz druge polovine XVIII veka. U XIX veku nekoliko puta je popravljana, ali je uglavnom zadržala svoj prvobitni arhitektonski lik. Godine 1948. ustupljena je rimokatolicima, kada bitno menja izgled i unutrašnju dekoraciju.
Na zapadnoj strani zvonik blago izlazi iz mase fasade, što zidnu površinu čini življom i nemirnijom. Portal zapadnog ulaza ima kameni okvir sa lučnim završetkom, dok su vrata u plitkom duborezu „copf” manira. Sa strane su izvedena po dva pilastra, koji prihvataju venac krova fasade; iznad njega su jednostavni bočni zabati krova crkvene lađe. Slobodni deo zvonika ima velike prozore, ispod kojih su ukrasne girlande, dok su na ivicama pilastri, sa jonskim kapitelima. U gornjem delu su okviri za sat; iznad njih je blago zaobljena ivična streha tornja, na kojoj počiva limena kapa, sa godinom popravke 1806.
Zbeška crkva je u XVIII veku imala jednostavnu oltarsku pregradu na kojoj su se nalazile različite zografske ikone. Godine 1802. prenet je u Zbešku crkvu ikonostas iz Blagoveštenske. Taj ikonostas su slikali nepoznati ikonopisci 1721. Ova godina je ubeležena na zapisu koji se nalazi na ikoni Deizis. Ovo je prvi duborezni ikonostas u Sentandreji izrađen kao celina, budući da su u ovdašnjim crkvama bile postavljene jednostavne oltarske pregrade od dasaka, na kojima su bile postavljene razne ikone. Nepoznati majstori načinili su duborezni ikonostas 1721, po tipu starijih pregrada XVII veka. Tada su i slikane ikone Deizis sa po šest ikona apostola (Deizisni čin) i krst Hristovog raspeća sa ikonama Bogorodice i Jovana Bogos¬lova. Slikarski rukopis nepoznatog zografa oslanjao se na tradiciju postvizantijskog slikarstva; bio je to, bez sumnje, putujući zograf sa Juga, odakle potiče ovaj slikarski manir, negovan u južnobalkanskoj provinciji krajem XVII veka. Naglašeni linearizam i oveštala kompoziciona rešenja ukazuju na to poreklo. Ove ikone su važni spomenici za proučavanje prve etape levantsko-ranobarokne kulturne simbioze u Podunavlju. Ikonostas Zbeške crkve jedini je očuvani ikonostas iz tog vremena, pa se samim tim nameće kao likovni svedok sentandrejske likovne kulture, koja je do skora bila poznata samo po ilustrovanim rukopisnim knjigama Račana i Venclovića.
Četiri prestone ikone (Sv. Nikola, Bogorodica sa Hristom, Isus Hristos i Sv. Jovan Preteča) slikane su oko 1770. Rad su nepoznatog zografa iz grupe Teodora Gruntoviča iz Moshopolja koja je živopisala crkvu u Srpskom Kozinu i u Stonom Beogradu, a od koje je ostalo i dosta ikona u Budimskoj eparhiji.
Kada je 1948. Zbeška crkva ukinuta kao pravoslavna bogomolja, ikonostas je prenet u pravoslavnu kapelu u Pečuj, odakle je nedavno vraćen u Sentandreju i delimično izložen u Crkveno-umetničkoj zbirci, u kojoj se nalaze i knjige i sakralni predmeti Zbeške crkve.
OPOVAČKA CRKVA
Posvećena sv. Nikoli, Opovačka crkva je nazvana po naseljenicima iz Opova. Iz jednog zapisa u crkvenom inventaru saznajemo: „Ova crkva sazidana 1746. godine, a levo od ove stajala je stara crkva koju smo sagradili od drveta 1692″.
Sadašnja crkva podignuta je iste godine kada je završena i Preobraženska. Kao Preobraženska i Požarevačka, i ova crkva je nekoliko decenija bila bez tornja. Njena zapadna fasada dobila je sadašnji oblik tek 1777. Iz te godine sačuvane su i matične kььige krštenih, venčanih i umrlih. Parohijani Opovačke crkve vodili su brigu o njenom ikonostasu i sredinom XIX veka, kada su se već osipali. Poznato je, takođe, da je Srba parohijana krajem toga veka bilo dosta manje, da se u crkvi više nije služilo i da je u građevinskom pogledu ona oronula. U takvom stanju je 1913. ustupljena Reformatskoj crkvenoj opštini. Tada je njen ikonostas prenet u srpsku crkvu Rođenje Bogorodice u selo Santovo. Iz kultnih razloga sa zvonika je skinut krst, a na njegovo mesto postavljen reformatski znak. To je, u isto vreme, jedina izmena u izgledu ove crkve, koja je u novije vreme konzervirana.
Nevelikih dimenzija i skromnijeg arhitektonskog ukrasa, Opovačka crkva podseća na manje seoske crkve XVIII veka u Mađarskoj. Na zapadnoj fasadi zvonik izlazi iz ravni zidnog platna, što je izvedeno na taj način što su bočne strane jednim konkavnim prelazom malo uvučene. Ta barokna odlika daje fasadi plastičnu živost. U prvoj zoni su jednostavna vrata sa kamenim okvirom i sa dva manja prozora sa strane, dok je u drugoj zoni, iznad vrata, jedan veći prozor, a levo i desno od njega po jedna zasvedena niša. U gornjem delu, iznad venaca, zapadnu fasadu sužavaju karakteristični zabati, sa vazama na ivicama, dok je u sredniй, u telu zvonika, jedna velika niša. Gornji sprat zvonika nosi na svakoj strani ivične pilastre i po jedan lučno zasveden prozor. Naglašeni venac zvonika, takođe lučno zasveden, drži niski krovni limeni pokrivač. Severna i južna fasada crkve imaju potpornike, koji se javljaju i na srednjem delu petostrane apside. Unutrašnjost crkve podeljena je na četiri zasvede¬na traveja i oltarsku apsidu.
Ikonostas Opovačke crkve, sada u Santovu, čine dva dela, dve slikarske celine. Prestone ikone, kako se moglo utvrditi, rad su jednog ukrajinskog ikonopisca iz grupe koja je 1746. slikala ikonostas Preobraženske crkve, sa svim karakteristikama toga stila, dok je friz ikona apostola i praznične ikone, u ovalnim medaljonima, slikao nepoznati srpski slikar druge polovine XVIII veka.
15. avgust 2017. u 06:35
vojislav ananić
VII
SRPSKA CRKVENOUMETNIČKA I NAUČNA ZBIRKA
Opisani istorijsko-umetnički spomenici omogućavaju da se stekne opšte, ali verno saznanje o podunavskoj srpskoj kulturi, slikarstvu i primenjenoj umetnosti od poznovizantijskih oblika do baroknog i klasicističkog stila. Po raznovrsnosti izloženog materijala ovaj muzej je kompleksnog sadržaja, pretežno crkvenog karaktera, ali sa istorijskom suštinom, a u njemu su se stekle ikone, delovi ikonostasa, obredni primenjeno-umetnički predme¬ti, rukopisne i stare štampane knjige, istorijske povelje, izabrane arhivalije, grafika, umetnički vez i drugi eksponati. U Sentandreji, u srcu mađarske, dakle, zapadnoevropske likovne kulture, može se videti deo presađene i ovde obnovljene pravoslavie kulture. Uopšte uzevši, srpski spomenici u Mađarskoj pokazuju višestruku sim-biozu Istoka i Zapada. Razumljivo, izložena dela i legende daju i istorijsko-političku sliku o Srbima iz ovih krajeva, o seobama, privilegijama, opštinama, trgovačkim društvima, zanatskim cehovima. Po tim osobinama Srpska crkveno-umetnička i naučna zbirka u Sentandreji jedinstvena je u muzejskoj mreži Mađarske.
Drevna Budimska eparhija, osnovana još u XVI veku pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije a od Seobe u sastavu Karlovačke mitropolije, imala je svoje cvetno doba u XVIII veku, kada su podignute gotovo sve srpske crkve na ovom području. Srpske istorijsko-umetničke starine Budimske eparhije deo su široko rasprostrte kulturne baštine koja je tokom vremena nastala na migracionom području Podunavlja, Posavlja, Potisja i Pomorišja, obuhvatajući veliki broj varoši i sela u nekadašnjoj Ugarskoj kraljevini, i to ne samo u južnim oblastima, već i u srednjim i severnim krajevima, od Mohača i Baje do Komorana i Đura, najvećim delom uz Dunav. U pojedinim mestima srpski živalj je u XVIII veku bio brojan; tu je dao važan doprinos ekonomskom i kulturnom razvoju, ali se kasnije, a posebno od sredine XIX veka, posteleno osipao, da bi se u nekim sredinama sasvim proredio. Ostale su ovim mestima lepe srpske crkve, negde konzervirane i zaštićene kao spomenici kulture, a negde ustušъene drugim verskim zajednicama. Neke su, pak, ostale bez vernika, pa kao takve su porušene.
U pravi čas počelo je sabiranje istorijsko-umetničkih dela u Sentandreji. Prva muzeološka postavka načinjena je 1964. godine, a najnovija 1981/2, nakon obimnih arhitektonskih radova na zgradi i konzervatorskih zahvata na materijalu. Pod nazivom Srpska crkveno-umetnička i naučna zbirka, ustanova je osnovana 1979, na osnovu sporazuma između Konzistorije eparhije budimske, Ministarstva kulture HP Mađarske i Verske komisije HP Mađarske, kojom prilikom je za njenog upravnika postavljen Stojan D. Vujičić, naučni saradnik Mađarske akademije nauka, književnik i književni prevodilac.
Počasno mesto ima ikona Bogorodica Odigitrija, sa zapisom „Molenije Petra Monasterlije 1660″, poreklom iz srpske crkve u Đuru. Važna je kao kulturnoistorijska odrednica i kao umetničko delo veće vrednosti. Ktitor ikone bio je poznati zapovednik šajkaške flotile — obervajda u Komoranu, a plemstvo je dobio 1665. od Ferdinanda III za sebe i svoje naslednike. Njegov sin Jovan je, odmah posle seobe, godine 1691. u Budimu svečano postavlen za srpskog podvojvodu. Osim ove ikone, isti ktitor je poručio i dve prestone ikone za komoransku crkvu, Bogorodicu sa Hristom i Isusa Hrista, sa zapisom ,,Molenije kir Petra obervajde”. Za sve tri ikone može se tvrditi da potiču od istog slikara, a po nekim stilskim osobinama mogle bi se vezati za slikarstvo sledbenika kir Kozme, najdarovitijeg srpskog slikara prve polovine XVII veka. Nepoznati slikar đurske bogorodice i komoraiskih prestonih ikona poticao je, bez sumnje, iz valjane ikonopisačke škole. Slikana na zlatnoj pozadini, ova klasično postavlena Bogorodica nosi u sebi čvrstinu ikonografske sheme tradicionalnih Bogorodičinih ikona tipa Odigitrije. Ono što treba istaći za ovu ikonu, to je njen naglašeni topli kolorit. Istina, Bogorodica je zadržala svoju klasičnu strogost, ali je boja primetno svežija i, reklo bi se, zvučnija.
Dirljivu odanost srpskoj slikarskoj tradiciji pokazao je nepoznati ikonopisac oštećene ikone Isusa Hrista iz Srpskog Kovina. I ona je nastala u drugoj polovini XVII veka, a ььena srodnost sa ikonopisačkim iskustvom zografa Jovana, koji je slikao u Hilandaru, lako se uočava. Jovanova ikona Isus Hristos sa apostolima i sv. Savom i Simeonom Nemanjom poslužila je kao uzor zografu kovinske ikone. On je primenio isti način osvetljavanja lika, kao i svež kaligrafski crtež, poštujući u punoj meri svoj uzor, pa je čak naslikao isti tamnocrveni hiton sa zlatnim rubovima i isti zelenoplavi himation. Kovinska ikona Isusa Hrista primer je dugih stilskih i ikonografskih zračenja srednjovekovne tradicije, od slikarskog postupka XV veka do zografa Jovana iz prve polovine XVII veka i njegovog nepoznatog sledbenika, slikara kovinske ikone.
Ovaj period srpske umetnosti pre Velike seobe srećno dopunjuju crkvene sasudi primekьenoumetničke izrade, a pre njih rukopisno jevanđelje manastira Grabovca iz 1663, sa okovom, koji spada u bolje radove te vrete, izvedenim u tehnici graviranja. Ima i nekoliko putira, od kojih je najstariji donet iz srpske crkve u Baji, gotski rad od pozlaćenog srebra, iz XV veka. Nešto je mlađi putir manastira Grabovca, augzburški rad od kovanog srebra iz XVII veka. Iz grabovačke riznice ima još sakralnih predmeta, a datovan je srebrni krst iz 1667, ,,poklon igumana Simeona”. U sentandrejskoj Zbirci nalazi se još
nekoliko krstova i kandila iz XVI — XVIII veka, kao i jedna kadionica iz Segedina, izrađena u XVIII veku. Toj epohi pripadaju i dragocene rukopisne knjige, kao i štampane srbulje, koje se povremeno i delimično izlažu u Zbirci, a inače se čuvaju u trezoru Biblioteke.
Spomenici sabrani iz crkava koje su podizali.srpski šajkaši, zanatlije, trgovci, monasi i sveštenici svojim gotovo simboličnim prisustvom dosta kazuju o kulturi raseljenog naroda koji je smogao snage i našao mogućnosti za duhovne i umetničke potrebe. Posmatrajući ih u vitrinama sentandrejske Zbirke ne možemo se oteti utisku o kontinuitetu nacionalne kulture: ova dela su poveznica sa srpskom poznosrednjovekovnom umetnošću i njeno trajanje u dalekom svetu. — Čarnojevićevi Srbi našli su ovde trajne belege svojih, po sudbini, prethodnika.
Drugi, po sadržaju znatno bogatiji deo stalne postavke Zbirke, ispunjavaju dela nastala ili doneta u Budimsku eparhiju posle Seobe, u XVIII i početkom XIX veka. To, uslovno nazvano, barokno doba — vek prosvećenosti u koji su Srbi ušli posle primanja Privilegija, osnivanja Karlovačke mitropolije, posle nekoliko ratova između Austrije i Turske, sudbonosnih za doseljenike — označava veliku prekretnicu nacionalne kulture.
Dvojna ikona na kojoj je prikazan Isus Hristos, u gornjoj zoni, i lik patrijarha Asrsenija III Čarnojevića, u donjoj, rad nepoznatog zografa iz prve decenije XVIII veka, uvodi u ovu epohu. Tu je i triptihon sa Deizisom iz 1692, rad zografa Ostoje Mrkojevića, koji potiče iz Baje, a zapravo je donet iz manastira Lepavine u Hrvatskoj, što se saznaje iz zapisa. Nije isključeno da je ovaj triptihon bio u patrijarhovim rukama.
Prvih decenija XVIII veka naglo je porastao broj ikonopisaca u ovim krajevima, jer je potražnja za ikonama bila velika, zbog potreba na brzinu podignutih crkava. Putujući nepoznati zografi, mahom monasi i sveštenici, pridošlice sa juga, zadovoljavali su prešne potrebe srpskog naroda za ikonama, koje su značile duhovno ali i nacionalno uporište pravoslavnih, ohrabrujući njihovu opravdanu i stalno prisutnu bojazan, gotovo strah od katoličkog uticaja, propagande i čestih presija. Otuda je i razumljivo što su ikone nastale tih godina naslikane kao ishitrene, naivne kopije starijih uzora. Nekoliko takvih ikona izloženo je ovdž,e:Preobraženje Hristovo i Vaznesenje, iz Preobraženske crkve u Sentandreji, šest prestonih ikona iz Ostrogona sa zapisom ktitora Tome Kaleviča, Deizis sa dva friza apostola iz 1721. i join neke ikone dobri su primeri zografskih mogućnosti toga vremena. Za njih je tradicija još uvek bila živa i kao takva ostala je jedino mogući vid slikarskog izražavanja. Učili su se na njoj, pokušavajući da joj produže životni vek, da je odbrane od svih promena koje su se već tada mogle naslutiti. I pored nedovoljne slikarske spreme i skromne likovne kulture, oni su nastojali da se drže teško dostupnih oblika starijeg živopisa. U isto vreme slikala je i druga grupa zografa, ali ona nije nastojala da zadovolji kanone slikarske tradicije. Njihovi radovi su pronađeni mahom u manjim mestima. Njihove ikone pokazuju svu jednostavnost narodnog shvatanja umetnosti, a prožete su naivnim izvornim slikarskim izrazom. Karakteristične ikone ove trupe su četiri prestone ikone iz nekadašnje crkve u Velikom Budmiru, kao i ikone Isus Hristos i Sv. Trifun iz Vilanja.
Sasvim je po stilu usamljena velika ikona Bogorodica sa Hristom, rad zografa Mitrofana, iz druge ili treće decenije XVIII veka, slikana u maniru ,,levantskog baroka”. To je tematski bogata i ikonografski zanimljiva ikona. U traganju za poreklom stila ovog slikara treba se zadržati na još nedovoljno poznatom svetogorskom ikonopisu druge polovine XVII i početka XVIII veka. Na svetogorska zračenja upućuje i mala ikona Bogorodica vatopedska ikonografskog tipa Bogorodice ,,zaklane”, kao jedna od mnogobrojnih naknadno izvedenih replika stare vatopedske ikone.
U rekonstrukciju ikonostasa iz sredine XVIII veka uюьučene su, između ostalih ikona, duborezne carske dveri sa Lozom Jesejevom, rađene za prvobitni ikonostas u Srpskom Kovinu 1742, friz apostola iz Ostrogona i dve ikone iz Požarevačke crkve. To su radovi sentandrejskih ikonopisaca, kako smo ih nazvali, koji su uživali veći ugled u ovoj sredini. Njihovo delo je i ikonostas Požare¬vačke crkve. Poput starih majstora, oni su el ikali na zlatnoj pozadini, dobro savladavši ikonopisački zanat, a sasvim izbegavajući proizvolьnosti i improvizacije kojima su bili skloni seoski zografi. Bez sumььe, to su tada bili poznati slikari, njima su poverene duborezno obrađene daske, a ove carske dveri sa onima u Požarevačkoj crkvi najlepši su duborezni rad toga vremena.
Iz šezdesetih godina su dve prestone ikone iz nekadašььe srpske crkve u Donjoj Nani, Isus Hristos i Jovan Preteča, sa grčkim signaturama. Ovaj ikonopisac bio je osobena slikarska ličnost, kojoj je teško naći uzore. Bio je stilski napredniji od sentandrejskih ikonopisaca, imao je osećanje za monumentalnost, poznavao je tonsku modelaciju, ali je to primeььivao samo na inkarnat, dok je ostale delove kompozicije slikao jednostavnije, pokazujući pri tome izvanredan smisao za stilizaciju.
Posebnu grupu čine ovde ikone moshopoljskokovinskih zografa, koje je predvodio Teodor Stefanovič Gruntovič. U njihovim radovima, živopisu u Srpskom Kovinu (1765. i 1771) i Stonom Beogradu (1772—1774) došao je do izraza poznovizantijski manir, koji je još uvek vladao u južnim krajevima Balkana, posebno u krajevima oko Moshopolja, odakle su oni došli. Utvrdili smo da su ovi živopisci prihvatali i ikonopisačke poslove, ne menjajući znatnije svoj slikarski rukopis. Pored ikonostasa u Srpskom Kovinu (osim prestonih ikona) i u Dunapanteliji i prestonih ikona za Zbešku crkvu u Sentandreji, oni su naslikali i više pojedinačnih ikona za crkve Budimske eparhije. U ovoj zbirci su izložene ikone velikog forma¬ta: Krunisanje Bogorodice, iz Preobraženske crkve, Silazak u ad, iz crkve Sv. Georgija u Pešti, Sv. Naum, iz Hodmezevašarhelja, i još jedna ikona Sv. Nauma iz Stonog Beograda, kao i dva manja friza sa stojećim likovima svetitelja iz Srpskog Kovina. Tu je i oslikani Hristov grob, jedinstvena konstrukcija te vrete, sa kompozicijama muka Hristovih, medaljonima apostola i sa centralnom scenom Polaganje u grob. Moshopoljsko-kovinski zografi vrlo su spretno prešli sa monumentalnog formata zidnog živopisa na znatno manje površine ikona, na kojima su mesto slikali i minijaturne kompozicije iz žitija ili kompozicije praznika i likove svetitelja. Oni su baš u ikonopisu pokazali zanatsku rutinu i formirali svoj slikarski manir, iz čega proističe da su se slikanjem bavili i u svom zavičaju, pa nije isključeno da he ce njihovi radovi naći u krajevima oko Moshopolja. Zanimljivo je da su im neke ikone po kompozicionom rešenju bliske bakrorezima Hristofora Žefarovića. Takve su Silazak u ad i Sv. Naum, pa se može pretpostaviti da su im Žefarovićevi bakrorezi poslužili kao predložak. Time njihove ikone dobijaju još jedan značaj, kao vid umetničkih veza južnih delova Balkana i Budimske eparhije, odnosno kao prisustvo levantske likovne kulture na severu srpskih i cincarskih migracija.
Manja trupa ikona ilustruje poznatu kulturnoistorijsku teoriju o rusko-ukrajinskim duhovnim i umetničkim vezama sa Karlovačkom mitropolijom, pa razumljivo i Budimskom eparhijom. Pored bogoslužbenih knjiga, koje su donosili knjižarski trgovci nazivani ,,utešitelji pravoslavlja”, ovamo su donošene u velikom broju i ikone. To su najčešće celivajuće ikone malog formata, slikane na mekoj, lipovoj dasci. Najčešće su to jednoobrazne replike istih tema, sasvim tipiziranog ikonografskog rešenja. Uprkos strožijim kriterijumima u pogledu njihovih likovnoestetskih vrednosti i saznanja da su proizvodi serijsko-zanatskog ikonopisnog postupka, nekad čak i manufakturnog rada, ne može se oteti utisku da one imaju određen i ne mali kulturno-istorijski značaj. Među njima se mogu naći i radovi boljih ikonopisaca. Takva je ikona Bogorodica Vladimirova, iz Stonog Beograda, naslikana u bakarnomrkim tonovima, fino modelovanog lica. Ikona Nerukotvoreni lik Hrista, iz Nikolajevske crkve u Segedinu, ostvarena je u stilu starijih ruskih ikona na ovu temu, zadržavajući ne samo osobine već i slikarske vrednosti svojih uzora. Ovde bi trebalo pomenuti originalnu bakroreznu ploču Bogorodica Ilinska Černigovska, rad bakroresca monaha Gavrila iz 1725, koju je černigov¬ski manastir poklonio manastiru u Srpskom Kovinu. Iz tridesetih godina su ikone Hrista i Bogorodice, iz Blagoveštenske crkve u Sentandreji. I ove ikone donete su iz Rusije, najverovatnije kao pokloni.
Srpski slikari druge polovine XVIII veka slabije su zastupljeni u ovoj zbirci. Njihovi su radovi pretežno na ikonostasima. Jovan Popović naslikao je ikonostas u Segedinu (1761), Jovan Četirević Grabovan i Grigorije Popović u Stonom Beogradu (1776), Vasilije Ostojić u Sabornoj Crkvi u Sentandreji (1777—81) i manastiru Grabovcu (1768), Pavel Đurković u Dunafeldvaru (1801) — da pomenemo samo najpoznatije. Sa početka XIX veka ovde su izloženi radovi akademskih slikara: od Pavel a Đurkovića je velika kompozicija Skidanje s krsta iz Dunafeldvara, od Mihajla Živkovića pojedine su ikone sa ikonostasa iz Balašađarmata, a od Arse Teodorovića delovi ikonostasa nekadašnje Saborne crkve u Budimu.
Slikarskim delima dostojan su pandan radovi majstora u metalu — crkvene sasudi XVIII veka, pretežno baroknog i rokajnog stila. Ovde zastušъena dela tzv. primenjene umetnosti neosporno su vrhunskog kvaliteta. To su, pre svega, nekoliko okova jevanđelja: jevanđelje iz Đura, štampano u Moskvi 1722, sa bakroreznim portretima jevanđelista od Ivana Zubova, okovano u prvoj polovini XVIII veka; jevanđelje štampano 1764, takođe u Moskvi, sa okovom u rokoko stilu i zapisom: ,,sije svjatoje jevanđelije crkve hrama Blagoveštenija presvjatija Bogorodici, suščija vo varoši Baji, kušъeno cenoju za 20. forinti”; jevanđelje štampano u Veneciji 1776, sa zapisom: ,,Sija knjiga svjatoje i božestvenoje Evangelije cerkve našego Nikolaja Mirilikojskog čudotvorca, jaže v Veliko] Kanjiži”, kao i još nekoliko okovanih jevanđelja iz Budima, Sentandreje i drugih mesta. Među izloženim putirima pažnju privlači onaj sa zapisom ,,Crkve svjatago Nikolaja Bajskija 1740″; putir manastira Grabovca, dar mitropoli¬ta Pavla Nenadovića iz 1763. i drugi. Zbirku upotpunjavaju kandila, krstovi, kadionice i darohranilnice, od kojih je najlepša ona od kovanog srebra, u rokoko stilu iz manastira Grabovca.
U sastav Zbirke ulaze Biblioteka i Arhiva eparhije budimske. Biblioteka sa oko 23.000 bibliotečkih jedinica ima izuzetnu kulturnu vrednost. Najstarije su rukopisne knjige, same po sebi spomenici kulture, posebno one iz XV—XVIII veka. Ima ih oko devedeset i čine poseban fond, u kojem se posebno vodi zbirka rukopisa manastira Grabovca. Među inkunabulama treba bar navesti Kanon Bogorodičin iz XIV veka, Dela apostolska (XV v.),
Četvorojevanđelje (kraj XV — poč. XVI v.), dva oktoiha iz XV v. i Oktoih sa zapisom iz 1750. Nešto mlađe rukopisne knjige, koje ovde treba posebno istaći jer su nastale u Sentandreji, jesu radovi Račana i Gavrila Stefanovića Venclovića, sa početka XVIII veka. Među rukopisima manastira Grabovca izdvaja se Prolog za jun—avgust, sa zapisom „Manastira Kuveždina 1575″, kao i istorijska hronika Letopis manastira Grabovca. Osim rukopisnih knjiga, tu su i nekoliko štampanih srbulja iz XVI veka, Venecijanske i Mileševske štamparije, kao i srpske štampane knjige XVIII veka, dela Zaharija Orfelina, Jovana Rajića, Vikentija Rakića, Dionisija Novakovića i drugih autora.
Knjižni fond Sentandrejske biblioteke uglavnom su popunjavali budimski episkopi. Iako nisu očuvani stari inventari i popisi, može se pretpostaviti da su tu knjige iz lične biblioteke Dionisija Novakovića, a utvrđeno je da je veće zasluge za eparhijsku biblioteku imao Dionisije Popović, sa kraja XVIII i početka XIX veka. Lična biblioteka episkopa Arsenija Stojkovića, nastala od 1853. do 1892, ima preko 4000 knjiga, a biblioteka poslednjeg budimskog episkopa Georgija Zubkovića (1913—1951) broji pet hšьada jedinica.
Arhiva eparhije budimske, sa nekoliko većih fondova i fondova pojedinih crkvenih opština, čuva građu od počet¬ka XVIII veka i nezaobilazna je riznica podataka za političku, kulturnu i crkvenu istoriju srpskog naroda u ovim krajevima.
Srpska crkvenoumetnička i naučna zbirka u Sentandreji svojim sadržajem pokazuje stremljenja i duh jednog dela srpske nacije, koja je sticajem istorijskih okolnosti zakoračila predaleko na sever i zapad. Na tim prostranstvima, u specifičnim uslovima, udaljena od svog iskonskog stožera, ona nije posustala. Naprotiv, dobro se snašla, spremna da u okviru svojih obaveza i potreba smogne snage i vere da se duhovno oglasi i obeleži. Do ььenog postepenog izumiraььa u XIX i XX veku moralo je doći jer je bila izlivena iz svog korita, ali su, zato, njeni jedri životni sokovi u XVII i XVIII veku izbijali i usredsređivali se na kul tur ne i umetničke znakove. Ti znakovi kazuju puno. To je bila sveet, ne samo umetnička — mnogi nisu dorasli do nje — to je bilo saznanje o nacionalnom postojanju i o obavezi da se obezbede veze sa sopstvenom prošlošću i da se bar tada istraje. A, to je veliko delo, pred kojim se mora zastati. Tu zadaću osećali su svim svojim bićem i znani i neznani i za to su se ljudski naprezali. Deo tog njihovog napora je u ovoj Zbirci i u crkvama Budimske eparhije. — Isturen i razliven, a potom okopneo deo nacije ostavio je ove znakove.
IZVOR: RASTKO, Budimpešta
15. septembar 2017. u 09:35
vojislav ananić
Batanja
Pripadala je Čanadskoj županiji. Zabeležena je 1446. Za vreme Turaka pripadala je Aradskoj nahiji. 1557—8 živele su u Batanji 3, a 1563 2 srpske porodice. Zabeležena je u kruševskom psmeniku. 1720 imala je 24, a 1735 109 domova. 1772 i 1786 označena je kao srpsko-rumunsko naselje. 1830 označena je kao rumunsko-mađarsko-srpsko naselje. Nalazi se severozapadno od Arada.
Potesi: Blizanice, Budžak, Konopište, Ogradište, Ciganka.
Izvor: dr DUŠAN J. POPOVIĆ, SRBI U BANATU DO KRAJA OSAMNAESTOG VEKA, BE0GRAD, 1955.