Nevesinjska puška 1875.

To je prva puška od ustanka
U glasitu polju Nevesinju,
Koja puče za srpsku slobodu.
Prva puška i prva pobjeda….

Početkom mjeseca jula 2020. godine, navršava se jedan slavni jubilej  – 145 godina, od početka ustanka Srba u Bosni i Hercegovini, protiv Turaka i njhove vlasti, koji je poznat pod imenom Nevesinjska puška iz 1875. godine. U svjetskoj i našoj istoriografiji, ovaj događaj se tretira kao Nevesinjski ustanak, Hercegovacki ustanak, Velika nevesinjska buna i tome slično. U novijoj srpskoj istoriografiji, ovaj događaj se tretira kao Prva nevesinjska puška iz 1875. godine, za razliku od Druge iz 1882. godine, Treće nevesinjske puške 1941-1945. godine i Četvrte 1992-1995. godine.

Neposredno pred ustanak Bosna i Hercegovina imala je ukupno 1.300.000 stanovnika, od toga 635.000 pravoslavnih, 382.000 muslimana, 180.000 katolika i 183.000 ostalih. Nevesinjski kadiluk (srez) tada je imao 19.000 stanovnika, od toga 14.000 pravoslavnih i 5.000 muslimana. Iz ovoga popisa koji je provela turska vlast, jasno se vidi da su Bosna i Hercegovina bila većinski srpska zemlja tokom 19. i 20. vijeka, sve do početka Drugog svjetskog rata do 1941. godine, kada je izvršen genocid i etničko čišćenje nad Srbima u Bosni i Hercegovini.

Ovaj ustanak srpskog naroda u Nevesinju u Hercegovini, koji se kasnije proširio i zahvatio čitavu Bosnu i Hercegovinu, najznačajniji je istorijski događaj, na Balkanu i Evropi u drugoj polovini XIX vijeka. To je ubrzalo otvaranje i rješavanje Velike istočne krize, poznate pod još i pod imenom Istočno pitanje. Pod Velikom Istočnom krizom, podrazumijeva se povlačenje Turske sa Balkana i borba oko njenog nasleđa. Svoje pretenzije za tursko nasleđe isticale su Velike sile: Austrija i Rusija, mada ni planovi Engleske i Francuske nisu bili za odbaciti. Interesi Velikih sila: Austrije, Rusije, Engleske i Francuske, bitno su uticali na istorijsku sudbinu i život srpskog naroda na Balkanu tokom 19. i 20. vijeka.

Kroz čitav 19. vijek, aktivna borba Srba vodila se uglavnom protiv Turaka. Ta borba je započeta u Šumadiji, pod vođstvom vožda Karađorđa Petrovića 1804. godine. On je jasno formulisao taj cilj, koji se trebao završiti oslobođenjem od tuđinske robske vlasti i stvaranjem slobodne države svih Srba na Balkanskom poluostrvu. Ta borba se prenosila iz Srbije u druge srpske krajeve. To prenošenje vršilo se po nekom pravilu geografske bliskosti i oslonca na jačeg. Na Karađorđev poziv za borbu, prva se odazvala malena Crna Gora, Drobnjak, Hercegovina i Primorje. U Bosni u sarajevskom i visočkom kraju, ustanci nisu nikada pokretani, jer je nedostajala neposredna i direktna veza i oslonac sa borbenim srpskim elementom.

Prvi ustanci hercegovačkih Srba u 19. vijeku ne odmiču daleko od crnogorske granice. Uporedo sa jačanjem nacionalne svijesti o borbi za nacionalnim oslobođenjem, ustanci prodiru dublje u unutrašnjost Hercegovine prema Nevesinju i Mostaru. Glavne borbe u prvoj polovini 19. vijeka, vode se oko Grahova 1853-1856. godine, u kojima masovno učestvuju hercegovački ustanici pod komandom hajdučkih harambaša Petka i Stojana Kovačevića iz sela Srđevica kod Gacka. Ustanak kasnije zahvata oblasti: Pivu i Banjane.
Za vrijeme ustanaka pod vođstvom Luke Vukalovića 1852 – 1862. ustanak zahvata južnu Hercegovinu oko Trebinja i širi se na sjever na Gacko i Zagorje u gornjoj Hercegovini.

POČETAK USTANKA

Novi ustanak izbio je u Nevesinju 1875. godine, u središtu Istočne Hercegovine, koja je do tada bila po strani svih događaja. Ustanak iz Nevesinja, zapalio je čitavu Bosnu i Hercegovinu. Ustanak je ubrzo prerastao karakter lokalne pobune i pretvorio se u borbu srpskog naroda za oslobođenjem i ujedinjenjem u jednu zajeničku državu svih Srba na Balkanu. Ustanak u Hercegovini 1875. bio je pod kontrolom kneževine Crne Gore. Borbe u Istočnoj Bosni oko Tuzle kontrolisala je Obrenovićka kneževina Srbija. U Zapadnoj Bosni u Bosanskoj Krajini oko Mrkonjić Grada, bori se sa ustanicima princ Petar Karađorđević Mrkonjić.

Još od 1872. godine, počele su pripreme za ustanak u Hercegovini, naredne 1873. i 1874. bile su sušne i nerodne što je još više pogoršalo i onako teško stanje naroda. U ovako teškoj situaciji u narodu se javila ideja o ustanku. Ova ideja pala je na plodno tlo i to je bio jedini izlaz iz teške situacije. Na Malu Gospojinu 21.9.1874. godine, kod crkve u selu Biograd, kod Nevesinja, održan je sastanak narodnih starješina i viđenijih ljudi iz nevesinjskog kadiluka, koji je riješio da se s proljeća sledeće godine krene u ustanak i borbu, te da se crnogorskom knezu Nikoli stavi do znanja ustanički plan i da se uputi jedna tužba na Turke i da se traži pomoć od Crne Gore i kneza Nikole.

Ustanička deputacija iz Nevesinja u kojoj su bili: Jovan Gutić, Simun Zečević i Miloš Kešelj, krajem septembra 1874. godine, otišla je na Cetinje i bila je srdačno dočekana i primljena na Cetinju. Dogovoreno je da ustanak počne rano u proljeće 1875. godine, uz potpunu kneževu kontrolu. Planove o ustanku trebalo je držati u strogoj tajnosti. Ali, nevesinjski muslimani doznadoše za ove veze i planove ustanika i brže bolje pohitaše da pohapse kolovođe. Jedan od lokalnih vođa ustanka Jovan Gutić iz Zovog Dola, pobježe u goru. Njegov slučaj pobuni stanovništvo u susjednom selu Lukavcu. Turske vlasti, bojeći se neuspjeha, ponudiše pregovore, što i ustanici prihvatiše, da se malo priberu i obavijeste o svemu kneza Nikolu i Crnu Goru. Knez je uspio da smiri borbeno raspoloženje ustanika, čak je i od Turaka uspio da izdestvuje amnestiju za ustanike. Mnogi ustanici vratili su se kućama i bez većih problema prezimili su kod svojih kuća do proljeća 1875. godine.

Dolazak austrijskog cara Franje Josifa u Dalmaciju u proljeće, aprila 1874. godine, nije nimalo bila obična i bezazlena stvar. U vojnim krugovima Monarhije, odavno se tražilo sigurno zaleđe za Dalmaciju i Hrvatsku, a to je bila Bosna i Hercegovina. U Imotskom je car primio jednu franjevačku deputaciju na čijem je čelu bio mostarski biskup fra Petar Buconjić. Ta deputacija nije se samo žalila caru na turske zulume, već je istakla u prvi plan: pravo Austrije na Bosnu i Hercegovinu.Car je prihvatio taj zahtjev i sokolio je narod na ustanak i borbu protiv Turaka. Poslije ove carske posjete Dalmaciji, knez Nikola više nije mogao sjediti mirno skrštenih ruku. Knez Nikola imao je veliki i jak uticaj u Istočnoj Hercegovini, s druge strane i narod je polagao velike nade u njega i znali su da je svaka njihova borba bez crnogorske pomoći unaprijed bila osuđena na propast ili da se narod silom privoli da prihvati okupatorsku tuđinsku vlast.

Čitava prva polovina 1875. godine, protekla je u naporima turske vlasti da smiri Nevesinjce i ostale nezadovoljnike u Hercegovini. Takvo neriješeno stanje nije davalo nikakve rezultate. I na jednoj i na drugoj strani, i među Srbima i među Turcima, bilo je ljudi koji su jedva čekali da stvari krenu sa mrtve tačke i da počnu borbe.

Uzrok ustanku bio je težak ropski položaj srpskog stanovništva pod turskom vlašću u Bosni i Hercegovini. Neposredni povod za ustanak, bio je napad hajduka, harambaše Pera Tunguza na turski karavan u Bišini na Ćetnoj poljani na putu Nevesinje – Mostar 5. jula 1875 godine. Hajdučki harambaša Pero Tunguz, iz sela Ulog na gornjem toku rijeke Neretve, kasnije jedan od lokalnih vođa u ustanku, u ovom napadu na karavan ubio je 7 kiridžija. Ovo ubistvo izazvalo je energične mjere od strane Turaka. Na sastanku u Kifinom Selu, kod crve Sv. Trojice na Drenoviku 7. jula 1875. godine, pala je konačna odluka da ustanici počnu sa jačim borbama. Ustaničke čete krenuše punom snagom na posao. Konačno na brdu Gradac kod sela Krekova, 9. jula 1875. godine, počela je prva prava borba imeđu Srba i Turaka, koji su bili krenuli u potjeru za hajdučkom četom Pera Tunguza. Nevesinje se diglo i krenulo je u dugo čekanu borbu za slobodu.

Ovaj prvi oružani sukob Srba sa Turcima 9. jula 1875. godine nazvan je NEVESINJSKA PUŠKA. Njihova legendarna Nevesinjska puška dala je glas i snagu ostaloj srpskoj Hercegovini.

“To je prva puška od ustanka.
U glasitu polju Nevesinju.
Koja puče za srpsku slobodu.
Prva puška i prva pobjeda”…

Ovo su stihovi poznatog epskog pjesnika Maksima Šobajića. Ustanak je zahvatio čitavu Bosnu i Hercegovinu i trajao je tri godine. Prvi veći vojnički uspjeh ustanika bio je napad na oslabljenu posadu u gradu Nevesinju. Evo opisa tih događaja, napada na Nevesinje 29.8.1875. godine, iz pera Radovana Tunguza sina, hajdučkog harambaše Pera Tunguza i jednog od vođa ustanka.

”Vojvoda Peko Pavlović, preko svojih poklisara dostavi Gospodarevu zapovijest hercegovačkim glavarima i roči, da se ustaši okupe u Slatu. Tu, u određeni dan, dođe Peko Pavlović i pop Milo Jovović s crnogorskim jajošima, Andrija Daković s Grahovljanima, vojvoda Maksim Baćović i serdar Gišan Miljanić i Blagoje Simov Koprivica s Banjanima i Rudinjanima,Stojan Kovačević s Gačanima, Drago Simov Kovačević i Simun Zečević s Nevesinjcima i Pero Tunguz s uskocima. U svemu oko 500 Crnogoraca i oko 1.100 Hercegovaca. Glavari pošlju iz Slata Vuka Filipova i Đura Simovića te uhode Kasabu (Nevesinje) i javiše ustašima (ustanicima); da je Selim-paša otišao u Mostar, da u Kasabi nema više od 370 nizama osim bašibozluka, i da se u Odžacima Ljubovića nalazi 300 turskih konjanika što čuvaju Nevesinje.

Tada istupi 12 glavara na jednu glavicu pobiju dugu pušku i, uhvativši se rukama za nju, zavere se: da ili Kasabu osvoje ili svi izginu. I rasporede se za udarac: Peka Pavlovića i popa Mila Jovovića s jajošima odrede da od Grepka i Bišine udare na Šehovinu, na grad i dadu im Iliju Stevanovića s 50 Nevesinjaca za kalauze; Draga Obrenova s Nevesinjcima i Pera Tunguza s Filipom Kovačevićem pred uskocima označene da napadnu na varoš od polja; komandiru Blagoju Koprivici i serdaru Gišanu Miljaniću s Banjanima pane u deo da nastupaju od Veleži na Kasabu; a vojvodu Baćovića, Stojana Kovačevića, Baća Mićunovića i Andriju Dakovića s njihovim četama ostave da paze na Odžake Ljubovića i da ih drže u škripcu. Na ugovoreni znak: kad ujutru zailače hodža sabah sa džamije, Srbi, koji se noćno po mraku privuku Kasabi, udare na varoš, ulete kao lavovi u turske mahale i stanu nemilosrdno klati i ubijati Turke i paliti im kuće. Turci se s jednakom hrabrošću opreše na puške iz kuća i šančeva i osuše topovima s grada. Borilo se očajno s obadve strane, i hladno i vatreno oružje nije patisalo do pojasa. Najzad varoš bude osvojena i popaljena; a preostatak Turaka iz nje skloni se u grad i šančeve oko njega pod zaštitom topova i askerskih ostraguša u njima.”…. Borba je dugo trajala. Ustaši su popalili skoro cijelu varoš i svu okolinu Kasabe. Posjekli su oko 300 turskih glava i sagorjeli 200 turskih kuća. Povlačeći se prema Slatu, nosili su sa sobom 120 mrtvih i ranjenih drugova. Tu su sahranili poginule drugove a ratni plijen su podijelili”. ( Radovan Tunguz).

Saradnja nekih Muslimana i Hrvata sa ustanicima Srbima, zabrinula je Austriju koja se bojala za svoje interese na Balkanu. Najviše je brinulo pitanje priključenja Bosne i Hercegovine Srbiji ili Crnoj Gori?

Velike sile Austrija, Rusija, Engleska, Francuska, Njemačka, željele su da ostvare kontakt i uticaj na ustanike i preko njih da ostvare svoje osvajačke planove na Balkanu. Ubrzo iz Mostara u Nevesinje dolaze konzuli velikih sila. Umjesto ustanika, u Nevesinju su ih dočekale žalbe upućene parlamentima velikih sila u kojima se Srbi žale na okrutnu tursku vlast. ” Mi hoćemo slobodu, pravu i potpunu slobodu. Živi nećemo pasti u ruke Turaka”- poručuju ustanici.

U ljeto 1875. godine, stiže ruski konzul Ivan Stepanović Jastrebov iz Skadra preko Mostara u Nevesinje među ustanike. Srbi se žale na okrutno ponašanje aga i begova. Oni se prema njima ponašaju kao privatnoj imovini, otimajuću im najveći dio prhoda i ne ostavljajići njima ništa da prehrane sebe i svoju porodicu. Komplentno sudstvo bilo je na strani muslimana. Nije bilo nikakvih izgleda da hrišćanin dobije parnicu protiv muslimana.

Interesantno je istaći da sami ustanak od samog početka nije imao jedinstveno vođstvo, tu se javljalo više lokalnih vođa kao što su pop Petar Radović (1832 – 1906) nevesinjski vojvoda, Ilija Stevanović (1826 – 1906) nevesinjski kapetan, harambaša Pero Tunguz (1840 – 1919) i mnogi drugi. Smatra se da je sve konce u svojim rukama držao crnogorski knez Nikola Petrović preko svojih vojvoda: Peka Pavlovića (1828 – 1903 ) i vojvode Petra Vukotića koji je bio knežev tast, u koga je knez imao puno povjerenje i koji su stalno bili prisutnu na terenu Hercegovine, kontrolisali su situaciju i držali je pod kneževom kontrolom. Među lokalnim vođama ustanka posijali su zlobu i zavist, što im je olakšalo kontrolu ustanka. Najveći vojni uspjeh ustanika bilo je zauzimanje Nevesinja 29.8.1875. godine, uz pomoć crnogorske vojske kneza Nikole Petrovića. U narednih nekoliko bojeva, tokom 1875. godine, ustanici su potukli Turke, a najznačajnija je bila pobjeda u bici na Muratovici 10.-11. novembra 1875. godine, gdje su Turci izgubili 1.325 ljudi, jedan top i mnogo drugog ratnog materijala, hrane i municije. Na nagovor Rusije u rat protiv Turske ušle su Srbija i Crna Gora, koje su joj objavile rat 30.4.1876. godine, a naredne 1877. godine, Rusija je objavila rat Turskoj.

ULAZAK SRBIJE I CRNE GORE U RAT

Konačno crnogorski knez Nikola, 20.6.1876. godine ušao je u rat s Turcima u Istočnoj Hercegovini. Njegov pohod u rat donekle je ličio na pohodu kneza Lazara u boj na Kosovu. Rano u zoru u 4. časa, na poziv bojne trube, svi su skočili na noge i okupili se u crkvi i oko nje na molitvu. Poslije molitve narod se okupio oko kneževe kuće da posmatra dirljiv prizor kneževog opraštanja s porodicom i odlazak u rat uz zvonjavu crkvenih zvona i klicanje naroda; “Živjeli!” “Živio knez!” “Srećan put!”

Mnogi gatački Turci nisu smjeli čekati kneza Nikolu i njegovu vojsku, koja je se kretala putem za Nevesinje. Napuštena je zloglasna kula u Lipniku Smailage i Dedage Čengića, a i oni sami su pobjegli glavom bez obzira ne čekajuci crnogorskog kneza Nikolu. Zbog toga je knez riješio, da sve tursko od Gacka do Mostara pretvori u prah i pepeo. Odmah su planule: Čengića kula u Lipniku, kula Redžepagića na Zalomu i kula Ljubovića na Odžaku.

Seli-paša, komandant turske vojske lukavo se povlači pred crnogorskom i ustaničkom vojskom u utvrđeni grad Nevesinje. Prilikom napada bilo je mnogo mrtvih i ranjenih na obadvije strane. Poslije neuspjelog napada na Nevesinje, knez se sa vojskom povlači u šumoviti predio Bišina poviše Nevesinja u pravcu Mostara. Selim-paša je pobjegao iz Nevesinja uz Nevesinjsko polje u Mostar, da bi prikupio nove snage i uz pomoć Muktar-paše sarajevskog, svim snagama udario je na crnogorsko ustaničku vojsku u Bišini i na obroncima Veleži. Vođene su petodnevne žestoke borbe, gdje je ustaničko crnogorska vojska natjerana na povlačenje u pravcu Gacka. U ovim borbama Turci su imali 300 mrtvih i veliki broj ranjenih, a Srbi su imali 48 mrtvih i 100 ranjenih.

Interesantno je da je crnogorski knez Nikola ušao u rat protiv Turske s ciljem da uzme Istočnu Hercegovinu do rijeke Neretve i Konjica. Međutim, njemu je u Nevesinju austrijski pukovnik Temel, koji je bio u njegovom štabu, rekao da ne ide dalje od Bišine u prostor gdje žive katolici, jer to je je njihova interesna zona. U međuvremenu, Turska je izvršila pomorski desant u Neum Kleku, brodovima je iskrcala pješadiju koja je preko Hutova blata i Bileće, nastupala ka crnogorskoj granici. Zbog toga je knez svoju vojsku iz Nevesinja i Bišine povukao u pravcu Bileće i dalje prema granici. Do odlučne bitke došlo je na Vučijem Dolu, kraškoj zaravni poviše Bileće od 16 do 18 jula 1876. godine. U dvodnevnoj bici Turci su doživjeli veliki i težak poraz od 8000 mrtvih, među kojima je bio i Selim-paša, školski drug kneza Nikole, koji je sahranjen uz najveće počasti u Kovdžeg Selu. Osman-pašu uhvatili su i i zarobili živog, odveli na Cetinje, a zatim ga ga pustili da ide u Carigrad. Ovo je bila sjajna bitka i pobjeda slavnog srpskog oružja. Nakon ove bitke, knez Nikola ovjenčan slavom, vratio se na Cetinje 3.8.1876. godine, predavši komandu nad vojskom tastu vojvodi Petru Vukotiću.

Već smo ranije rekli, da su dominantnu ulogu u ustanku imali tajni zakulisni interesi velikih sila u prvom redu Austrije i Rusije. Tajnom konvencijom, o kojoj niko ništa nije znao od 15.11.1878. godine, tajno je dogovoreno da će Rusija napasti Tursku 11.4.1878. godine. Mnogo vremena kasnije saznalo se: da je Austrija odobrila napad Rusije na Tursku, pod uslovom da Rusija dozvoli Austriji okupaciju Bosne i Hercegovine. Zakulisnom tajnom diplomatijom, izigrane su velike ustaničke nade i ideali srpskog naroda u Bosni i Hercegovini 1875-1878. godine.

MIROVNI UGOVORI

Pretrpivši velike gubitke u ratu sa Rusijom, Turska je morala sklopiti nepovoljan mir u San Stefanu, predgrađu Carigrada, 3.3.1878. godine. Za zaštitu svojih interesa na Balkanu, Rusija je stvorila Veliku Bugarsku, koja se prostirala od Crnog do Jadranskog mora, uključujući u svoj sastav i dio Kosova i Metohije i jugoistočnu Srbiju. Stvaranje Velike Bugarske i širenje ruskog uticaja na Balkanu, nije odgovaralo interesima Austrije i Njemačke i one su sazvale novi kongres u Berlinu u junu 1878. godine. Uklonjen je ruski uticaj sa Balkana, a nove pozicije zauzele su Njemačka i Austro-Ugarska. Članom 25. Berlinskog ugovora, dato je pravo Austro-Ugarskoj da okupira i administrira bivše turske provincije Bosnu i Hercegovinu na period od 30 godina. Na Berlinskom kongresu 1878. godine, Srbija i Crna Gora su dobile su teritorijalno proširenje i međunarodno priznanje i postale su samostalne države. Sve nade hercegovačkih ustanika pokopane su 6.10.1878. godine na Goričkom polju kod Trebinja, kada je na osnovu dogovora vlada Austrije i Crne Gore, vojvoda Petar Vukotić postrojio hercegovačke ustanike i naredio im da predaju oružje austrijskom generalu Jovanoviću. Ovo je bio najtužniji i najnesretniji dan od Kosova do tada. Junaci poniženi i posramljeni sa velikim bolom u srcu i suzama u očima, predavali su oružje, od koga se nisu rastajali pune tri godine od 1875. do 1878. godine. Tada je alaj barjaktar čitave Hercegovine Jovica Zirojević, plačući predao barjak slobode pod kojim pade 2.500 biranih junačkih glava.

ULOŠKI USTANAK 1882.

Ni nova vlast ne potraja dugo a narod krenu u novi ustanak, tri godine poslije “ukopacije” 1882. godine, kada se pobuni narod Istočne Hercegovine. Ustanak je izbio u Ulogu na rijeci Neretvi i brzo se proširio na čitavu Hercegovinu. Austro-Ugarska je veoma brzo, energičnim mjerama ugušila ustanak, jer su Srbija i Crna Gora blokirale i čvrsto zatvorile granicu. Za borbu protiv novog okupatora bili su potrebni novi ljudi i novi borci i nova taktika, bitno drugačija od one koja se ispoljila u slavnoj Nevesinjskoj pušci 1875. godine, kada je srpski narod masovno i spontano učestvovao u borbi. Svi kasniji ustanci planirani su u kabinetima i komitetima i odatle dozirani i kontrolisani. Nova generacija boraca stasala je krajem 19. i početkom 20. vijeka, koja je visoko podigla barjak slobode, legendarnog barjaktara Jovice Zirojevića i čitave Hercegovine i došlo je do stvaranja zajeničke države: Kraljevine Jugoslavije 1918. godine. Tada je ostvaren ustanički plan; borbe za narodnu slobodu i ujedinjenje, to jest, one slavne borbe koja je počinjala i završavala se klicanjem:

“ZA KRST ČASNI I SLOBODU ZLATNU” i “UJEDINJENJE ILI SMRT!”