Poreklo stanovništva sela Gnježdane (po knjizi Gnježdani), opština Leposavić – Kosovskomitrovački okrug. Prema knjizi Petra Ž. Petrovića „Raška“ – izdanje 2010. godine. Priredio saradnik Porekla Milodan.
Položaj sela.
Gnježdani, „ Gneždani“ — Ovo malo planinsko selo je na desnoj strani gornjeg toka ibarske Jošanice. Ono je u sklopu šumovitih brda Maznice (1103 m), Đurđevice, Gunja, Dobrog Brda, Popovaka i Duge Kose.
Tip sela.
Naselje čine dve grupe srodničkih kuća, koje su na visini od oko 1000 m, podignute na plećatim kosama brda Zapisa, Orlovače i Čeperka.
Vode.
Voda se upotrebljava sa izvora: Voda kod Močila, Voda u Dolu i Voda kod Mazničke Njive. Stoka se poji na potoku i na česmi koja je na Jovi. Njive su slabe u okućnicama i na novim krčevinama u proplancima; ispaše su na Jovi, Maznici, Prisoju, Gynju, Đurđevici, Đurđevičkom Potoku, Anđelkovoj Baniji i na Pazarištu.
Istorijat, starine i ostali podaci o selu.
Staro Gnježdane bilo je u Pustoselu kod Stare Vodenice u dolini Gnježdanke. Tu se i sada izoravaju duvarine starih kuća. U Prisoju je staro „latinsko“ groblje, a crkvina je na Osoju poviše Stare Vodenice. Od nje se vidi samo zakop. Na Pazarištu bilo je srednjevekovno tržište rudama, koje je zabeleženo u Devičkom katastihu 1769. godine „Grka’a pod Trgovište“, koje se za Turaka prozvalo Pazarište. Kralj Milutin je darovao oko 1316. godine selo Gnježdane manastiru Banjskom. Otada se ne spominje po svoj prilici zato, što je, kao malo planinsko naselje, bilo u sastavu većih naselja. Današnje groblje je niže sela. U ovom selu rodio se 1831. godine žički episkop Sava Dečanac. Današnje selo osnovalo je stanovništvo sa raseljenog Pustosela u početku prošloga veka.
Poreklo stanovništva.
-Gašani, Vučkovići, 3 kuće, Radovići, 4 kuće, Sv. Petka, praded doseljen iz Junaka na Rogozni; imaju krvne rođake u Parucama, Kašlju, Kajkovu na desnoj strani Ibra i negde u Toplici.
-Šiljići, Nestorović, 1 kuća, Đurđic, slavi i „zemaljsku slavu“, došao iz Pridvorice odivi u kuću 1916. godine.
-Baraći odselili se oko 1890. godine u Toplicu.
IZVOR: Prema knjizi Petra Ž. Petrovića „Raška“ – izdanje 2010. godine. Priredio saradnik Porekla Milodan.
3. avgust 2018. u 12:38
Vojislav Ananić
GNJEŽDANE
Položaj i tip. Selo se nalazi 14 km zapadno od Leposavića, sa obe strane gornjeg toka Jošaničke (Gnježdanske) reke, leve pritoke Ibra. Seoski atar graniče sela Duboka, Plakaonica, Jošanica, Berberište i Vučja Lokva (opština Novi Pazar). Po položaju naselje spada u sela razbijenog tipa. Najveći broj kuća, deset, lociran je sa desne strane reke, oko manje zaravpi zvane Ravni. Kuće locirane u ovom delu atara sela izložene su severnoj, osojnoj strani. Narastanjem i deobom porodičnih zadruga, sa leve strane reke, takođe, oko manje zaravni, ispod Dugačke Kose, nastao je zaselak sela zvano Prisoje (2 kuće),gde je insolacija tokom dana dobro izražena. U oba zaseoka kuće su raspoređene u manjim grupama koje nisu udaljene. Zapadno od sela uzdižu se visovi Zapisna čuka (1102 m) i Zminjak (1148 m), poznat po nalazištima olovno-cinkane rude. Nsšto dalje od sela, na severnoj i severozapadnoj strani, uzdižu se Veliki vrh (1174 m) i Crni vrh (1101 m). Srednja nadmorska visina sela je 784 m.
Atar sela bogat je šumom, bukvom i hrastom. Severozapadno sd sela su poznate Maznice. Na pojedinim mestima ima leske, vrbe (Vrbica), drena (Drenovak) i graba, a pored reke i jove.
U saobraćajnom pogledu selo je asfaltnim putem Lsposavić Crnac povezano sa važnijim saobraćajnicama Ibarske doline.
Naziv, prošlost i starina. Moguće je da naziv sela potiče od reči gnezdo, što znači mesto u kojem ptice žive i izvode piliće ili leglo, odnosno da je sklonište drugih životinja. I danas iznad sela postoji kraj koji meštani zovu Orlovača, verovatno po mnogobrojnim gnezdima orlova. Na ovom prostoru su i prvi doseljenici našli povoljne uslove za život, pa su tu savili svoje gnezdo (dom, kuću, porodicu). Po geografskom položaju selo je smešteno na zaravni okrenutoj brdima i podseća na gnezdo. Međutim, u rudarstvu reč gnezdo označava bogatstvo, nalazište, mesto gde se iskopine nalaze u većoj masi koncentrisane, pa je moguće da je selo i po tome dobilo ime (tu je i danas rudnik olovno-cinkane rude.
Po postanku selo spada u grupu starijih naselja. Prvi put, pod nazivom Gnježdani pominje ss u Svetostefanskoj povelji kralja Milutina 1315. godine. Gnježdani se pominje i u Sopoćanskom pomeniku, čije je pisanje počelo krajem XV a nastavljeno u XVI veku. Podaci svedoče o tome da je selo bilo tada naseljeno. Gnježdane se pominje i u Devičkom katastigu pisanom u drugoj polovini XVIII veka (1769), a prema pisanim podacima iz XIX veka, pored drugih raških naselja, pominje se i selo Gnježdane (1831).
Petar Ž. Petrović kaže da “za stara seoska naselja postoje sledeći narodni nazivi: kselište, staro selo, pusto selo, kućišta, stare kuće, duvarinek” . Toponim “Pusto selo”, koji se nalazi sa leve strane Gnježdanske reke potvrđuje i istovremeno ukazuje da je tu u prošlosti bilo naselje, verovatno dubrovačka kolonija, koja je zapustela.
U selu se pomilju i ostaci dna latinska groblja, crknine i nekakvih zidina na mestu zvanom Crkvene njive. Tu je pre dve godine prilikom opanja njive Đorđe Radović pronsšao kamen za ručno mlevenje žita žrvanj.
Na brdu Zminjaku između Plakaonice i Crnca konstatovani su ostaci starog prebirališta rude (ruda se kroz okna i jame izvlačila konopcima na površinu i tu prebirala). Ovo svedoči o živoj rudarskoj aktivnosti Rimljana i rudara Sasa na ovom području. Sudeći po ostacima koja ss pominju u selu, radi se o naselju nastalom još u periodu Rimljana. O prisustvu Sasa govore i latinska groblja.
Stanovništvo i rodovi. Po popisu iz 1948. Godine selo je imalo 9 kuća i 64 stanovnika, a 1953. godine 68 stanovnika u 9 domaćinstava. Najveći broj stanovnika, 88 u 13 domaćinstava, selo je imalo 1961. godipe.
Po popisu iz 1971. godine broj stanovnika je smanjen za 9, a broj domaćinstava porastao za tri (16). Po popisu 1981. godine selo ima 15 domaćinstava i 58 stanovnika, a 1991, 38 stanovnika i 12 domaćinstava.
U periodu od trideset godina (1961-1991) broj stanovnika je smanjen za 50 ili 56,82%, a broj domaćinstava ča 1 ili 7,69%, što se može objasniti opadanjem stope prirodnog priraštaja ili ekonomskim razlozima. U slučaju Gnježdana najverovatnije je da su dslovala oba faktora. Ekonomski razlozi su imali za posledicu iseljavanje mladih koji su odlazili “trbuhom za kruhom”. Hajveći broj Gnježdanaca posle Drugog svetskog rata odlazi da živi u Kraljevu, Novom Bečeju, Raški, Lazarevcu, Kruševcu, Priboju, Baljevcu, Topoli, Trsteniku, Pančevu, Beogradu, i Leposaviću. U selu je sada najviši broj staračkih domaćinstava.
Današnje stanovništvo čine dva roda, i to: Radovići (5 kuća) i Vučkovići (4 kuće), čiji su se preci, prema predanju, krajem XIX veka doselili iz Junaka u Ibarskom Kolašinu, a starinom su iz Crne Gore, od grupe Gašana ili Bjelopavlića, koji su davno živeli u dolini reke Zete. Njihov naziv (Gašani i Bjelopavlići) dolazi otuda što su po tradiciji od dva brata. Kako su Bjelopavlići u većoj grupi stigli iz Crne Gore u Ibarski Kolašin ne može se pouzdano utvrditi. Međutim, ono što se sigurno zna to je da danas u Ibarskom Kolašinu ima belopavlićkog stanovništva. Od tih Bjelopavlića vode poreklo i preci današnjih Gnježdanaca nasilno dovedeni u Ibarski Kolašin gde ih je aga primio kao čivčije na svoju zemlju.
Prvobitno prezime ne znaju ili im se zaboravilo. Međutim, zna se da su nova prezimena dobili po Radu i Vučini koji su bili bliski srodnici. I jedan i drugi rod slave sv. Petku Petkovdan.
Novi rod u selu Nestorovići (1 dom.) doseljen je iz Pridvorice, slavi sv. Đorđa.
Danas osim poljoprivredne funkcije (stočarstvo je svedeno na minimum i zemljoradnje kao uzgrednog zanimanja) ima i rudarsku (rudnik olova i cinka u kojem su zaposleni meštani kao nekvalifikovana radna snaga) i saobraćajnu (autobusko stajalište za autobus na liniji Leposavić – Crnac).
Od 1950. do 1971. godine u selu je radila četvororazredna škola koju su pohađala i deca iz Plakaonice i Duboke. Škola je radila u kući Rada Radovića i imala je učionicu i stan za učitelja. Zbog nedostatka dece prestala je sa radom 1971. godine, a poslednja učiteljica bila je Mićović Sretena iz Jošanice.
U privrednom pogledu stanovništvo Gnježdana upućeno je na Gnježdansku reku, čiji potencijal nije iskorišćen, osim za navodnjavanje poljoprivrednih
površina pod povrtarskom kulturom, za rad vodenica potočara i strugara za rezanje i obradu drveta. Jedna takva strugara nazvana “Perova strugara” postojala je i radila od 1958. do 1969. godine.
Izvor: BLAGOJE PAVLOVIĆ – NASELJA I MIGRACIJE STANOVNIŠTVA OPŠTINE LEPOSAVIĆ, INSTITUT ZA SRPSKU KULTURU PRIŠTINA, LEPOSAVIĆ, 2003.