Malonšići, Zagarač, Komani

PIŠE: Saradnik portala Poreklo Nebojša Babić

Pregled bratstava plemena Zagarač i Komani sačinjen je u osnovi prema radu Jovana Erdeljanovića „Stara Crna Gora“ (1926) i pokazuje stanje sa početka 20. stoleća[1], ali su dati i podaci iz drugih izvora.

Malonšići su nekadašnje pleme koje je naseljavalo središnji deo Crne Gore, oblast kasnijih plemena Zagarač, Komani, jugozapadnog područja Bjelopavlića i manjih delova Lješkopolja i Lješanske nahije. S obzirom da su plemena Zagarač i Komani zasnovana upravo u području nekadašnje Nahije Malonšići (iz 16. stoleća)[2], pregled istorijata Malonšića i bratstava plemena Zagarač i Komani daću u objedinjenom članku.

Zagarač

Zagarač je pleme Katunske nahije, u njenom istočnom delu. Na jugu od Zagarača je pleme Komani, a na zapadu i severu oblast Ozrinića. Istočna granica Zagarača je prema Bjelopavlićima. Plemenska oblast se nalazi zapadno od planine Garač (Velji i Mali), po kojoj je i prozvana od stanovništva doline Zete: iza Garča – „za Garač“. Najstariji pomen naziva Zagarač je iz povelje Đurđa Crnojevića iz 1492. godine. Plemenska oblast se deli na dva dela – Gornji i Donji Zagarač. Gornji Zagarač je Zagarač u užem smislu, a Donji Zagarač obuhvata sela u Jednoškom polju. Sela u Gornjem Zagaraču su Miogost, Musterovići i Đuričkovići, dok u Jednoškom polju ima veći broj manjih sela, od kojih su neka starija (Malenza, Skale, Gropa, itd), a neka nose nazive po bratstvima koja su ih zasnovala, uglavnom od 17. stoleća nadalje. Najstarije selo (odnosno predeona celina sastavljena od niza manjih sela) su Jednoši. Jednoško polje je bilo gusto naseljeno u predtursko doba, u okviru oblasti Malonšića (o kojima će biti više reči kasnije), ali je, budući na stalnom udaru tokom turskih osvajanja i kasnije upada turskih četa iz Zete, zapustelo, kada su se odande raselili Malonšići. Tek u drugoj polovini 17. stoleća u Polje se spuštaju Zagarčani Musterovići i Đuričkovići. Vremenom, zahvaljujući činjenici da ga naseljavaju zagarački rodovi, Jednoško polje postaje sastavni deo Zagarača.

Gornji Zagarač

Stanovništvo Zagarača:

Stanovništvo Zagarača danas najvećim delom je potomstvo doseljenika iz 15. stoleća (ili kasnijih vremena).

Deli se na tri veće bratstvene grupe.

1. Musterovići i njihov ogranak „Miogoštani“ su iz veće davnine u Zagaraču. Prema predanju, Musterovići su od pretka Mustra (ili Mustera) koji je u Zagarač došao iz Čarađa u Goliji, zajedno s Đuričkom, rodonačelnikom Đuričkovića, u drugoj polovini 15. stoleća. Prema drugoj verziji[3], predak Musterovića je bio vojnik u pratnji Hercega Stjepana Vukčića kad je herceg bio u poseti kod Stefana Crnojevića 1441. godine u tvrđavi na Zagaraču[4]. Tada je herceg ostavio Crnojeviću dvojicu vojnika, od kojih je jedan bio Mustro. On se naselio na Zagaraču, gde je zasnovano bratstvo. Izvesnije je, pak, da se u Zagarač doselio predak, ili grupa njih, koji je već nosio prezime Musterović, s obzirom da se Musterovići pominju i u Cucama, kao nekadašnji stanovnici Prentinog Dola. Kasnije su se Musterovići iz matičnog sela raširili i na susedni Miogost.

Prema Erdeljanoviću, dele se na sledeće rodove: „Miogoštani“ su: Kekovići, Raičevići i Đurišići[5], a Musterovići: Stojanovići – Lulaši, koji se dele na Stojanoviće, Grujičiće i Markoviće, zatim Todorovići i Vasiljevići.

Keković uz Todoroviće, kao njima najbliži rod, navodi i Lakićeviće, kao i Jovoviće koji su najbliži Kekovićima, dok Vasiljevići, po njemu, nisu Musterovići, već starinci u Zagaraču.

Veselin Đuričković[6] Musteroviće svrstava u grupu starinačkih rodova u Zagaraču i navodi sličnu, ali u nekoliko različitu podelu Musterovića: Todorovići u selu Musterovići i „Miogoštani“ u Miogostu. Todorović je starije prezime sledećih rodova: Stojanovići (slava: Sveti Jovan jesenji), Grujičići (Sveti Jovan jesenji), Markovići (Sveta Petka) i Radonjići (Sveta Petka). „Miogoštani“ se dele na: Raičeviće, Jovoviće, Kekoviće i Đurišiće (slave Jovanjdan, osim Raičevića koji slave Svetog Jovana jesenjeg). Od miogoških Đurišića su Kadije u Donjem Zagaraču. Lakićeviće ne računa u ovu grupu rodova (iako slave Jovanjdan, kao većina Musterovića i „Miogoštana“). Valja reći da je Đuričković skeptičan što se tiče srodstva Musterovića i „Miogoštana“, što može biti opravdan stav.

Prema dr Đuru Vujoviću, podela Musterovića je ovakva: od Musterovića su Grujičići, Radonjići, Markovići, Stojanovići, Lakićevići i Todorovići, a “Miogoštani” su Kekovići, Raičevići i Jovovići.

Osim u Gornjem Zagaraču, Musterovića ima naseljenih i po selima Jednoškog Polja.

Od Musterovića je veliko bratstvo Šuškavčevića u Zeti (Vranj, Goričani, Vukovci, Šušunja, Mataguži).

2. Đuričkovići su u istoimenom selu. Imaju uža prezimena Vuksanovići, Vučinići, Dragovići[7] i Rasaovići (od starijeg – Raslavović). Deo Đuričkovića se naselio i u Jednoško polje, sa užim prezimenima: Purovići, Živaljevići i Rasaovići.

Prema dr Đuru Vujoviću, od Đuričkovića se najpre odvojila grana sa prezimenom Dragutinović, a ostali Đuričkovići se dele na ogranke: Rasavovići, Vučinići-Vukovići, Veskovići, Vuksanovići i Vučinići-Bogetići.

Đuričkovići su deo velikog bratstva Orlovića.

Keković navodi predanje da je rodonačelnik Đuričkovića – Đuričko, u Zagarač došao iz Čarađa zajedno s Must(e)rom, u drugoj polovini 15. stoleća.

Prema Šćepanoviću[8], iz Čarađa se doselio Đuričkov otac Đurašin.

Ostojić[9] navodi više verzija predanja o grananju Orlovića, pri čemu su Đuričkovići potomci Đurašinovi. Đurašin Ivanov Orlović se doselio na Cetinje kad i njegov brat Nenoje (predak Martinovića)[10], i tu je umro, a njegov sin Đuričko se odselio u Zagarač.

Za razliku od svih ovih verzija, koje doseljenje rodonačelnika Đuričkovića smeštaju u drugu polovinu 15. stoleća, Drašković[11] Đuričkoviće svrstava u rodove koji su raseljeni iz cuckih sela Donji Kraj i Bašino Selo oko 1660. godine.

S ovakvim mišljenjem podudara se i nalaz Veselina Đuričkovića, koji u kotorskom dokumentu iz 1691. godine nalazi ime Vukca Vučine Đuričkova, kneza zagaračkog (a 1723. i Vukčevog sina, kneza Bogetu). Ukoliko je Vukac pred kraj 17. stoleća bio knez, njegov đed je mogao biti rođen početkom 17. stoleća (prema Đuričkoviću između 1604. i 1610. godine). U prilog ovoj tezi, Veselin Đuričković navodi i da se 17. stoleće kao vreme doseljenja Đuričkovog u Zagarač podudara sa brojem pasova u rodoslovu Đuričkovića

Zagarački Đuričkovići delom slave Jovanjdan, a delom Malu Gospođu[12].

Prema bratstvenom predanju, Nedovići u Polimlju (Prijeloge, Femića Krš, Pećarska) i njihovi islamizirani srodnici Kaljići u Zatarju i Donjem Kolašinu potiču od Đuričkovića.

Za Musteroviće i Đuričkoviće teško se može doneti zaključak o genetskom poreklu, s obzirom da još nije sasvim razjašnjeno koja je haplogrupa tipična za rodove koji se smatraju Orlovićima, o čemu će kasnije biti reči.

3. Radmanovići žive u Donjem Zagaraču. Dele se na dva ogranka: „Dubravljanje“ i „Đuriće“. Osim glavnog prezimena Radmanović, neki ogranci nose i sledeća prezimena: „Dubravljani“ su: Vujovići, Ičevići, Nikolići i Pešići (prema Veselinu Đuričkoviću, u „Dubravljane“ spadaju i Radonjići), a „Đurići“ su: Velimirovići[13], Otaševići, Miloševići i njihov ogranak Stamatovići, Ćupići[14] i Šćepanovići (prema Đuričkoviću, i: Mrakovići, Lazarevići i Jankovići). Prema predanju, bratstvu Radmanovića pripadaju i Begovići, ali ovo nije pouzdano. Moguće je da su oni starinci u Zagaraču.

Prema dr Đuru Vujoviću, „Đurići“ su: Šćepanovići i njihov ogranak Begovići, zatim Velimirovići, Otaševići, Pešovići (koji se dele na Mrakoviće, Jankoviće i Lazareviće), Stamatovići i Ćupići. „Dubravljani“ su Pešići, Nikolići, Vujovići i Radonjići-Karamani. Osim toga, on Ičeviće ne svrstava u Radmanoviće, već posebno bratstvo koje je nastalo od jednog potomka Vuka Brđanina, koji je tu došao iz Nikšića, a njegovo potomstvo se pribratilo „Dubravljanima“.

Prema Erdeljanoviću, Radmanovići su poreklom iz Bratonožića, sa Peleva Brijega, od bratstva Balevića. Predak ili grupa srodnika premešta se najpre u Pipere (gde neki ostaju, i od njih su piperski Vučinići i Vukanovići), a zatim u Šobajiće u Bjelopavlićima, gde uzimaju za slavu Svetu Petku. Iz Šobajića, zbog neke krvi ili razure, grupa srodnika prelazi u Zagarač, gde deo ostaje, i od njih su Radmanovići. Prema ovoj verziji porekla Radmanovića, srodni su im Vukalovići u Zubcima u Hercegovini i potomci Vuka Brđanin: Zviceri u Cucama, Vujičići u Grahovu, Miloševići u Hercegovini – Rioci, i u Boki: Ćetkovići u Orahovcu, i Ilići, Vučurovići i Vodovari u Krivošijama. Iseljenje predaka Radmanovića iz Bratonožića moglo je biti polovinom 15. stoleća, što je u vezi sa turskim osvajanjem Brda.

Predanje ukazuje da su preci današnja tri najveća bratstva u Zagaraču, Mustra, Đurička i Radmana, došli u Zagarač sredinom ili u drugoj polovini 15. stoleća. Međutim, izvesnije je da su sva tri roda došla znatno kasnije, u 17. stoleću. Što se tiče Radmanovića, na ovo ukazuje i činjenica da se Vuk Brđanin iz Zagarača preselio u Riđane krajem 17. stoleća (prema Luburiću – 1690. godine). Ovu tezu zastupa i Veselin Đuričković, dokazujući to činjenicom da Radmanovići navode isti broj pasova od Radmana kao i Đuričkovići od svog rodonačelnika, što ukazuje da su došli u isto ili približno vreme, polovinom 17. stoleća.

Osim predanja o daljem poreklu iz Bratonožića, postoje i verzije po kojima je Radman bio od Šobajića ili od Bjelopavlića, pa čak i da je, poput Đurička, od Orlovića.

Radmanovići slave Svetu Petku, a prislužuju Nikoljdan.

Od Radmanovića su Vukovići u Martinićima.

Iako je do sada kod starih bratonoških rodova utvrđena, za ovo područje neobična, haplogrupa Q1b L275[15], ne bi trebalo prenagliti sa zaključkom, jer preci Radmanovića mogu poticati i od nekog starijeg bratstva sa bratonoškog područja, koje nije genetski povezano s pravim Bratonožićima.

Osim ova tri velika bratstva, u Zagaraču živi i nekoliko manjih starinačkih rodova, nesrodnih kako velikim zagaračkim bratstvima, tako i međusobno (ili barem ne pamte eventualno zajedničko poreklo).

Prema Erdeljanoviću, to su: Đurovići u Musterovićima, Filipovići u Đuričkovićima i Dubinići u Jednošima.

Prema Kekoviću, to su Kadije – Đurišići[16] u Miogostu, Dubinići – Jovanovići u Jednošima i Piljenovići – Vasiljevići i Ivanovići u Musterovićima.

Prema Đuričkoviću, i Lakićevići su starinci u Zagaraču, odnosno – nisu srodni ni jednom od tri velika zagaračka bratstva.

Ovi starinački rodovi su potomci starijeg stanovništva Zagarača, prema nekim mišljenjima bili su tu pre 15. stoleća. Za Jovanoviće-Dubiniće Đuričković izričito navodi da su Lužani (slave Nikoljdan, a prislužuju Svetu Petku).

S obzirom da se u turskom defteru iz 1570. godine Zagarač navodi kao pusto selo, postavlja se pitanje da li se i za jedan rod u Zagarču može reći da je starosedelački u tom plemenu. Međutim, oni bi mogli poticati od starosedelačkih rodova iz bliže okoline – npr. Lješkoplja, oblasti Bjelopavlića, ili iz Komana, Ozrinića.

Dr Đuro Vujović kao prave starince Zagarača navodi samo Jovanoviće i Đurišiće. Bratstvo Dubinića ima predanje da su poreklom iz Dukađina, a da su u Zagarač njihovi preci došli pre ostalih današnjih zagaračkih bratstava. 1922. godine, Dubinići su uzeli prezime Jovanović za zvanično, a jedan njihov ogranak su Lazarević (oni su iseljeni iz matičnog plemena). Dubinići (Jovanovići) takođe slave Svetu Petku i ističu da je to oduvek bila njihova slava, a da su je Radmanovići preuzeli od njih.

Komani

Komani su pleme Katunske nahije, u njenom najistočnijem delu. Oblast je izdužena pravcem zapad – istok. Severnom stranom Komani se graniče sa Zagaračem, a južnom sa Lješanskom nahijom (pleme Gradac). Na zapadu, jednim malim delom je granica prema Ozrinićima, a na krajnjem istočnom delu planina Sađevac i reka Matica[17] odeljuju Komane od spuškog područja. Pleme je naziv dobilo po brdu Kom u južnom delu plemenskog područja, pa su žitelji ovog kraja nazvani – Komani.

Da li su Komani bili deo plemena Malonšića, nepoznato je, ali je veoma moguće da neki rodovi jesu.

Najstariji pomen naziva Komani je iz kotorskog dokumenta 1326. godine, kao područni naziv (de Comana), a kao prezime 1499. godine (Coman).

Plemenska oblast se deli na dva dela, pravcem zapad – istok: nekada su to bili Gornji i Donji Komani, a od 17. stoleća za Gornje Komane se koristi naziv Bandići, a Donji Komani se nazivaju samo – Komani (Komani u užem smislu). Sela u Bandićima su Đeđeza, Mokanje, Milate Bandićske, Župa Bandićska i Mugošina Livada, a u Komanima: Dolovi, Zeleni Dolovi, Crvena Paprat, Župa Bezdanska, Milate Komanske, Baloče, Oraovica i Ćafa.

Stanovništvo Komana:

Stanovništvo Komana danas najvećim delom je potomstvo doseljenika iz druge polovine 17. stoleća.

Deli se na tri veće bratstvene grupe.

1. Bandići, po kojima se zove oblast nekadašnjih Gornjih Komana, su, kao i zagarački Đuričkovići, ogranak bratstva Orlovića, i prema jednoj verziji, njihov dolazak se podudara sa vremenom dolaska Đurička u Zagarač. Prema toj verziji orlovićkog predanja, rodonačelnik Bandića, Radonja Ivanov je brat Đurašinov, odnosno stric Đuričkov. U tom slučaju, vreme doseljenja Radonje u Komane moglo bi pasti u drugu polovinu 15. stoleća. Međutim, već je rečeno da je rodonačelnik Đuričkovića najverovatnije živeo u 17. stoleću, pa je daleko prihvatljivija verzija po kojoj i dolazak Bandića u Komane pada u isto stoleće.

U tom smislu, daleko je prihvatljivija verzija po kojoj Bandići potiču od Radonje, brata popa Jakova[18], te bi doseljenje u Komane moglo biti povezano sa razurom Orlovića iz oblasti Donjeg Kraja i Bašinog Sela, predela između Cuca i Ozrinića, oko 1660. godine[19]. U Komane su tada prešli i cucki starinci Sjeverovići. Njihov glavar Vuk(osav) Sjeverović pominje se 1691. godine u Komanima. Ne zna se šta je s njima bilo dalje, da li su se iselili dalje ili je ovaj rod izumro. Kasnije će biti više reči o ovome, da li se može prihvatiti i ova godina kao relevantna za doseljenje Bandića u Komane, ili se ono ipak dogodilo nešto ranije. Milovan Pejović doseljenje Bandića u Komane smešta nešto ranije, oko 1600. godine.

Bandići se dele na: Baroviće, Begoviće,Vukadinoviće, Vukoviće, Dragutinoviće, Đuranoviće, Radonjiće i Sekuliće (Sekulići dalje i na: Milutinoviće, Pavićeviće, Petroviće i Ćirakoviće).

Slave Malu Gospođu (Rođenje Presvete Bogorodice), a prislužuju Jovanjdan[20].

Genetski, Bandići bi mogli biti nosioci jedne od dve haplogrupe koje se, prema dosadašnjim saznanjima mogu vezati za rodove iz plemena Bjelica i Cuca – E1b V13, odnosno J2a M92. U prilog prvoj verziji ide činjenica da se za do sada testirane bjeličke rodove, koji su po tradiciji Orlovići (Milići, Abramovići, itd), utvrdilo da su nosioci haplogrupe E1b V13. U prilog haplogrupi J2a M92, s druge strane, ide činjenica da je kod do sada testiranih rodova koji su nekada naseljavali područje Donjeg Kraja i Bašinog Sela, između Cuca i Ozrinića (Radulovići, Perovići, itd), utvrđena upravo ova haplogrupa. Ono što bi možda prevagnulo u korist prve verzije je činjenica da je haplogrupa J2a M92 tipična za pleme Pješivaca, pa nije isključeno da su Donjekrajci i Bašedoljci zapravo Pješivci naseljeni u ovu oblast i zatim potisnuti od Cuca i Ozrinića. Ova verzija ne isključuje mogućnost da su i Bandići istog porekla.

U prilog pripadnosti Bandića grupi rodova koji su nosioci haplogrupe J2a M92 možda ide rezultat testiranog Rajčevića iz Hercegovine[21]. Rajčevići su ogranak cuckih Đuričića, koji, opet, imaju predanje da su potomci Vuka Bandića koji se, nakon seobe iz Bašinog Sela u Komane, preselio u Rovine u Cucama. Da li su Đuričići zaista od Bandića ili su drugačijeg porekla[22], pokazaće naredni genetski rezultati.

U Srpskom DNK projektu[23] postoji rezultat testiranog Dragutinovića, koji se genetski sasvim uklapa u do sada testirane bjeličke rodove i nosilac je haplogrupe E1b V13 (preciznije: E1b1b Z5017 Z19851). Testirani je kao mesto porekla naveo Orahovac u Boki, a krsnu slavu Nikoljdan, što se ne uklapa u opis Orlovića, ali, s obzirom da Orahovčani uglavnom potiču od doseljenika iz Katunske nahije[24], i to poglavito od Cuca, moguće je da će ovo genetsko ispitivanje pokazati pravo poreklo ovog roda, pa možda i vezu sa Dragutinovićima – Bandićima.

2. Radulovići u Komanima (Donjim) su potomci Radula Dragojeva Ozrinića sa Čeva. Radul je rođen oko 1625. godine. Po predanju, u Komane (Milate) se doselio kao sredovečan čovek, udovac 50-ih godina sa petoricom sinova, dakle njegovo doseljenje je moglo biti oko 1675. godine. Međutim, neka predanja govore da se Radul Dragojev u Komane doselio nešto ranije. Savo Radulović[25] navodi 1642. godinu, Milovan Pejović – kraj prve polovine 17. stoleća, a neka predanja govore da se Radul doselio kad i Bandići i Bezdanovići, dakle oko 1660. godine. Jedna verzija govori da je Radul u Komane došao kao udovac sa dvojicom sinova (Vujo i Vuleta), a da je u Komanima našao novu ženu, s kojom je dobio još tri sina (Stanko, Bego i Vujadin).

Ogranci Radulovića na uže se zovu: Tomaševići, Vukovići, Piletići, Vukašinovići, Miloševići, Kojičići, Bjelanovići.

Kao i ostali Ozrinići, Radulovići slave Aranđelovdan, a prislužiju Ilindan.

Do sada je testiran veći broj Ozrinića, uključujući i jednog komanskog Radulovića[26], i za sve je utvrđeno da su nosioci haplogrupe I2a1b PH908 i međusobno bliski, čime je potvrđeno poreklo Ozrinića od zajedničkog pretka. Rodonačelnik Radulovića, Radul Dragojev, se i po predanju i genetski pouzdano uklapa u rodoslov Ozrinića.

3. Bezdanovići su potomci Hercegovca Batrića iz Gacka, čiji je sin Pejo Terzibaša četovao sa Ozrinićima protiv Turaka u Kandijskom ratu, pa je je krajem 1660-ih, uskočio u Ozriniće, i naselio se kod Bezdanske jame u Zaljuću. Iz Gacka Pejo je preveo i svoja dva brata, Sava i Radonju. Po mestu gde su se naselili, dobili su nadimak Bezdanovići. Kasnije su prešli u Komane. Nije isključeno da su prešli u Komane zajedno s Radulem Dragojevim.

Bezdanovići se dele na: Jovanoviće (potomci Jovana Savova), Pejoviće[27] (od Peja Terzibaše) i Radonjiće (od Radonje Batrićeva)[28].

Među samim Bezdanovićima postoji u nekoliko drugačije predanje. Prema njemu, u Ozriniće (Miške) doselio se pop Mihailo iz Stoca u Hercegovini, krajem 17. stoleća. On je imao sina Batrića, a Batrić trojicu sinova – Peja, Radonju i Jovana, koji su se preselili u Komane. Od njih su tri navedena roda Bezdanovića. Iz ovog predanja sledilo bi da je preseljenje Bezdanovića u Komane bilo nešto kasnije, verovatno u prvoj polovini 18. stoleća. Milovan Pejović (rad naveden u literaturi) navodi sledeću verziju: u Čevo se doselio pop Mijailo iz Stoca, poreklom od plemena Ozrinića. On je imao sina Ivana, a ovaj sina Mijaila, koji je bio sveštenik kao i njegov đed. Ovaj drugi pop Mijailo se iselio u Komane (Milati). Imao je sina Batrića, a ovaj trojicu sinova – Peja, Jovana i Radonju, od kojih su tri ogranka Bezdanovića.

Bezdanovići slave Aranđelovdan, a prislužuju Ilindan.

Bezdanovići su takođe nosioci haplogrupe I2a1b PH908. Testirani su Pejović i Radonjić[29]. Neka predanja i autori[30] govore da su Bezdanovići zapravo plemenski Ozrinići i srodni Radulovićima. Međutim, navedeni genetski rezultati pripadnika ova dva bratstva potvrđuju da, iako pripadnici iste haplogrupe, oni nisu deo istog plemena, čime verzija o poreklu iz Gacka ili Stoca dobija na značaju. Ovim nije isključena mogućnost, koju navode neki autori, da su preci Bezdanovića nekada živeli u oblasti plemena Ozrinića, ali ne i da su Ozrinići u plemenskom smislu.

Osim navedena tri glavna bratstva u Komanima, postoje još tri manja roda u Komanima (Bandićima), a to su:

Stanišići su srodni Bandićima, a prema toj verziji potiču od Raiča, brata Radonje Bandića. Oni su se u Komane (Milate) doselili nešto kasnije, sredinom 18. stoleća[31], a prema nekim mišljenjima (npr. Milovan Pejović), znatno ranije – početkom 17. stoleća. Međutim, sami Stanišići, deo njih, za sebe kaže da nisu od Bandića, već od pretka koji je došao iz Boke u Đeđezu i prizetio se uz Bandiće. Stanišići slave Malu Gospođu (Rođenje Presvete Bogorodice), a prislužuju Jovanjdan.

Martinovići (zovu ih još i Bajići) su od cetinjskih Martinovića. Potiču od Đikana Đukanova Martinovića koji se tu doselio u drugoj polovini 17. stoleća (prema Milovanu Pejoviću, početkom 17. stoleća, zajedno sa Bandićima i Stanišićima). Slave Jovanjdan, a prislužuju Malu Gospođu.

Pavićevići su od ćeklićkih Pavićevića iz Dragomi Dola (po čemu ih zovu i – „Dragomidoljci“), koji su deo velikog bratstva Petrovića. Potiču od Vukosava Pavićevića koji je dobegao iz Ćeklića zbog krvi negde 1660-ih. Slave Malu Gospođu, a prislužuju staru slavu – Ilindan.

U oblasti Komana ranije su živeli Milati ili Milatovići, po kojima je naziv još u 16. stoleću nosilo selo. Očito je da se radilo o većem bratstvu, koje se tokom stoleća koja su usledila raselilo, zaključno sa prvom polovinom 18. stoleća. Od njih su do danas ostala dva pomenuta toponima u Komanima. Deo Milata se iselio severnije[32], u Vražegrmce u Bjelopavlićima. Jedan od ovih Milatovića iz sela Vinića je testiran[33] i utvrđena je haplogrupa I2a1b PH908. Zanimljiva pojedinost koja se može naći po literaturi je jedna od verzija prezimena ovih Milata – Čakmak. Milovan Pejović pretke Milatovića nalazi u komanskom bratstvu Puhač. Vražegrnački Milatovići slave Svetu Petku, ali pamte da im je ranija slava bila Aranđelovdan.

Malonšići

Veoma je moguće da su pobrojani stari rodovi pre svega u Zagaraču, a možda i neki komanski, potomci Malonšića koji su u poznom srednjem veku naseljavali oblast današnjih plemena Zagarača, Komana i dela bjelopavlićke oblasti (Kosovi Lug). Opšte mesto u našoj istoriografiji je da su Malonšići neslovenskog porekla, a to zbog tumačenja njihovog plemenskog imena (prezimena) kao albanskog. Sam naziv može da ukazuje na etničko poreklo, ali i ne mora, a Malonšići su ga mogli dobiti i po toponimu (Malenza). U svim dokumentima 15. stoleća, Malonšići imaju izrazito slovenska lična imena, a ogranci plemena slovenska prezimena[34]. Ili su Malonšići slovenskog porekla, ili su starobalkanskog porekla, ali su u vreme poznog srednjeg veka već bili sasvim slavizirani.

Prvi pomen Malonšića je iz 1411. godine, u pismu – žalbi Dubrovčana Jeleni Balšić na razbojništvo koje su nekim dubrovačkim trgovcima na putu kroz Gornju Zetu učinili udružene ratničke družine Malonšića, Bjelopavlića, Ozrinića i Maznica. Ukoliko uzmemo da je Malonšić u ovo vreme bilo prezime patronimskog oblika (od ličnog imena Malonša ili Malonča), i da se već radi o brojnom bratstvu, moglo bi se zaključiti da je rodonačelnik živeo u neko vreme blisko rodonačlenicima Ozrinića (13. stoleće) ili Bjelopavlića (13/14. stoleće). Ukoliko, pak, uzmemo da prezime nije patronimsko, onda je starost ovog plemena teško utvrditi.

Najraniji pomeni Malonšića u obliku prezimena, i to – Malončić su iz 1432. godine, u kotorskom dokumentu – Dabko Malončić (Dapichus Maloncich), i 1435. godine – Petar Malončić (Maloncio) kao jedan od potpisinika mirovnog sporazuma između despota Đurđa Brankovića i Mletačke republike. Kasniji pomeni Malonšića su u obliku oblasne ili plemenske pripadnosti, tako: 1446. godine Živko Bogonjin iz Malonšića (Zivichus Bogogna de Malonsichis), a 1459. godine Grubac Bogišić iz Malonšića u Zeti (Grubac Bogissich de Malonsichiis de Genta). Malonšići se često pominju i u dokumentima iz vremena Crnojevića.

Kao pleme (katun, opština), Malonšići su potpisnici Vranjinskog ugovora Zećana sa Mletačkom republikom, septembra 1455. godine. Zanimljivo je da se u tom ugovoru kao posebno pleme navode Golubovići, koji su ogranak Malonšića[35]. Druga veća bratstva koja su zasnovana krajem srednjeg veka u okviru plemena Malonšića su Bogišići[36], Vladovići, Šćepanovići[37], Stanišići, Grubičevići. Nije jasno jesu li i Kalođurđevići, koji se i početkom 16. stoleća navode kao malonšićko selo, od plemena Malonšića. Verovatnije je da nisu, jer se u crnojevićkim dokumentima s kraja 15. stoleća, navode nezavisno od Malonšića[38]. Oni bi mogli biti od Starih Komana. Kovijanić[39] je analizom kotorskih dokumenata utvrdio da je rodonačelnik Kalođurđe živeo u 15. stoleću i da je iz Đeđeze. Jedan njegov potomak, Stjepan, pominje se u kotorskom dokumentu iz 1498. godine. 1460. godine, u mletačkom prevodu dokumenta Stefana Crnojevića, naziv Malonšića ispisan je kao Malonxich.

Plemena Zete, 1455. godine

Šobajić kao rodove Malonšića koji se pamte u Bjelopavlićima navodi i Stroisaliće, Strahiniće[40], Mrnje, Radakoviće. Navodno od malonšićkih Mrnja potiču Mrnjavčevići.

Od preostalih rodova u Bjelopavlićima se zna za Stanišiće iz Maleše da su potomci Malonšića. Na uže se prezivaju Budalović i Drakulović.

Govoreći o poreklu plemenskog imena Malonšić, treba pomenuti i sledeći detalj: u dokumentu Crnojevića iz 1494. godine, a koji se nedvosmisleno odnosi na Malonšiće, umesto očekivanog prezimena, navedeno je – Malošević. U području sela Kosića, koje je tada pripadalo Malonšićima, dve godine ranije, takođe u crnogorskom dokumentu, naveden je toponim Maloševa Jabuka. Ostaje otvoreno pitanje, da li je moguća varijanta po kojoj je rodonačelnik Malonšića izvesni Maloš i može li se naći veza između imena Maloš(a) i Malonša / Malonča. Možda u prilog ovoj tezi ide i riječko predanje o starom plemenu Maloševića koje je nekada naseljavalo južni deo današnjeg Ceklina (Rvaše i okolinu). Bili su vlastela i bili su silni i obesni. Iza njih je ostala crkva posvećena Svetoj Gospođi (Bogorodici) – „Gospoština“, koja je govorila o njihovom bogatstvu i moći. Jovićević i Strugar ovo pleme nazivaju Malokšićima, dok ih Čubrilović identifikuje kao Malonšiće. Milovan Pejović, u radu navedenom u literaturi, govori o Malošićima koji su naseljavali celo komansko područje.

Inače, Malonšići su i po predanju i prema onovremenoj dokumentaciji ostali zapamćeni kao silno pleme, ali i kao bahati ljudi. O njihovoj naravi govore slučajevi iz crnojevićkih dokumenata – otimačine i pritiskanja susedskih poseda u oblasti koju su naseljavali, a predanje pominje onaj poznati detalj o tome kako su Malonšići u crkvu na svetu Liturgiju ulazili naoružani, a naforu uzimali ratnim noževima.

Rodovi starog plemena Komana 16. stoleća su: Pokrajčevići, Raškovići, Radičevići, Đurići, Dioskovići, Đuričići. Doseljenici iz Cuca i Ozrinića su zatekli još neke rodove u Komanima. Nekoliko njih se održalo i do polovine 19. stoleća, kad su se iselili, kao: Gusari u Milatima, Marići (iselili su se početkom 18. stoleća u kolašinski kraj gde ih i danas ima), Pešići (koji su se ranije od ostalih doselili iz Ozrinića), lješkopoljski Mugoše, koji su bili nastanjeni u selu Mugošina Livada, Juguti (poslednji je bio Milo Gigojev, koji je umro krajem 19. stoleća). Poslednji predstavnik Starih Komana koga pamte u Komanima bio je Todor Bik (od roda Bikovi), koji je umro krajem 19. stoleća.

Na području Komana živeli su i Baločani, koji se pominju u kotorskom dokumentu iz 1431. godine. U dokumentu Đurđa Crnojevića iz 1492. godine pominju se kao Baločevići (poveljom, Đurađ je neki njihov posed dao Malonšićima). Po njima se danas zove selo Baloče u Komanima. Da li su Baločani ogranak Komana ili neki srodnici Malonšića, ili njima nesrodan katun, nepoznato je. Takođe ni gde su završili. Da li su se iselili iz ovog kraja, ili su se stopili s kasnijim doseljenicima, ne zna se. Milovan Pejović navodi da su se iselili početkom 18. stoleća.

Početkom 16. veka, Malonšići su nahija u Skadarskom sandžaku. Popisani su, kao i ostali delovi Crne Gore u dva navrata, 1521. godine, a nakon žalbi stanovništva da je učinjen veliki broj propusta, turski car je naložio ponovni popis koji je sproveden 1523. godine. Po području koje tada zauzimaju, reklo bi se da su u prvo vreme turske vlasti Malonšići bili na vrhuncu moći. Njihova oblast prostirala se na Kosovi Lug, sve do reke Zete na istok (gde im je bilo i glavno naselje – Kosić), Jednoško Polje, Zagarač i neke oblasti koje će kasnije ući u sastav plemena Komana. 1523. godine u njihovu nahiju uključen je i jedan deo Lješkopolja.

1521. godine glavno naselje Malonšići čini niz zaselaka (mahala): Kosić, Bjeločani, Spuž, Bogišići, Radonjići, Grlov Kuk, Pavlovići, Vladovići, Lješevići, Jednoši, Lužnica (ukupno 156 kuća). Zaselak Moranja je zapusteo. Kao posebna sela upisani su Kalođurđevići (39)[41], Zagreda[42] (15) i još jedno selo koje nije identifikovano[43] (27). U Malonšićima je popisano ukupno 237 kuća i baština. Kao knez upisan je Niko Bojov. To bi mogao biti knez Niko Stroisalić iz Crnojevićeve povelje 27 godina ranije. Od ostalih vlastelina Crnojevića, u prvom defteru nalazimo i Nikolu Vukovića (verovatno, u Bjeločanima), Bojka Božidarevića u Bogišićima, u Vladovićima sinove Radovana (Vučeta) i Luma Vladovića (Stjepan, Vito, Vuksan, Ursal ?), verovatno sinove Ratka Novakovića u Jednošima (Vuksan i Vukić), kao i baštine Kojčina i Stjepa Nikolića u Bogišićima koje su sada zaposeli drugi Malonšići. Zagaračkom delu Malonšića moglo bi pripadati i selo Lazar u Nahiji Grbavci[44], sa 14 kuća i glavarom koji se zove Lazar[45] Brajkov.

U defteru iz 1523. godine, popisana su ista sela i mahale u Nahiji Malonšići, s tim što su joj pridodata i sela Crmljani i Vranići (ovo drugo kao mahala sela Malonšići), koja su dve godine ranije bila u Nahiji Župa (veći deo današnjeg Lješkoplja). Ukupno je u Nahiji Malonšići te 1523. godine popisano 141 kuća i 90 baština (od kojih 52 prazne[46]).

Nahija Malonšići se navodi i u defteru za Skadarski sandžak iz 1570. godine (sa 175 kuća), kao i u defteru iz 1582/83. godine. Nakon toga, ovaj naziv zamire, te se Malonšići pod tim imenom ne spominju u Boličinom dokumentu iz 1614. godine.

U navedenim defterima sa početka 16. stoleća, komanska sela su bila popisana u Nahiji Grbavci, i to: Gornji Komani (78), Komani Seljani (Donji Komani, 16), Milati (16), Đeđeza (9), Đuričići (13), Mokanja (16). Postoji još nekoliko sela popisanih između komanskih u okviru Nahije Grbavci, ali se ne može sa sigurnošću reći jesu li ti komanska sela, s obzirom da u ovom delu deftera sela nisu popisana sasvim po geografskom rasporedu, tako da ima izmešanih sela i iz Lješanske nahije i Lješkopolja, naporedo sa komanskim.

Glavar Gornjih Komana, Radič Stjepanov, verovatno je unuk svog imenjaka, po kojem se naziva bratstvo Radičevića (pominju se 1546. godine). U Đeđezi je izričito kao knez (muselim) naveden Ivan Radosavov (i za njim braća mu Vuk i Radič). Vidimo i prezime Pokrajčević, koje nalazimo i u kotorskom dokumentu iz 1503. godine i selo Đuričići koje nosi ime po istoimenom bratstvu. Prema Kovijaniću, rodonačelnik ovog bratstva – Đurica je živeo u 15. stoleću. Radonja Đurov, starešina Mokanja 1521. godine, mogao bi biti Radonja Koman (Radogna Coman) koji se obreo u Kotoru godinu dana ranije.

Defter iz 1523. godine daje daleko jasnije podatke o Komanima. U Donjim Komanima (Komani Seljani) mahale su: Milati, Lazar, Očenići (?)[47], Burine[48], Kovači, Đurđevići, Vučevići i dve mahale kojima se ne mogu pročitati imena. U Đeđezi, osim glavnog sela, postoje i mahale Đuričići, Nikolići i Mokanja, dok su Gornji Komani jedinstveno i najveće selo. U Donjim Komanima je 75 kuća i 41 baština (od kojih 2 prazne), u Gornjim Komanima 66 kuća i 18 baština (3), a u Đeđezi 40 kuća i 7 baština (3).

Iz deftera iz 1570. godine, vidi se da je u ovoj oblasti (u Malonšićima i Komanima) počela islamizacija, odnosno naseljavanje poturčnjaka iz drugih krajeva. Ovo je naročito bilo izraženo u Komanima, gde je 1570. godine većina baština u rukama poturčenjaka iz Žabljačkog grada[49]. Ta činjenica, kao i stalna opasnost od turskog nasilja i povremeni sukobi s Turcima tokom 16. i 17. stoleća, utiču da se Malonšići, Komani i ostali žitelji ove oblasti neprekidno iseljavaju iz matične oblasti, i to uglavnom preko Stare Crne Gore prema Boki i Primorju. Za neke rodove koji imaju predanje da su od predaka doseljenih „iz Bjelopavlića“ ili iz Lješanske nahije, može se pretpostaviti da su od starijeg stanovništva ove oblasti, a to mogu biti Malonšići, Komani, kao i Lužani. Mogući potomci Malonšića su od većih bratstava: Petrovići i Kaluđerovići u Ćeklićima; Bokovljani u Ceklinu; dobrski Radišići; Đukanovići, Ukaševići, Đuraševići i Baše u Građanima[50], Škerovići u Njegušima, verovatno i neki stariji rodovi u Lješanskoj nahiji. U Boki i Primorju, a verovatno i severnije, u Hercegovini i Dalmaciji, sigurno ima potomaka iseljenih Malonšića, ali je kod njih predanje izbledelo, i mnogi znaju samo da su došli „iz Crne Gore“, bez određenijeg navođenja kraja ili plemena iz kojeg potiču.

Neke pojedinosti ukazuju da može postojati veza između Malonšića i Ćeklića. Najpre, povezuje ih svetiteljka Sveta mučenica Tekla. Prema bjelopavlićkom predanju, Ćeklići su raniji stanovnici doline Zete, gde su imali svoju crkvu Svete Tekle, na mestu gde je u drugoj polovini 19. stoleća zasnovan Danilovgrad, po kojoj su i dobili plemensko ime. Ovaj deo Bjelopavlića je u 15. i 16. stoleću pripadao Malonšićima. Navodno su Ćekliće iz tog kraja proterali upravo dukađinski doseljenici Bjelopavlići, te su se Ćeklići pomerili na zapad u svoje planinske oblasti, gde su imali letnja staništa. Ovo predanje se može čuti i u samim Ćeklićima, ali za njega nema nikakve dokumentarne potvrde. U Ćeklićima nalazimo dva velika roda doseljena, doduše znatno kasnije, iz Bjelopavlića u Ćekliće (velika bratstva Petrovići i Kaluđerovići). Da li su se u Ćekliće iselili slučajno, ili zato što su znali da im tamo žive plemenici? U defteru iz 1523. godine vidimo da jedan od zaselaka Donjih Komana nosi naziv – Burine. Prema predanju, rodonačelnik ćeklićkog bratstva Petrovića bio je Petar Buronjić, koji se u Ćekliće doselio „iz Bjelopavlića“[51]. U istom selu, iste godine, popisan je izvesni Kaluđer i tri njegova sina (Đuro, Danko i Đurđe). Nije isključeno da je ovo začetak bratstva Kaluđerovića od kojih potiče veliko istoimeno bratstvo u Ćeklićima, koje takođe, po predanju, dolazi „iz Bjelopavlića“. Konačno, neka veza se vidi i iz dva srednjevekovna kotorska dokumenta: 1326. godine izvesni Simo (ili Šime) iz Komana (Scime de Comana) uzeo je neki dug u Kotoru, zajedno s Marojem Ćeklićem, a 1431. godine za Radojka Budetića iz Baločana (Radoichus Budetich de cathuno Balosan) jemčili su dvojica Ćeklića. Teško je danas reći da li su ovo slučajne veze poslovnih ljudi, ili dokazuju neku srodničku bliskost. Ali, kad se uklope u druge navedene detalje, upotpunjuju sliku povezanosti ova dva plemena.

1614. godine u Boličinom izveštaju i opisu Skadarskog sandžaka, Malonšići se uopšte ne spominju, ali su navedena tri sela koja su u prethodnom stoleću pripadala Nahiji Malonšići: Vranići pod komandom Nikše Popovića (37 vojnika), Lužnica pod komandom Brajana Markova (90) i Jednoši pod komandom Todora Vujačina (63). Nigde se ne spominje Zagarač (Gornji), pa bi se moglo zaključiti da je njegovo stanovništvo bilo malobrojno i verovatno je ubrojano u Jednoše. Sudeći po broju ratnika koji su ova malonšićka sela mogla mobilisati (190), vidi se da je početkom 17. stoleća pleme Malonšića u opadanju. Poređenja radi, Bjelopavlići su imali oko 800 ratnika. Zanimljivo je da se nigde ne spominju posebno Kosovi Lug, Kosić, niti spuški kraj, što ukazuje da su se Bjelopavlići bili već tada proširili na ovo područje. U ovo doba je ime Malonšića već zamrlo, a za njihovu oblast počinju se koristiti drugi predeoni nazivi (Zagarač, Komani). Kasnije će, stalnim iseljavanjem Malonšića i umnožavanjem doseljeničkih rodova, doći do potpune smene stanovništva u ova dva plemena.

U Boličinom dokumentu, upisani su posebno i Gornji Komani pod komandom Šaka Brajova (150) i Donji Komani pod komandom Vujaka Nikšina (160).

Iz jednog kotorskog dokumenta iz 1661. godine, nalazimo da je glavar Komana knez Radun[52], a u Bandićima knez Vuk. Ovo je jako važan detalj za utvrđivanje vremena doseljenja Bandića u Komane. Jer, ako se uzme za tačnu pretpostavka da Bandići potiču od pretka ili predaka tu doseljenih oko 1660. godine, nakon razure Donjekrajaca i Bašedoljaca, teško je poverovati da se već 1661. godine u Komanima nalazi selo i knežina istog bratstvenog naziva[53]. Po svoj prilici, doseljenje Bandića u Komane pada nešto ranije, verovatno u prvoj polovini 17. stoleća, ali ne ranije od 1614. godine, s obzirom da se kod Bolice ne spominju Bandići, već Gornji Komani (ili su u to vreme Bandići u Gornjim Komanima još uvek bili malobrojni, da bi tek u narednom razoblju preuzeli prvenstvo u plemenu). Vuk Radonjin Bandić bio je dugo vremena knez bandićski, preko pola stoleća (1661 – 1712).

Zanimljiv pomen Komana imamo i iz 1663. godine, kada se petorica (donje)komanskih i jedan mikulićki glavar obavezuju Kotoranima da neće dozvoliti nikakv prolaz naoružanim turskim odredima preko Crne Gore, kako bi zaštitili često pljačkana područja Budve i Paštrovića. Ovo obavezivanje ne bi bilo neobično, ali jeste imajući u vidu da je samo jedan od obveznika pravoslavne vere (pomenuti knez Radun), dok su preostalih pet glavara muslimani i pritom potpisani kao „Turci“[54]!

Do kraja 17. stoleća, u područje nekadašnjih Malonšića i Starih Komana, doseljavaju se rodovi iz drugih krajeva Crne Gore. U Zagarač Orlovići iz Čarađa i Cetinja i Radmanovići iz Bratonožića. U Komane Bandići iz Cuca, Radul sa sinovima iz Ozrinića, hercegovački Bezdanovići, još nekoliko manjih rodova iz Katunske nahije. Tokom 18. stoleća, došljaci će se umnožiti i preuzimati prvenstvo u plemenu. Stara bratstva se iseljavaju i utapaju među ojačale došljake. Ime Malonšića će sasvim nestati s kraja 16. stoleća, a ime Komana će ostati ali ono kasnije označava plemenike doseljeničkih bratstava.

Erdeljanović početkom 20. stoleća u ova dva plemena (Zagarač, Komani), uz nekoliko malih starinačkih rodova, zatiče kao ogromnu većinu stanovništva upravo potomstvo pobrojanih doseljenika. Tako i Vukotić[55] navodi da je 1925. godine u Komanima bilo 120 kuća Radulovića i 63 kuće Bezdanovića.

Erdeljanović početkom 20. stoleća u Zagaraču nalazi 373 kuće, a u Komanima 261 kuću.

Prema Radusinoviću[56], 1953. godine u Zagaraču je živelo 1662, a u Komanima 1227 stanovnika.

Područje plemena Zagarač danas se nalazi u okviru područja Opštine Danilovgrad. U devet naseljenih mesta (Malenza, Povrhpoljina, Lazarev Krst, Musterovići, Miogost, Đuričkovići, Bileća, Jabuke, Livade) 2003. godine živelo je 555 stanovnika. Komansko područje je većim delom u sastavu područja glavnog grada Podgorice, a manjim Opštine Danilovgrad. U sedam naseljenih mesta (Ćafa, Baloči, Đeđeza, Mokanje, Braćani, Crvena Paprat, Dolovi) 2003. godine živelo je 340 stanovnika.

[divide]

Izvori (azbučnim redom):

Božić Ivan – „Nemirno Pomorje 15. veka“

Vujović Đuro – „Zagarač kroz istoriju”

Vukotić-Čevski Đorđe – „Pleme Čevljani ili Ozrinići“

Vukčević Božidar – „Srbi Sklavonije i Skadra 15. vijeka i hilandarski posjed Kamenica“

Drašković Nebojša – „Čevsko Zaljuće i Donji Kraj, sela u plemenu Ozrinići“

Đuranović Jovan – „Međuvjerski suživot i tolerancija u Crnoj Gori u 17. vijeku“

Đurđev Branislav i Hadžiosmanović Lamija – „Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića“

Đuričković Veselin – „Đuričkovići“

Erdeljanović Jovan – „Bratonožići“

Erdeljanović Jovan – „Stara Crna Gora“

Jovićević Andrija – „Zeta i Lješkopolje“

Keković Jovan – „Porijeklo i rodoslov Kekovića iz Zagarača“

Kovijanić Risto – „Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (14-16. vijek)“

Luburić Andrija – „Orlovići“

Miljanići Vukota i Akim – „Prezimena u Crnoj Gori“

Nakićenović Sava – „Boka“

Ostojić Željko – „Orlovići“

Pejović Milovan – „Pleme Komani“

Radusinović Pavle – „Naselja Stare Crne Gore“

Rotković Radoslav – „Sazdanje Cetinja“

Ćupić Drago – „Osvrt na toponimiju crnogorskog plemena Zagarač“

Šobajić Petar – „Bjelopavlići i Pješivci“

„Opis Skadarskog sandžaka Marijana Bolice“

[divide]

Napomene:

[1] Na žalost, nisu mi bile dostupne knjige „Zagarač i Zagarčani 17, 18, 19. i 20. vijeka“ Miloša Šćepanovića i „Malonšići pleme u Crnoj Gori“ Vase Čubrilovića, u kojima, sigurno, ima još bitnih podataka za ova plemena. Neke podatke iz ovih knjiga našao sam u drugim izvorima, navedenim u literturi.

[2] Zagarač je u celosti bio deo Nahije Malonšići, a Komani jednim svojim delom.

[3] Navodi je Šćepanović u radu navedenom u prethodnoj fusnoti, dok Keković smatra da ona nije tačna.

[4] Navodno je na Zagaraču postojala tvrđava („grad“) Stefana Crnojevića. Nije isključeno da se tamo zaista nalazilo neke manje utvrđenje koje je kontrolisalo Jednoško polje.

[5] Prema Kekoviću, Đurišići nisu Miogoštani, već su se u Jednoško polje preselili neposredno iz Musterovića.

[6] Rad naveden u literaturi

[7] Dragoviće navodi Ostojić u radu navedenom u literaturi.

[8] Rad naveden u fusnoti 1)

[9] Rad naveden u literaturi

[10] Prema tradiciji, radi se o samom kraju 15. stoleća. Međutim, Kovijanić je u kotorskoj dokumentaciji utvrdio da je Nenoje Ivanov živeo znatno ranije. Njegov sin Tudor se spominje kao stanovnik Bajica još 1440. godine, i to kao odrastao čovek. Dakle, dolazak Nenojev, a s njim i Đurašinov, na Cetinje pada verovatno početkom ili oko prve četvrti 15. stoleća. Đuričko i Tudor su braća od stričeva, pa, ukoliko uzmemo ovo predanje za tačno, možemo zaključiti da je Đuričko rođen oko 1400. godine, a njegovo preseljenje u Zagarač može biti tokom prve polovine 15. stoleća.

[11] Rad naveden u literaturi

[12] Objašnjenje za ovu dvojnost krsnog imena u istom bratstvu daje Veselin Đuričković u radu navedenom u literaturi. Naime, stara slava svih Orlovića je Jovanjdan. Po doseljenju na Cetinje, jedno vreme su uzeli da slave Malu Gospođu, kao plemensku slavu (ovom Bogordičinom prazniku posvećena je i stara cetinjska Vlaška crkva). Otud, neki rodovi koji su iseljeni sa Cetinja dalje u ovom razdoblju, poneše sobom i novo krsno ime, tako i Orlovići koji su se naselili u kraju između Cuca i Ozrinića. To je razlog zašto su rodonačelnici Đuričkovića i Bandića slavili Malu Gospođu, a prisluživali Jovanjdan. Bandići su ovo zadržali i do danas. U međuvremenu, cetinjski Orlovići su vratili staro krsno ime i obrnuli slave, tako da danas slave Jovanjdan, a prislužuju Malu Gospođu. Što se Đuričkovića tiče, predanje kaže da su oni svi slavili Malu Gospođu do pred kraj 18. stoleća. Kako su jedni živeli u Gornjem, a deo u Donjem Zagaraču, Sveti Petar Cetinjski ih posavetova da deo zadrži tadašnju slavu, a deo da ponovo uzme staru slavu, Jovanjdan, kako bi se mogli uzajamno posećivati za slavu. Tako je i učinjeno. Kako su se, nakon toga, Đuričkovići i dalje selili iz jednog u drugi deo Zagarača, do danas je bratstvo izmešano što se tiče krsne slave.

[13] Od zagaračkih Velimirovića je naš poznati filmski reditelj Zdravko Velimirović (1930-2005) autor kultnog filma „Dorotej“.

[14] Od zagaračkih Ćupića je narodni heroj Drugog svetskog rata Čedomir-Ljubo Ćupić (1913-42), poznat po prkosnom držanju i čuvenoj fotografiji na kojoj se osmehuje uoči streljanja u Nikšiću 1942. godine. Često se čuje i verzija ovog prezimena – Čupić.

[15] Nažalost, nekoliko genetskih rezultata koji potvrđuju pripadnost plemenika Bratonožića ovoj haplogrupi, još uvek nije u javnoj upotrebi, s obzirom da predstavljaju deo naučnih istraživanja u toku. Za sada jedini javni rezultat Bratonožića je Đukića iz Morače:

http://dnk.poreklo.rs/tabela-pojedinacne-grupe/?grp-filter=Q

[16] U Njegušima postoji rod Kadija koji su navodno Bjelopavlići. Moguće je da se radi o identifikaciji s bjelopavlićkim Kadićima, a da se radi o zagaračkim Kadijama.

[17] Matica je naziv za gornji tok reke Sitnice, koja izvire u Bandićima, a uliva se u Moraču kod Podgorice.

[18] Od sinova popa Jakova, Raslava i Petra, su cucki Lipljani i Prosedoljci.

[19] Donji Kraj je tada sasvim raseljen. Bašino Selo je ušlo u sastav Ozrinića, a stanovništvo se postepeno iseljavalo, da bi svi starinci konačno napustili ovaj kraj sredinom 18. stoleća.

[20] Videti fusnotu 12)

[21]http://dnk.poreklo.rs/tabela-pojedinacne-grupe/?grp-filter=J2a

[22] Videti detaljno u članku o Cucama:

http://www.poreklo.rs/2017/02/20/poreklo-stanovnistva-plemena-cuca/

[23]http://dnk.poreklo.rs/tabela-pojedinacne-grupe/?grp-filter=E

[24] Testirani je naveo da mu se predak zvao Lazar Dragutinović, rođen 1785. godine u Crnoj Gori, a da se Lazarev sin iselio u Ameriku, te je i otac testiranog rođen u Luizijani 1883. godine (tamo su promenili i prezime u Lazarre). Verovatno je, u sklopu ove seobe, i porodično predanje delom zamrlo.

[25] U radu „Ozrinići, Kuči i Grahovo, po predanju i saznanju“

[26]http://dnk.poreklo.rs/tabela-pojedinacne-grupe/?grp-filter=I2%20DS

27] Od ovih Pejovića je Vuksan Peйovič (poznatiji kao Aleksandar Nevski), susačinitelj (koautor) svetski poznatog DNK predviđača NEVGEN.

[28] Ovo je verzija prema radu Draškovića navedenom u literaturi.

[29] Videti fusnotu 26)

[30] Npr. Milovan Pejović i Đorđe Vukotić-Čevski.

[31] Pasovi su sledeći: Raič – Đuro – Marko – Staniša, po kome je prezime, a petorica Stanišinih sinova su se doselili iz Cuca u Komane.

[32] Od drugog ogranka Milata su Rosandići u Pješivcima.

[33] Videti fusnotu 26)

[34] Tako u popisu vlastele Malonšića iz dokumenta Đurđa Crnojevića iz 1492. godine, imena su sledeća: kefalija Bogdan Šćepanović, Stroisalići knez Niko i Radovan, Vukašin Karković, Raško Dabković, Lumo i Radosav Vlatković (u dokumentu iz 1494. Vladović), Vukdrag Pajić, Ivaniš Đurđević, Vuk Stanišić, Vukovići Ivaniš i Nikola, Lela Ljubanović, Bogdan Aleksić, Vučeta Ratković, Nikolići Kojčin, Stjepo, Đurica i Đuro, Ratko Novaković, Radonja Radosalić, Radonja Đurašević, Bojko Božidarević. Ako su ovi ljudi 1492. godine bili vlastela, možemo uzeti da su rođeni polovinom 15. stoleća, a njihovi očevi, koji listom imaju slovenska imena, početkom ili oko prve četvrti 15. stoleća. Da bi oni, očevi, nosili slovenska imena, logično je pretpostaviti da su rođeni u slovenskoj, ili u krajnjem – u davno slaviziranoj sredini. Otud, jasno je da su pretpostavke po kojima su Malonšići albanski ratnički katun koji se doselio u 15. stoleću iz Malesije u okviru burnih istorijskih događaja uzrokovanih turskom invazijom, u neskladu sa onomastikom Malonšića. Naročito kad znamo da su neka plemena i bratstva popisana u Skadarskom zemljišniku 1416. godine, koja su kasnije posrbljena (poput Kuča, npr) u to vreme, sudeći prema onomastici, još uvek bila vlaho-albanske provenijencije. Otud, moglo bi se zaključiti ili da Malonšići ne pripadaju ovom krugu katuna, odnosno ratničkih družina Donje Zete, te da su ili slovenskog porekla ili barem iz okruženja koje je već dugo bilo slavizirano.

[35] U dokumentu Đurđa Crnojevića iz 1492. godine, navodi se kako su se Golubovići žalili Ivanu Crnojeviću da ih je „njihovo bratstvo Malonšići opljačkalo i oteralo u progonstvo“. Međutim, Ivan Božić smatra da su Golubovići zasebnog porekla i da su se u 15. stoleću „izmešali“ s Malonšićima.

[36] Po njima je u 16. stoleću naziv nosilo i selo.

[37] Šćepanovići su potomci Šćepana Malonšića iz 15. stoleća, koji je bio pronijar Ivana Crnojevića. Njegov sin Bogdan bio je kefalija kod Đurđa Crnojevića.

[38] U dokumentu iz 1494. godine, pominju se Kalođurđevići Milaško i Ivaniš Štipkovići i Bogdan Kajičić.

[39] Rad naveden u literaturi

[40] Po njima se zove i današnje selo Strahinjići u Kosovom Lugu.

[41] S obzirom da selo ima 39 kuća, teško je poverovati da su svi srodni, odnosno potomci Kalođurđa koji je živeo stotinu godina ranije. Verovatno je naziv sela nastao od glavarske kuće kojoj je selo pripadalo.

[42] Zagreda je kasnije pripala Ozrinićima.

[43] Arapski ispis u defteru može se čitati na razne načine: Zor, Zur, Zver, Ziver, Zever, Zuver, itd. „U povelji Đurđa Crnojevića od 4. novembra 1492. godine jedan od vlastele zove se Zor Sudinović“ (Đurđev / Hadžiosmanović, rad naveden u literaturi).

[44] U 17. stoleću, zamreće naziv Grbavci za ovu nahiju, a ustaliće se naziv Lješkopolje. Od dela Lješkopolja i nekadašnje Nahije Župa vremenom će biti zasnovana Lješanska nahija.

[45] Ovo ne bi bio usamljen slučaj da su Turci neka sela nazivali po imenu seoskog starešine. Možda po ovom Lazaru nosi naziv selo Lazarev Krst u Jednoškom Polju?

[46] Upis praznih baština na mrtve ili odseljene stanovnike i razrezivanje poreza na iste bila je jedna od glavnih zamerki stanovništva Crne Gore na defter iz 1521. godine. Osnovana je pretpostavka naše istorijske nauke da je Skender-beg Crnojević na ovaj način hteo da pribavi sebi što veću korist, a na štetu sopstvenog naroda. Međutim, žalba Crnogoraca turskom caru je urodila plodom, te je 1523. godine izvršen pravičan popis.

[47] Ispis bi se mogao čitati i kao Ovčenići, ali možda i kao Vučinići.

[48] Ovo selo ne treba mešati sa Buronjama, koji su 1520-ih godina selo u Nahiji Župa, a kasnije pleme Lješanske nahije.

[49] U Komanima se pamti da je bilo i domaćih poturica, kao i naseljenika iz Podgorice i Lješkopolja. Tokom 18. stoleća, nova bratstva u Komanima su ih, stalnim pritiskom, uspeli oterati i zaposednuti njihova imanja. Tako su zauzeli Džanjevića Lug i proširili se sve do reke Matice, a muslimane Džanjeviće, potomke Džanja Lužanina, proterali u Podgoricu. Pamte se muslimani Belinjače u Mokanju, Bešlići i Koristovići u Ćafi, itd.

[50] Ovi rodovi potiču od komanskih starosedelaca od kojih je današnje bratstvo Radeč (Perović) u Komanima i kod Spuža.

[51] O njima i drugih pojedinostima vezanim za pleme Ćeklići, videti na:

http://www.poreklo.rs/2015/12/05/pleme-ceklici/

[52] Knez Radun je rodonačelnik Radunovića iz mesta Progonovići u Lješanskoj nahiji i ličnost iz „Gorskog vijenca“. Ovo nam ukazuje da su Progonovići tada pripadali plemenu Komana.

[53] I ovo treba uzeti sa rezervom, jer možemo zamisliti situaciju po kojoj već formirano bratstvo sa prezimenom Bandić, organizovano prelazi iz Cuca u Komane, i odmah nameće svoje prvenstvo zatečenim starosedeocima u Gornjim Komanima, tako da u kratkom periodu zaživljava i ime Bandići kao novi naziv knežine. Možda ne zvuči sasvim kao realan scenario, ali nije ni nemoguć.

[54] Radi se, svakako, o domaćim poturčenjacima. To su Osman Jusufov, Velija Hasuhović, Usain Muhamedov i Alija Sulimanov, sve „Turci iz Komana“ i Kasum Velija „Turčin iz Mikulića“.

[55] Rad naveden u literaturi

[56] Rad naveden u literaturi