Poreklo stanovništva sela Vrtogoš (po knjizi Gornji i Donji Vrtogoš), Grad Vranje – Pčinjski okrug. Prema knjizi Jovana F. Trifunoskog „Vranjska Kotlina“, nastaloj na osnovu podataka prikupljenih od 1951. do 1955. godine. Priredio saradnika Porekla Milodan.
Gornji Vrtogoš
Položaj sela.
Selo je prilično veliko; leži na mestu gde Vrtogoška Reka napušta klisuru usečenu u greben Karpine i prelazi u kotlinsku ravan. Od 1878. do 1912. godine Gornji Vrtogoš se nalazio u neposrednoj blizini srpsko-turske granice.
Vode.
Meštani koriste vodu za piće sa izvora Karpine, koji izbija oko 1000 metara severozapadno od naselja. Više sela postoji izvor Savina Češma.
Zemlje i šume.
Potesi na planini nose ove nazive: Uši, Gradiški Dol, Lebovski Dol, Gola Glava, Spreški Dol, Voćnjak, Šareni Kamen, Ajdučki Dol, Krivi Dol, Paunov Dol, i Lipar. Delovi atara u niziji nose ove topografske nazive: Grdelj, Kamberka, Crvenica, Đeran, Gornji i Donji Inatovac, Padina, Kavgalika, Šumak i Bela Voda.
Tip sela.
Gornji Vrtogoš je selo zbijenog tipa. Sastoji se od jedne glavne ulice pravca severozapad-jugoistok i iz nekoliko sporednijih upravnih uličica. Deli se na osam mahala. A mahale su: Vučinska, Peninska, Mladenovska, Palejska, Mitrinska ili Donja, Baba Magdinska, Petkovska i Breznička.
U naselju Gornji Vrtogoš je 1951. godine bilo 135 domaćinstava.
Postanak naselja, starine i prošlost.
Na oko kilometar severozapadno od sela nalazi se potes Trnica. Opšte je mišljenje da je „neki put tu bilo srpsko selo“. Od tog naselja i „sag se poznaju duvarine od kuća“. Stanovnici starog sela bili su toliko bogati vinogradima i vinom da je jednom od vina potekao potok do Južne Morave. Misli se da je ovo selo uništeno „od Kosova“. Selište Trnica sada predstavlja utrinu, svojinu seoske crkve. Tu izbije pomenuti jaki izvor Karpina. Staro selo na Trnici, u svojoj neposrednoj blizini, imalo je i crkvu porušenu kada i naselje. Na mestu gde su se poznavale ruševine stare crkve, pre oko 100 godina, sagrađena je sadašnja crkva posevećena Velikoj Gospojini. Oko ove crkve nalazilo se groblje stanovnika starog sela; tu se danas nalazi i groblje današnjeg stanovništva.
Današnji Gornji Vrtogoš smatra se da je osnovan pre oko 150 godina i to nešto ranije od susednog Donjeg Vrtogoša. Osnivači sela bile su četiri doseljene srpske porodice. Od njih potiču današnji rodovi: Vučinci, Peninci i još neki. Ostali srpski rodovi dolazili su postepeno posle osnivanja sela. Većina je dolazila „od kud Gilansko“; odakle su bili isterani od strane Arbanasa. Zemlja i kuće Gornjeg Vrtogoša do oslobađanja od Turaka pripadala je pojedinim čiflik-sahibijama. Srbi su bili momci i čifčije. Prilikom oslobađanja vlasnici čiflika zvali su se: Zaim, Dezdarci, Šefkedin-beg, Arif-beg i Kamber-efendija. Oni su stalno živeli u Vranju, dok su ovde imali zastupnike, koševe, ambare i vodenice. Pre pomenutih vlasnika čiflika u Gornjem Vrtogošu imao je čiflik i Husejin-paša iz Vranja, koga je nasledila njegova kći u narodu poznata kao Anama – tačnije Adilj-anama.
Oko 500 metara blizu sela, kako je pomenuto, vodila je srpsko-turska granica od 1878. do 1912. godine. U tom periodu u selo su upadali arbnaški pljačkaši i krali stoku. Godine 1912. selo je napala turska vojska i opljačkala stanovništvo.
Zajednička slava meštana Gornjeg Vrtogoša su Velika Gospojina, Mala Gospojina i Đurđevdan. Prva je crkvena slava. Tada se priređuje veliki sabor; kod eoske crkve se okupi na veselje po hiljadu i više stanovnika iz okolnih naselja. U crkvenom dvorištu za goste se priprema hrana u 3-4 velika kazana. Na dan Male Gospojine kolje se kurban kod crkve, dok se na Đurđevdan do skoro „svetilo maslo“ i nosila litija.
Poreklo stanovništva.
Srpski rodovi:
-Vučinci i Peninci, Nikoljdan, su osnivači sela. Doselili su se iz okoline Krive Palanke braća Vuča i Pena, preci četvrtog pojasa: Rista, 56 godina – Stojilko – Stanko – Nikola – Vuča. Iz pomenute starine iselili su se „od turski zulum“. Vuča „tovario na konje džoke i to što je imao dovukao ovde“.
-Mladenovci, Nikoljdan, su doseljeni iz Kmetovca u okolini Gnjilana. Za njih se priča da je u Kmetovcu njihovo dete čuvalo ovce i „sviralo u šupelku“. Njemu je arbanaško čobanče oduzelo sviralu. Preci roda Mladenovci zaklali su to arbanaško čobanče i pobegli u Gornji Vrtogoš. Ovde žive od pre oko 130 godina. Danilo, 40 godina – Stanko – Stamenko – Stanko – Mladen, osnivač roda, koji se doselio.
-Petkovci, Aranđelovdan, ne znaju za svoje poreklo.
-Balabanci, Nikoljdan;
-Mitini, Nikoljdan i;
-Košutani, Aranđelovdan su se doselili pred kraj turske vladavine iz okoline Gnjilana.
-Baba Magdinci, Aranđelovdan, su doseljeni iz Crne Gore. Najpre su nekoliko godina živeli u Donjem Vrtogošu.
-Mitrinci, Nikoljdan i;
-Palejci, Aranđelovdan, ne znaju za svoje poreklo.
-Brezničani, Nikoljdan, su najpre živeli u Ćurkovici na grebenu Motina. Grana od tamošnjeg roda Konjarci, čije je poreklo iz Pečenjevaca kod Leskovca. Iz Ćurkovice su došli u krivo-rečko selo Breznicu; tamo su čuvali stoku i obrađivali njive pojedinih Arbanasa. Kasnije u Breznici je nastao zulum pa su zbog toga došli u Beli Breg. Uskoro iza toga – pre oko 90 godina – na poziv čiflik-sahibije Šefkedin-bega došli su u Gornji Vrtogoš: Manasija, 85 godna – Đorđija, jedan od predaka koji je došao u sadašnje selo.
-Milenkovi, Aranđelovdan, ne znaju za svoje poreklo. Za vreme Turaka „ovde bili na čifliku“.
-Pirčovi, Đurđic, su doseljeni pred kraj turske vladavine iz Bukurevca kod Preševa. Ovde su radili na zemlji Kamber-efendije.
-Mutavdžici i Meandžici, Aranđelovdan, su ranije činili jedan rod. Prelazili su iz Gornjeg Vrtogoša u Davidovac pa su se povratili.
-Maskinci, Nikoljdan, žive ovde od turskog doba. Ne znaju za svoje poreklo.
-Atarci, Đurđic, su doseljeni iz Kmetovca kod Gnjilana. Najpre su bili u Belom Bregu.
-Filipovići, Nikoljdan;
-Iglinkini, Nikoljdan i;
-Ivanovci, Aranđelovdan, ne znaju za svoje poreklo. Ovde žive od turskog doba.
-Stanojkovi, Aranđelovdan, potiču od domazeta Nedelka, koji je poreklom iz Dubnice.
-Popovi i Trebešinjci, Aranđelovdan. Doselili su se posel 1878. godine iz Donjeg Trebišnja. Osnivač prvog roda bio je pop Dimitrije; imao je nekoliko sinova.
-Ješanički, Nikoljdan, su doseljeni posle 1878. godine iz Ješinca, mahale Rakovca. Tamo su pripadali rodu Marčini, čije je dalje poreklo iz Velokog Trnovca.
-Stanoja, Jovanjdan, ne znaju za svoje poreklo.
-Toljići, Nikoljdan, su iz „Šopovi iz Pčinje“, doseljeni posel 1878. godine.
Muslimani:
-Šiškovići su muslimanski Cigani-Romi. Ovde žive od turskog doba. Po zanatu su kovači a rade „na pola“ i tuđu zemlju.
Iseljeni rodovi:
-Palalejci, jedna porodica živi u Vranju.
-Petkovci, jedna porodica se iselila u Katun.
-Dodini su se iselili u Davidovac.
-Vrtogoščani su e iselili u Donji Pavlovac.
-Inatovci su se iselili u Katun.
-Mučini su se iselili u Lopardince.
-Miloševci su se iselili u Žbevac.
Izumrli rod:
-Šurilci, slavili su Nikoljdan. U njihovoj kući živi prizećena porodica (Veličko) od roda Brezničani.
Ostali podaci o selu.
Uši.
Uši su selište na grebenu Karpine, na samoj granici Vranjske Kotline prema Novobrdskoj Krivoj Reci. Prilikom oslobađanja od Turaka 1878. godine na tom selištu bilo je zatečeno malo arbanaško naselje; imalo je oko 7 porodica tada iseljenih. Pojedine porodice su se zvale: Asanovi, Dželilovi, Ramanovi i drugi. Pretežno su se bavili stočarstvom. Posle iseljavanja Arbanasa zemlja naselja Uši država je podelila Srbima iz potplaninskog sela Gornji Vrtogoš. Oni tamo imaju pašu i njive. Pored Arbanasa, kako se priča, u naselju Uši živeli su i Srbi.
Vrtogoška Klisura.
-U Vrtogošskoj Klisuri, ispod selišta Uši, nalazi se mesto Gradiška Čuka; pored nje Gradiški Dol. Na temenu pomenute čuke vide se razbacane „široke starovremske cigle“. Meštani veruju da je tu bilo „zdanije neko vreme“. U Gradiškom Dolu iskopavaju se zemljani ćupovi „veliki kao kace“.
Na jugoistočnom kraju Vrtogoške Klisure, kod mesta kameniti Dol ili Čukarica, i na njenom severozapadnom kraju kod mesta Uši, za vreme Turaka, kada je vladalo „ajdustvo“, nalazila se po jedna karaula. U karauli su stražari „udarali u goč“; objavljivali putnicima i trgovcima da je prolaz na putu Vranje – Novo Brdo slobodan. Za vreme Turaka pomenuta klisura imala je veliku šumu i bila „pustelija“. U njoj su se vršile povremene pljačke i ubistva.
Iznad Gornjeg Vrtogoša u klisuri do pre oko 40 godina nalazio se jedan han. Han i vodenicu pored njega držao je neki Doda iz Rakovca. U tom hanu noćivali su stanovnici Krive Reke kada su išli ili vraćali se sa pazara u Vranju.
Donji Vrtogoš
Položaj naselja.
Naselje leži u plitkoj dolini Vrtogoše Reke, leve pritoke Južne Morave. Okolna naselja su Karadanik, Davidovac, Gornji Vrtogoš (sada u sastavu jednog sela – Vrtogoš) i dr.
Vode.
Meštani koriste vodu za piće iz bunara iskopanih u dvorištima mnogih kuća.
Zemlje i šume.
Nazivi potesa su: Đeren, Smolnica, Madžarka, Rid, Gnojina, Gornja Smolnica, Gornja i Donja Bara, Rosulje, Crkvište, Bogdanka i Gradište. Po oslobođenju 1878. godine meštani Donjeg Vrtogoša dobili su od države potese pod šumom i pašom na planini Karpini, koja je udaljena od sela. Ti potesu su: Mokri Dol, Crešnje, Kiselačka, Ogorela Strana, Sipelj i Kosu Dol.
Tip sela.
Zbog položaja u dolini, Donji Vrtogoš se sastoji od jedne glavne ulice pravca severozapad-jugoistok. Kuće su grupisane po mahalama, koje se zovu: Donja, Srednja i Gornja Mahala.
U naselju je 1951. godine bilo 105 domaćinstava.
Postanak sela, starine i prošlost.
Gradište je malo uzvišenje južno od sela u neposrednoj blizini puta Bujanovac – Vranje. Na ovom uzvišenju meštani su ranije iskopavali „podrumi i jami“, cigle, zatim, našli su kamenu ploču sa „rimskim pismom“. Tu je ustanovljnjeno ostatke utvrđenja četvrtastog oblika. Nalazi srednjovekovne keramike na ovom mestu ukazuju na vreme kada je ovo utvrđenje postojalo.
Jugozapadno od naselja je veći potes Butaš. Po pričanju starijih ljudi, na Butašu je selište koje pripada nekom “prednjem narodu“. Selište je sada pod njivama u kojima se povremeno izoravaju ostaci od zidova, stari novac, grobovi a tu je pornađen i jedan bunar. Na Butašu jedan lokalitet zove se Crkvište. Kod crkvišta do 1878. godine bilo zajedničkogroblje stanovnika Donjeg Vrtogoša i Karadnika. Sadašnje groblje je u selu kod crkve Sv. Petra i Pavla.
Po današnjem stanovništvu Donji Vrtogoš je star oko 150 godina. Za najstarije rodove smatraju se Šerbedžici, Adžici i Pikavci, doseljeni krajem XVIII ili početkom XIX veka. Ostali rodovi doseljavali su se posle njih. Za vreme Turaka, do 1878. godine, Donji Vrtogoš je bio čifčijsko naselje; kuće i zemlja pripadale su pojedinim muslimanima naseljenim u Vranju. Znaju se poslednje čiflik-sahibije: Husein Torba, Kamber-aga, Suliman-aga i dr. Pomenute godine vlasnici sela su se iselili uBujanovac, Veliki Trnovac i Skoplje. Tada je kupovinom zemlja prešla u vlasništvo Srba čifčija.
U sredini Donjeg Vrtogoša je crkva posvećena Sv. Petru i Pavlu, građena posle Prvog svetskog rata. Do tada je na tom mestu postojala jedna starija crkvica. Crkvena slava je Petrovdan. Na taj dan je u Donjem Vrtogošu sabor. Oko 40 porodica, koje pripadaju starijim rodovima, „sveto maslo na Sredoposnicu“ u martu („za stoku i zdravlje ljudi“). Svi stanovnici „svete maslo i brašno za stoku“ na Spasovdan. Od 1878. do 1912. godine selo je ležalo u neposrednoj blizini srpsko-turske granice.
Poreklo stanovništva.
Rodovi su:
-Šerbedžici, Nikoljdan, su iz starine koju su zaboravili. Najpre su došli u Veliki Trnovac, pa u Karadnik i odatle došli u današnje selo. Ovde žive preko 150 godina. Mladen, 58 godina – Đorđija – Stanko – Stojko, doselio se Stojkov otac.
-Adžici i Pikavci, Aranđelovdan, Doselili se „čak od Prilep“. Iz pomenute starine, zbog zuluma, iselili su se pre oko 150 godina braća Pavun i Perun. Oni su se ovde oženili; od Pavuna su Adžici, od Peruna su Pikavci. Pomenuti Pavun i Perun su preci četvrtog pojasa. Uroš, 62 godine – Mladen – Rista – Bogan – Pavun.
-Šestorogovi, Aranđelovdan, su ogranak roda Adžici.
-Stambolci, Nikoljdan, imaju istu starinu kao pomenuti Adžici i Pikavci.
-Vukanci, Nikoljdan, mlađe prezime Čungurci. Oni su iz nekog sela u Krivoj Reci. Osnivač roda Vukan najpre je bio sluga u jednoj arbanaškoj vodenici u Vrtogoškoj Klisuri. Potom je došao u današnje selo. Trajko, 75 godina – Mita – Rista – Đora – Vukan.
-Bojadžici, Nikoljdan, su porekom iz Velikog Trnovca.
-Ničajkovci, Aranđelovdan, ne znaju za svoje poreklo. Ovde su živeli za vreme Turaka kao čifčije.
-Garčini, Sv. Petka, mlađe prezime Doganci, po pretku Jovanu, koji je imao nadimak Dogan. Za njega se priča da je trgovao južarskim proizvodima čak do Kičeva i Soluna. Ne znaju za svoje poreklo.
-Guljci, Sv. Petka i;
-Masini, Sv. Petka, ne znaju za svoje poreklo.
-Zajkovi, Aranđelovdan, ne znaju za svoje poreklo. Predak Stojča bio je „brz kao zajak“ pa je po tome postalo prezime.
-Đokini potiču od domazeta koji je došao u Pikavce iz sela Srpske Kuće, tamo su se zvali Bogdanci. Uovom rodu slave dve slave; Nikoljdan doneta iz mesta porekla i Aranđelovdan, slava tazbine. Dalje poreklo je iz Široke Planine u Gornjoj Pčinji.
-Rasturci, Aranđelovdan, su doseljeni iz Kopanjana na grebenu Motina. Tamo imaju rođake doseljenih iz Dubnice. Ovde žive od pre 130 godina: Stojadin, 40 godina – Stojko – Jovan, doselio se Jovanov otac.
-Đorini, ranije su se zvali Svilarci, Nikoljdan. Oni su od istoimenog roda koji živi u Žbevcu. Dalje poreklo „od kud Bitolj“.
-Kovčegarci, Aranđelovdan, su poreklom iz Gornje Pčinje. Po doseljenju u Vranjsku Kotlinu najpre su izmenjali nekoliko naselja, „svrtku nisu imali nigde“ dok nisu došli u Donji Vrtogoš.
-Toljci, Nikoljdan, su doseljeni posel 1878. godine iz Donjeg Žapskog. Postoji rod Toljci u Dubnici ali sa njima nisu rod.
-Karenza, Sv. Alimpije Stolpnik, su došli 1878. godine iz susednog Karadnika. Tamo su pripadali rodu Taraćevci.
-Rakovčani, Nikoljdan, su dobili prezime po susednom Rakovcu odakle su se doselili. Tamo imaju rođake, odnekud doseljeni.
-Gornjomoravci, Nikoljdan, su doseljeni iz Odanovca u susednoj Krivoj Reci. U Odanovcu su imali dve porodice. Njima su Arbanasi „silovali žene“; zbo čega su pre 90 godina prešli u Katun. Radovan, 35 godina – Petko – Ilija –Živko, koji se iselio iz Odanovca. Tamo je jedna njihova porodica izumrla a druga je došla ovde.
Iseljenici.
-Šerbedžici, jedna porodica prešla u Kupinince, tamo posinjen.
-Karenza, po jedna porodica se iselila uu Niš, Beograd i Banat.
-Adžici, jedna grana se pre 1878. godine iselila u neko selo kod Aleksinca.
-Gočobici i Gadžeja su se iselili u Donji Ristovac.
-Palalejci žive u Vranju.
IZVOR: Prema knjizi Jovana F. Trifunoskog „Vranjska Kotlina“ nastaloj na osnovu podataka prikupljenih od 1951. do 1955. godine. Priredio saradnik Porekla Milodan.
Komentari (0)