Bubanje u bunama i ratovima

PIŠE: Saradnik portala Poreklo Ranko Bubanja

U vrijeme teških turskih zuluma 1737. u Vasojeviće se doselio predak Bubanja–Tripko Guriš. Tada, gotovo da su spaljena sva sela između Bijelog Polja i Komova, a hroničar u manastiru Dovolja bilježi da 1738. bi ‘‘plenenie po vaselenej .” i da ”izgore Šudikova, meseca oktobra 1738.” Nijesu pošteđeni Đurđevi Stupovi i druge crkve u Gornjem Polimlju, a neke od tih bogomolja nikad nijesu obnovljene, jer su do temelja razorene. Turci su 1739. harali i nasilno preselili srpsko buntovno stanovništvo u Metohiju, da tamo bude pod budnim okom pećkog paše Mahmudbegovića. Narod se razbježao na sve strane, a pojedine porodice stigle su do Srema.[1]

Beogradskim mirom iz 1739. Vasojevićima i ostalim Brđanima jasno je stavljeno do znanja da će hrišćanske sile morati da vode još ratova da bi na koljena bacile Osmansko carstvo, koje je čak povratilo ugled. Brzo se zapazilo da taj preokret u Turskoj nije mogao da prođe bez posljedica po Vasojeviće, Šekularce i njihove susjede.

Kada je slomio otpor Turaka–pobunjenika u Skadru, Sulejman–paša se okrenuo protiv nepokornih Brđana. Klimente i Kuče je savladao 1740. nametnuo im je svoju vlast i obavezu da plaćaju harač. I sljedeći paša, Mahmudbegović, natjerao je 1741. Brđane na pokornost, prijeteći njihovim starješinama odmazdom, ako odbiju harač i poslušnost.[2]

***

       Nema mnogo izvornih podataka, o društvenim i političkim prilikama u Vasojevićima sredinom XVIII vijeka. Ni ovdje nije moglo biti nekog napretka. U susjednim oblastima sve se više mijenja etnička slika, jača muslimanski elemenat, pa proces islamizacije nije mimoišao ni Gornje Polimlje. Turski nameti, samovolja begova, aga i lokalnih vlasti, uzrok su pobuna Vasojevića, Šekularaca i drugog starosjedjelačkog i doseljenog stanovništva iz Crne Gore i Brda.

Bosanski vezir određen da upravlja skadarskim sandžakom, nakon krstarenja vojske Hodaverdi paše Mahmudbegovića, Asan paše iz Đakovice i Sulejman–paše, u septembru 1744. prijeti da će se grdno obračunati sa Kučima, Vasojevićima i ostalim Brđanima, ako mu ne budu pokorni. Napokon, nakon žestokog pritiska, Vasojevići i Kuči su primorani da poslije sedam godina otpora i žilave borbe, prihvate teške uslove vezira.

Vasojevići su se, kao i njihovi susjedi, obavezali bosanskom veziru, a time skadarskom i dukađinskom sandžaku, da će biti pokorni, da će u gradove dolaziti bez oružja (ranije su ga uvijek nosili), i da će plaćati harač, pod uslovom da im se Turci ne miješaju u unutrašnju samoupravu sela, knežina i plemena.[3]

***

       Zato što su odlučno stali na stranu Crnogoraca, kada su ih 1756. napali Turci, postradali su Vasojevići u Gornjem Polimlju. Vladika Vasilije saopštava ruskom državniku Voroncovu, da se Kariman–paša, zajedno s Ismail pašom novopazarskim, Selman–pašom hercegovačkim, Omer–pašom albanskim, spuškim kapetanom Abdulah–pašom i ostalim pašama iz Bosne i Rumelije, pod komandom vezira Mehmed–paše, još u septembru i oktobru 1755. spremao da preko Vasojevića krene na Crnu Goru.

Iako o tome postoji malo pisanih podataka, prema predanju, Vasojevići su 1756. teško izašli na kraj s turskom kaznenom ekspedicijom. Sa ostalim pašama i navodno 60.000 ratnika, Kariman–paša je pokorio Vasojeviće, Šekularce i ostale stanovnike Hasa i nanio im velike ljudske i materijalne gubitke.[4]

Mirom u Nikšiću, u januaru 1757. završio se tursko–crnogorski rat. Crnogorci su se ugovorom obavezali da ne četuju na turskoj teritoriji, da će plaćati harač i da neće primati inostrane izaslanike. Pred šerijatskim savjetom (divanom) i bosanskim vezirom u Travniku, crnogorski poslanici su u oktobru izjavili, da će ”biti pokorni i privrženi u svakom pogledu kao i ostala raja”. To je bio nepovoljan završetak rata.[5]

Početkom druge polovine XVIII vijeka, prema ponekom uzgred zabilježenom podatku, Turci često umiruju buntovno stanovništvo na gornjim tokovima Lima i Ibra. Ono ne plaća poreze, ne odaziva se vojnim pozivima, jednostavno odbija da se pomiri sa takvom vlašću. Uzrok pobuna leži u brojnim redovnim i vanrednim nametima koji značajno pogađaju ovaj siromašni kraj. Stanovnici Bihora, doseljeni ili starosjedioci, islamizirani ili ne, neprestano su na oprezu. Narod se odmeće po šumama i planinama. Nastupa anarhija, pa 1765. slijedi rigorozna vojna intervencija.

U Novopazarskom sidžilu, u dokumentu od 11. juna 1766. piše da narod Korita, Bihora i Rožaja, novom subaši treba da plati porez za šerijatsku desetinu, nestale i odbjegle robove, svadbarinu, benak, resijet, ispendžu, mlinove, krivična djela i delikte, tapije, zatim globe i kazne za sitne i krupne prestupe.[6]

Da prikupi porez, 1766. određen je Kariman–paša. U prizrenskom, dukađinskom, vučitrnskom i ohridskom sandžaku, on uvodi vanrednu mobilizaciju, i naređuje da se na licu mjesta naplati džizija, avariza, naknada za timare i ostali prihodi. ”Neka ni jedna akča ne ostane neubrana. Ako se prilikom ubiranja poreza neko suprotstavi, neka se zatvori i osudi, s tim da se njihova imena popišu zajedno s porezima i dostave”.[7] Tih godina je poginuo Radovan Petrov Bubanja, a Markov sin se poturčio (Šabota).

***

       Iz izvještaja iz 1766. vidi se da je jedne večeri ”u Božićne posti”, u Maine stigao nepoznat čovjek, koji je ”vidao raznim travama mnoge bolesti i brzo liječio i najteže bolesnike”. Taj čovjek je Šćepan Mali.[8] U Crnoj Gori vladaju bezvlašće, krvne zavade, razbojništva, uzajamna tužakanja, pogranični sukobi, prodaja i preprodaja žena, laž i prevare, krađe, mnogoženstvo, špijuniranje Turcima i Mlečanima.

To je opis stanja kneza Dolgorukova, koje nije moralo da bude tako crno, ali da je rđavao, tvrdi i arhimandrit Avakum. On kaže da je Šćepan Mali, pri prvom susretu ukorio vladiku Savu što je narodu dozvolio ”da živi nezakonitim i zverskim životom”. Vlasti nije bilo nikakve, a i ono malo autoriteta što ga je vladika Sava imao, srušio je mletački pristalica, episkop Arsenije Plamenac.[9]

***

       Jedna od posljedica vezivanja brdskih plemena za Crnu Goru i Šćepana Malog biće surovi obračun Turaka sa Bjelopavlićima, Piperima, Kučima i Klimentima u ratu protiv Crnogoraca (1768–1774). U tom sukobu aktivno su učestvovali Vasojevići, Šekularci i ostali Ašani (Srbljaci). Turci se surovo obračunavaju sa stanovništvom u dolini Lima zato što se u borbi pridružilo Brđanima i Crnogorcima.[10]

Krajem ljeta 1768. ponovo je Kariman–paša napao buntovne Vasojeviće. Prema predanju, on je u Peći, sa drugim pašama, prikupio oko 30.000 ljudi. Po sultanovom naređenju, pod komandom rumelijskog beglerbega, trebalo je da napadne Crnu Goru Šćepana Malog, ali tek pošto prethodno umiri Vasojeviće. Vjerovatno da je podatak o broju vojnika kojim je neposredno komandovao pretjeran, jer se po izvorima zna da je novopazarski paša imao samo 2.000 ljudi, dok je albanski (skadarski) trebalo da sakupi oko 20.000 ”ljutog Arnautluka”.

Kariman–paša je sa 15.000 ljudi upao u Gornje Polimlje, što je približno ravno broju žitelja ove oblasti. Od kneževa i sveštenika tražio je da mu Vasojevići, Šekularci i Ašani, kao taoce u Peć pošalju 50 viđenijih ljudi i da se obavežu da ga neće uznemiravati dok preko Vasojevića bude prolazio u Crnu Goru. Zauzvrat, obećao je da će ovaj kraj biti pošteđen od razaranja. Izgleda da mu je prvi odgovorio knez Šekulara Vuk Ljevak, i kazao da ne može da mu garantuje bezbjednost preko svoje teritorije kad bude napao Brđane i Crnu Goru. I ostali Ašani i Vasojevići odbili su da pošalju taoce u Peć i daju bilo kakvu obavezu.[11]

Od Rugove se jedna kolona ustremila na Šekular, druga je pošla na Dapsiće i Budimlju, a treća je krenula iz Plava i Gusinja niz Polimlje. Preko Dapsića i Police, Turci su upali i opustošili ravni Has. Narod se sklonio u planine, a malobrojne snage odbrane nijesu mogle da spriječe paljevinu i pljačku napuštenih sela.[12]

Teške su posljedice Kariman–pašinog krstarenja, krajem ljeta 1768. Razoreni su Vasojevići oko Lima, i za čitave tri godine, kako se priča, niko na starim ognjištima nije vatre zažižao. Stoka je opljačkana, a ljetina uništena. Mnogo naroda je zarobljeno i po turskim gradovima rasprodato. Razura dovodi do novog talasa seoba.[13] Po predanju, iz Bubanja se tada Radovanova udovica sa djetetom odselila u Stožer.

***

       Vladiku Savu privremeno je naslijedio njegov sestrić Arsenije Plamenac. Zapravo, nasljednik je Savin sinovac, arhimandrit Petar, jer se već ustalilo da vladike budu iz kuće Petrovića. Rođen 1747. mladi i daroviti Petar, bio je čovjek sa daleko više moralnih vrlina nego njegovi preci Vasilije i Sava. Školovao se u Rusiji od 1762. do 1766.  a od 1766. pomaže stricu u vršenju du-  žnosti.[14]

Nakon smrti vladike Plamenca 1784. Petar I namjerava da se u Petrogradu zavladiči, ali ruski poslanik u Beču nije htio da mu izda pasoš. Morao je da pođe u Karlovce, gdje je hirotonisan 14. oktobra 1784.  Kako bi dobio pomoć za cetinjski manastir, u jesen se obratio Petrogradu, a početkom 1785. lično je pošao u Rusiju. Zbog veza sa austrijskim dvorom, tamo je doživio neprijatno iznenađenje. Ruske vlasti su naredile da se mladi vladika protjera s njihovog zemljišta. U poslednji čas, carica Katarina je zahtijevala da se vladika ipak vrati. Uvrijeđen, on je to odbio i zarekao se da njegova noga nikad više neće kročiti u Rusiju.[15]

U Petrovom odsustvu, Crnoj Gori prijeti katastrofa. Njen stari neprijatelj, buntovni Mahmud–paša Bušatlija, sprema se da je napadne. U junu 1785. upao je u Crnu Goru i bez mnogo muke, stigao je 10. ili 11. juna na Cetinje i spalio manastir. Tobože da prekrati put, na povratku, paša je pošao u primorje i napao Paštroviće, gdje umalo nije glavu izgubio od hrabrog bokeljskog popa Androvića, koga Ljubiša u svojoj pripovijeci naziva novi Obilić.[16]

Kada se vratio u Crnu Goru, Petar I zatiče očajno stanje. Zemlju je našao pregaženu, poharanu i ljuto zavađenu. Izvjesna plemena su čak povila glavu pred pobjednikom. Za neuspjeh se međusobno optužuju, a teške riječi padaju i na račun upravljača. Crna Gora naročito strada od zla krvne osvete i gladi: “narod je doša vaskolik da pomre ili da se preseli”. Za mladog vladiku, u prvim danima misije, ruke su pune izuzetno teškog posla.P[17]P

***

       Rusko – turski rat je počeo 1788. Pridružila se i Austrija. Rusi su u Crnu Goru, da agituje protiv Austrije, uputili Srbina, majora Savu Mirkovića, tvrdeći da ”tiranski postupa sa narodima grčke vjere”. Ruski poslanik u Mlecima, Mordvinov piše vladici i poziva ga na saradnju, ali mu u pismu ništa ne govori o  Austriji.[18]

Crna Gora pripada interesnoj sferi Austrije, pa Beč preduzima akciju da pridobije odmetnutog Bušatliju. Došli su austrijski oficiri, i bezobzirno izazvali metež. Govore da na silu hoće da odgovore silom, a ponašaju se kao da su u svojoj kući. Da spriječi krvoproliće, vladika pristaje da sarađuje i sa Austrijancima. Vjeroloman i nemoralan, Bušatlija pregovara, zaklinje se, prima i daje poklone, a onda naređuje da trojicu austrijskih oficira i njihovog srpskog pratioca opljačkaju i ubiju.

Položaj austrijske misije u Crnoj Gori postao bi neodrživ da im nije stigla pomoć od 100 ličkih graničara, za koju se govorilo da je prethodnica veće jedinice. Austrijancima nije bilo teško, da nagovaranjem i novcem, pokrenu Crnogorce protiv Albanaca. Utoliko prije, jer se vjerovalo da je Crna Gora kivna na Bušatliju. Spuž je napalo 400 Crnogoraca, 220 ličkih vojnika i poveći broj Brđana, a učestvovali su vladika, guvernadur, i mnogi glavari.[19]

Rezervisan stav prema Austriji, mudar je potez vladike. Guvernadur Radonjić priznaje da je onemogućen u narodu “zato što ga je odvojio od Rusije”. Stanje u zemlji je teško. Zauzeta u Vlaškoj i Moldavskoj, Rusija se nije interesovala za Crnu Goru, dok su Mlečani bili u punoj dekadenciji.

Crnogorci su mogli da priznaju Bušatliju, ili da traže pomoć od Austrije. Tako se jedino može objasniti to što su se 22. maja 1791. svi važniji glavari, na čelu s vladikom i guvernadurom obratili Beču, sa molbom da u Crnu Goru uputi lice, koje bi je dovelo u red “po prilici ostali prosvešteni narod, regulati respubliku i vladenije”, a kome bi oni bili vjerni podanici.[20]

Bušatlija plemena privlači milom ili silom, traži harač i uslovljava njihovo ponašanje. Kazneni pohodi su česti i svirepi. Petar I traži pomoć i javlja Beču da se Mahmut povezao s Francuzima; general Bonaparta je u maju 1796. uputio nekoliko vojnih stručnjaka i jednu eskadru u albanske vode.

Borbe su počele u julu. Francuzi otvoreno pomažu skadarskog prijatelja. U uniformi i na čelu vojske, vladika je kod Martinića 11. jula odnio prvu pobjedu, a drugu, 23. septembra na Krusima, gdje je poginuo i Mahmut paša Bušatlija. Crnogorci su oteli 15 barjaka i mnogo oružja.

Crna Gora se oslobodila opasnog i bezobzirnog neprijatelja i za niz godina obezbijedila mir. Bitka na Krusima prvi je veći uspjeh, koji je vladici donio ugled u narodu i podigao značaj Crne Gore. To za posljedicu ima sve očiglednije gravitiranje uskočkih oblasti oko Morače i Lima prema Crnoj Gori i tješnje pribijanje Brđana uz crnogorsku maticu.[21]

***

       Posljednje tri decenije XVIII vijeka karakterišu nesređene političke, društveno–ekonomske i druge prilike u evropskom dijelu Turske. Naročito je haotično i anarhično stanje u skadarskom pašaluku, u čijem su domenu i Vasojevići. Skadarski vezir Mahmud–paša Bušatlija (poznat u narodu kao Kara–Mahmud) borio se za osamostaljenje svog pašaluka od centralne vlasti u Carigradu, i sukobljavao se s Mahmudbegovićima, pećkim pašama, odranije poznatim rivalima u borbi za vlast u Skadarskom sandžaku.[22]

Turski zulumi, jačanje čifčijskih odnosa, uvođenje novih i povećanje starih nameta, narušanje vjerskih prava hrišćana – pokrenule su i Vasojeviće i ostalo stanovništvo na gornjem toku Lima na borbu protiv Kolašina, Gusinja, Plava, Bihora i drugih okolnih turskih gradova. Okršaji četa i hajdučkih družina povremeno su se pretvarale u prave ratove.[23]

Borbe sa Turcima primorale su i braću Sima i Radivoja, da se zbog hajdučije isele iz Bubanja; u selu je sačuvano predanje da su dva brata, zbog ubistva turskog paše, morali da bježe čak u Mletke – primorje.[24]

***

       Prodor srpske vojske 1809. u pravcu Sjenice, Novog Pazara i Polimlja izazvalo je veliko komešanje hrišćanskog življa na gornjem toku Lima. Od početka ustanka, hajduci i drugi ljudi pažljivo prate šta se zbiva u Srbiji, i neumorno rade da dignu narod na oružje. Skadarske vlasti, preko gusinjskog mudira, begova i aga, atakuju na raju da se pod turskom zastavom bori protiv Karađorđeve vojske koja se od granice Srbije približavala Limu.

Turci vrše snažan pritisak da vasojevićki glavari spriječe ustanak. Izgleda, da su u tome, u početku imali uspjeha; neki su čak ”izvjestan broj svojih bratstvenika uputili u tursku vojsku protiv Karađorđa”. I pored prijetnji skadarskog vezira Ibrahim–paše, starog Mehmed–paše ”od Gusinja grada” i njegovog sina Đul–beg Šabanagića, većina prvaka podržava ustanak.

Od maja pa do kraja ljeta 1809. na vrhuncu je revolucionarno vrenje u Gornjem Polimlju, Lijevoj Rijeci, Morači i drugim krajevima. Poturčenjaci uglavnom imaju antioslobodilački stav pa su u maju, pod komandom Đul–bega, krenuli protiv Karađorđevih snaga.[25]

Ustala je većina Vasojevića, Moračana i drugih okolnih plemena. Sazreli su socijalno–ekonomski uslovi za oslobodilačku borbu i na ovom prostoru. Ustanak je izraz nezadovoljstva ugnjetenih seljaka, čifčija, čiji je položaj u anahronoj sredini bitno pogoršan. Podstiču ga borbe srpskih ustaničkih snaga, a posebno pobjede u novopazarskom sandžaku.[26]

Čim su Vasojevići čuli da su Karađorđe i srpska vojska doprli do Sjenice, riješili su da napadnu Turke. Sa 350 vojnika, glavari su napali Bihor i produžili preko Peštera u pravcu Sjenice. Ljetopisci su kratko zabelježili: ”i to ljeto (1809), odmetnu se Vasojevići i Hašani, poharaše Bihor i popališe Vasojevići i Hašani i ostali Brđani”.

***

       Poslije prvih susreta s vasojevićkim prvacima i drugim glavarima brdskih plemena, Karađorđe je u Gornje Polimlje uputio ustaničke odrede pod komandom Anta Simeunovića (Čolak–Anta), Raka Levajca i Hadži–Prodana Gligorijevića. Planirao je da vojne operacije nastavi u pravcu Vasojevića, pomogne oslobađanje Brda i poveže se s albanskim plemenima.

Sa srpskim ustaničkim odredima, i pod Karađorđevom zastavom, u junu je, u Gornje Polimlje stiglo i onih 350 Vasojevića i Brđana. Usput su očistili Korita i Bihor, predajući ognju i pohari muslimanska sela, naročito ona koja su pokušala da pruže otpor. Neka muslimanska bratstva, kao Muratbašići u Godijevu, pokazala su spremnost da se bore protiv Turaka, pa su njihova imanja i kuće pošteđeni. To nije usamljen slučaj prelaska muslimana na stranu ustanika, pogotovu kada se zna da su korijeni islama kod mnogih relativno plitki.

Srpsko stanovništvo Bihora, Korita i Rožaja masovno podržava ustanak. Srpske ustaničke jedinice predvodi Jovan Sava, oberknez, rodom iz Crnče, kome će Karađorđe, u toku suvodolske bitke, zbog prelaska na njegovu stranu potvrditi zvanje.[27] Vožd lično predvodi glavninu ustaničke vojske kroz Bihor. U Crnči se sreo sa rođacima Gurešićima, i po predanju, darovao ih je oružjem, municijom i nekim vojničkim kazanima.[28]

Tradicija pamti da su Vasojevići i Hašani, na svečan način, oduševljeno i pod oružjem 1809. dočekali srpske ustaničke odrede. Karađorđeve vojvode su održale više zborova. U junu su, kod manastira Đurđevi Stupovi i na Sitnoj Luci u Trešnjevu, izloženi ciljevi borbe naroda ovog kraja, kada je naglašena potreba za ujedinjenje s oslobođenom Srbijom. Istaknutim vasojevićkim i ašanskim bratstvima podijelili su nekoliko barjaka, koji će i onda i kasnije predstavljati simbol oslobodilačke borbe u kraju.[29]

***

       U Karađorđevim pismima, pismima njegovih vojvoda i drugim izvorima, ne pominje se ni jedno vasojevićko ime. U objavljenim kazivanjima, svako je unosio svog pretka, pa se na tim temeljima ništa pouzdano ne može reći kome je predat barjak, mada nije teško utvrditi ko je u Vasojevićima tada stajao na čelu nekog bratstva.[30]

U narodu se pamti da su jedan Karađorđev barjak uručili Vulevićima u Trešnjevu, jedan Dragovićima u Đulićima, jedan Milošu Spahovu Vešoviću u Lijevoj Rijeci, zatim popu Luki Bojoviću iz Prvoševine, Nikoli Saici iz Vinicke, Nikoli Delevu s Buča, Vuksanu Lakićevom Vojvodiću iz Konjuha, dva u Donjoj Nahiji (kod Tomaševića i Bajraktarovića, po jednima kod Pešića), dva u Kučima (Beću Savićevu Božoviću s Momča i Vuku Čubrovu Vuksanoviću s Bioča), i jedan u Piperima (Nešku Mrki, po jednima Tomu Pavićevu). Od Morače vojvodi Minji, iz Potarja serdar Mijatu, iz Drobnjaka vojvodi Šuju Karadžiću, Šibaliji i dr.[31]

Snažno je Prvi srpski ustanak odjeknuo u našim krajevima i samo se čekao signal da plane puška osvetnica. Tradicija o svetoj slobodi i mržnja prema okupatoru, malo gdje je njegovana kao kod Srba u Gornjem Polimlju. Pa ipak, po onoj narodnoj – ”Što dalje od očiju, to dalje od srca“, hroničari nijesu zapisali da je jedan srpski odred pod vođstvom vojvode Anta Bogićevića, 1809. izašao na Vuču i da je barjak dobio i Lakić Korać, istaknuti junak i prvak iz Glavaca.

Na Vuči su srpskog vojvodu bratski i svečano dočekali presrećni Gornjoseljani i sva bratstva od Femića Krša i Ravne Rijeke. Pozdravili su ga iz pušaka i nezapamćenim veseljem. ”Vojvodi su poklonili i nešto jalove stoke vojsci za tain”. Od tada su Gornjoseljani posebno dobro organizovani i srasli u jaku socijalnu i vojnu cjelinu. Svako selo bira vojnog starješinu, a u ratnim pohodima pred njima se viori barjak Lakića Novova Koraća.[32]

U Karađorđevom ustanku, srpsko sveštenstvo ima izvanredan značaj i ulogu. Skoro da nije bilo ratne operacije u kojoj oni nijesu organizatori, učesnici i predvodnici akcije.

Pop Milovan Bubanja, savremenik igumana Mojsija Zečevića, u boju na Suvodolu komanduje četom ustanika iz nekoliko sela Malog Bihora. Po srodniku i voždu Prvog srpskog ustanka Kara–Đorđu, Milovan je sina prvenca i nazvao Đorđije.

Nakon propasti Prvog srpskog ustanka a i kasnije, Turci guše oslobodilačku borbu i obračunavaju se sa prvacima u ovom kraju. U Bubanjama su, kod Stijene oko 1840. ubili popa Milovana, a nekoliko godina kasnije i njegovog sina Rada; obojica su sahranjeni na Unjem krstu.

***

       U Crnu Goru je u martu 1848. u ime srpske Vlade, došao Matija Ban, da sa vladikom razgovara o ustanku Srba i svih hrišćana u Turskoj, i pripremanju Južnih Slovena za borbu u Austriji. Srpska vlada dodjeljuje 1.000 dukata godišnje pomoći vladici Radu, i obećava dodatnu sumu za vanredne troškove u pripremi ustanka. Vladika oduševljeno prihvata plan, ističući da ”u pokretu za srpsko spasenje ne smije izostati crnogorska puška”.[33]

U Grblju je 1848. izbila buna, o kojoj se u svoje vrijeme ništa nije pisalo, a ni predanje nije sačuvano. Iz političkih razloga, za vrijeme austrijske vladavine, policijska i sudska arhivska građa bila je nedostupna javnosti. Dokumentacija je 1883. prenijeta u Zadar. Kada je 1952. arhiva vraćena u Kotor, pronađene su i tri obimne sveske na italijanskom jeziku koje su govorile o ovom događaju. Pobuni se pridaje ogroman značaj i povezuje se sa “burnom 1848. koja je u Habsburškom carstvu imala revolucionarni i nacionalni karakter”.[34]

Videći rovito stanje u Austriji, Crna Gora razmišlja kako da stekne Boku Kotorsku. Grbljanima kao najbližim susjedima, neki učinjeni koraci sigurno su poznati. Organ obavještajne službe za Grbalj, viceserdar Frano Kasandirić, rodom sa Hvara, u izvještaju poglavaru Grietzu i na saslušanju pred sudom u Kotoru 25. septembra (1848.) izjavljuje:

“Nekoliko dana ranije (misli na događaje u Kotoru od 26. jula), saznao sam od jedne osobe kojoj sam dao sveto obećanje da ga neću prokazati ni na sudu, da Grbljani u masi nijesu htjeli birati poslanika i da bi uspjeli u svojoj namjeri došlo ih je na dan izbora nekoliko stotina u grad pod oružjem. Ne znam da li su namjeravali upotrijebiti silu da uspiju u svojoj namjeri, ali mi je ista osoba kazala da su oni pošli u tako velikom broju da bi tako svi pokazali svoju volju da neće da biraju poslanika jer da su i u drugim slučajevima bili izdani i da neće da plaćaju javne dažbine jer su u egzaltiranim njihovim idejama mislili da bi biranjem poslanika sankcionisali njihovu obavezu da plaćaju poreze misleći da je prvo u vezi s drugim.

Iz istog izvora kojeg ne mogu imenovati saznadoh da su Đuro Mazarak iz Gorovića, Ivo Nikov Pićan iz Krimovića i Andrija Vukov Lazarević iz Glavatičića sa nekim seljanima, koje mi nije imenovao, pošli kod Vladike crnogorskog da izmole njegovu pomoć i postignu njegovu podršku, ali ne bih mogao precizirati koju, da bi postigli cilj da ne biraju poslanika i da ne plaćaju poreze obećavajući mu da bi bili spremni preći pod njegovu vlast kad bi on bio spreman pristati na njihova traženja, a Vladika mjesto da je prihvatio njihova traženja, savjetovao ih je da budu mirni i da se pokoravaju zakonima i obavijestio ih da on živi u dobrim odnosima sa Austrijom i da ne bi nikad ništa poduzeo što bi joj bilo štetno. Da je u istu svrhu pošao u Crnu Goru i Pero Simov Bubanja sa seljanima, ali da ne bi mogao kazati da li je govorio sa Vladikom ili sa drugima onoga mjesta…”.[35]

Dokumentom se potvrđuje da se u Grbalj doselio Simo Šurkov Bubanja, što mijenja do sada uvriježeno mišljenje da je to bio Radivoje.

***

       Punu pažnju organizovanju lokalnih organa vlasti u Crnoj Gori, posvetio je vladika Petar I.  Ali, to su samo začeci koji su svoju formu dobili tek za vrijeme Petra II. Njegoš je osnovao Gvardiju i uveo instituciju plemenskih kapetana. Dolazak knjaza Danila na vlast, označio je niz ustanaka u Hercegovini, Vasojevićima, Potarju i drugim krajevima, a uticaj Cetinja sve je snažniji u svim krajevima pod turskom vlašću.

Sve do 1912. Bubanje su sa još osam susjednih sela, pripadali Femića kapetaniji. U okviru vasojevićke nahije, Krš Femića 1853. pripada Crnoj Gori. Nakon rata od 1862. beranska nahija i veliki dio Vasojevića opet su pod Turcima.[36]

Taj prvi pokušaj da se u Donjim Vasojevićima organizuje crnogorska vlast, nije dao željene rezultate. Pohodima na Polimlje, krajem 1853. i početkom 1854. Turci zaustavljaju započeti proces, pa se za nekoliko narednih godina moralo odustati od javnog imenovanja crnogorskih organa vlasti.[37]

***

       Iz crnogorskih Brda, a naročito iz Vasojevića, zapadno od Koma i Trešnjevika, sredinom XIX vijeka, čete krstare po Staroj Srbiji pljačkajući Turke, ali ne štede ni srpsko stanovništvo i njegovu imovinu. Takvo stanje u Gornjem Polimlju vlada sve do zavođenja crnogorske državne vlasti. Na osnovu kazivanja savremenika, između ostalog, Milan Milićević je zapisao: ”Do vlade pokojnog knjaza Danila, Vasojevići niti bejahu pod Crnom Gorom, niti pod Turcima, i živjeli su u punoj plemenskoj slobodi ili, bolje reći, samovolji”.

Poslije smrti igumana Mojsija (1851),  a izgleda i godinu – dvije ranije, ponovo je došlo do izvjesnog poremećaja u unutrašnjim međuplemenskim i društvenim odnosima, naročito između Vasojevića i Ašana, Srbljaka. Hajdučija uzima sve većeg maha u Brdima, Gornjem Polimlju i Potarju. ”Planine polimske i potarske nisu nikad bile bez hajduka i uskoka”.[38]

To je sredstvo pritiska na turske feudalce, muslimanski živalj i sva slabija, plemenski neorganizovana bratstva i rodove, starosjedioce i doseljenike iz Brda i stare Crne Gore. Naslonjeni na čvrstu plemensku organizaciju, pljačkanjem i nasiljem, vasojevićke čete i razne hajdučke družine stvaraju anarhičnu situaciju u dolini Lima.[39]

O stanju u Gornjem Polimlju prvih godina druge polovine XIX vijeka svjedoči i pismo šestorice sveštenika – popa Sima, popa Đera, popa Josifa, popa Dmitra, popa Nikole i popa Alekse, knjazu Danilu iz 1853. u kome ga mole i kume da se okrene na sirotinju koja trpi ”zulume i velike žalosti, što više podnosit ne može ni od koga drugoga no sve do Vasojevića …”.

U pismu ređaju nasilje nad Ašanima: otimanje žena i djevojaka, stoke, oružja, odjeće, posuđa, kuća. ”Sve ni uzeše (…) što kraja i esapa nema, to sve oni nama čine, pa ni danas u roblje udariše te ne izagnaše sedamdeset roba u tursko … i ostalo šest stotina kuća sve ote, da dignu….”. Vasojevići Ašanima ”u Turaka” i baštine uzimaju, tj. u begova i aga kupuju naselja ”kutnjika koi ima te je na baštini i trista godina”, poslije čega su ovi prinuđeni da se sele.[40]

Iako u pismu nije naznačeno prezime, svi su izgleda da je pop Dmitar–Bubanja. Žalbe Cetinju i zahtjevi za zaštitu srpskog naroda na turskoj teritoriji od zuluma vasojevićkih hajduka sigurno je nekome zasmetala.

Parohija popa Dmitra nalazila se u beranskoj nahiji. Pri povratku iz Peći, Dmitra je u Lušcu, da svrati u kuću, pozvao jedan Pajković. Dok su sjedjeli i razgovarali, da se malo okomoti, Dmitar je pored sebe odložio kuburu okovanu srebrom. Nakon što se odmorio, a možda i večerao, put je u suton, nastavio prema Bubanjama. U Bubanjama pričaju da su se Pajkovići polakomili na oružje;  popa Dmitra su stigli u Lukama kod Veliđa, u blizini kuće nekog Pipera, i ubili ga.

Ima i onih koji tvrde da se to desilo za sofrom, kada su ga iznenada udarili sjekirom. Dmitrovo tijelo su sklonili u kotar, a ujutru su po selu razglasili da su sveštenika iz Bubanja zatekli da im krade sijeno. Ovo je čulo  bratstvo iz Đurđevih Stupova, došli su, preuzeli su tijelo i sahranili ga u manastirskom groblju. Dmitar je najvjerovatnije poginuo 1854. ili nešto kasnije.

Priča se da kod ubica i njihovih potomaka sljedećih decenija nije bilo napretka. Neki su ”skrenuli”, a stoka je ”bježala uz gôru”. Da li zbog straha od božje kazne, osvete ili griže savjesti, tek 30–40 godina kasnije, kada su konačno shvatili šta su uradili, došli su u Bubanje da nude kumstvo. Pajković je, u rasvit zore ušao u kuću Aksa Radulova i viseći na verigama iznad ognjišta, počeo da moli: ”Ubijte me ili primite kumstvo”! Nikola Miljanov je htio da ga ubije, ali Akso nije dozvolio da u njegovoj kući padne krv pa je prihvatio kumstvo.

Imajući u vidu prethodno, izgleda da je nesrećni Pajković samo egzekutor zločina; u Bubanjama se može čuti da mu je neko platio da ubije Dmitra. Možda oni na koje se žalio knjazu Danilu. Mnogi vjeruju da su ubistvom popa, Pajkovići tada napravili tako veliki grijeh da ga i danas okajavaju.

***

       Miljan Vukov i narodni glavari su radili na uspostavljanju crnogorske vojne i civilne vlasti; proces su dovršili do Vaskrsa 1857. kada su Vasojevići podijeljeni na kapetanije, a predložene kapetane potvrdio je knjaz. U vojsci su postavljeni oficiri “stotinaši”, a izvršen je izbor perjanika i ostalog nižeg vojnog kadra. Kapetani nijesu bili zanesenjaci, već razborite plemenske starješine koje je narodno htjenje ”blagosiljalo” da budu na čelu.

Knjaz Danilo je strogo vodio računa da to budu ljudi sa ugledom i proslavljeni ratnici opjevani u pjesmama. Imali su visoke moralne osobine, bili su umiješni u ophođenju sa narodom, mudri, oprezni, ali energični i preduzimljivi.

”Kapetani su odgovarali konceptu heroja i pametara u najvišoj tački jedinstva ovih osobina”. Strogi, pravični i principijelni, oni su pravi ”soj čovjeka”. U kapetaniji su imali neograničena ovlašćenja, ali ih nikada nijesu zloupotrebili na štetu svojih podanika. Zato su i uživali njihovo povjerenje i odanost.[41]

Za bučičkog kapetana imenovan je Petar Cemov Delević, ali ga je ubrzo zamijenio Radule Joksimović. Pop Josif Popović je bio polički kapetan, Dmitar Čukić–trešnjevački, pop Zarija Protić–kraljski, Šujo Dragović–đulićki i Stojan Vojvodić–konjuški. S grbovima na crnogorskim kapama, pojavili su se kod manastira Đurđevi Stupovi na Uskršnji sabor 1857. i na svečan način izveli ujedinjenje ovog plemena s Crnom Gorom i prisutni narod obavijestili da su oni kapetani.

Uspostavljanjem granice između Turske i Crne Gore 1859. Vasojevići su prepolovljeni. Crna Gora se obavezala da neće pomagati granična plemena u borbama protiv Turaka. Lokalne turske vlasti u Gusinju, Peći, Rožajama i Bijelom Polju olako prelaze preko samovoljnih postupaka begova, aga i raznih siledžija pa stanovnici Donjih Vasojevići koji su ostali pod Turcima (uključujući i Femića kapetaniju), samostalno preduzimaju akcije i stalno napadaju zlotvore. Sukobi su neizbježni, a turski pazari su često pozornica krvavih obračuna. Nameti i pravno–imovinska nesigurnost na pijacama u Gusinju, Peći i Bijelom Polju čini život ljudi ovog kraja nepodnošljivim.[42]

    Pismo popa Sima, popa Đera, popa Josifa, popa Dmitra, popa Nikole i popa Alekse

       U proleće 1859. stvar Crne Gore u dolini Lima sasvim je solidna. Pored Velike, koja se pridružila ustanicima Donjih Vasojevića, tursku vlast su zbacila i sva sela Malog Bihora29T – Zagrad, Rujišta, Štitari, Bubanje, Brzava i Femića Krš. Vukadin Femić je uz saglasnost vojvode Miljana Vukova, i sa znanjem Cetinja, u Femića Kršu proglasio još jednu crnogorsku kapetaniju, udaljenu svega 15–20 kilometara od Bijelog Polja.[43]

Organizovana je i polimska kapetanija sa Đolem Labanom na čelu, velička–s kapetanom Miletom Paunovićem–Krivanovićem, i šekularska, s popom Vasilijem Popovićem. Kapetanije su u neposrednom dodiru s turskim naseljima, pa je razumljivo što je njihova aktivnost prigušena, a opstanak doveden u pitanje.

Da je formiranje takvih kapetanija rizično, svjedoči tragičan kraj Vukadina Femića, koji svoju sudbinu nije htio da odvoji od Vasojevića. Turci su ga 13. marta 1860. odmah napali. Vukadin i njegovi saborci pružili su junački otpor.[44] Turci su navalili sa svih strana,  zapalili su kulu u kojoj su izgorjeli zatočenici, a niko im nije mogao pomoći.[45]

Poginulo je 25 ustanika. Turci su spalili 13 kuća.[46] Od Femića Krša do Zaostra opljačkana su sva sela. O ovom događaju, glavari Donjih Vasojevića pisali su konzulima Francuske i Rusije u Skadru, moleći ih za zaštitu od turske agresije.[47]

Tokom proleća 1860. stanovništvo Limske doline, dodatno je uznemireno vijestima da se okolni bašibozuk sprema da ponovo napadne na ovaj kraj. Napad se očekivao od Bijelog Polja, odnosno Bihora, i od Plava i Gusinja. Uzbuđenje je bilo opravdano naročito poslije iznenadnog turskog upada na teritoriju Femića Krša, Brzave i Štitara–masakra ljudi i pustošenja sela naseljenih hrišćanskim življem.[48]

Tada je poginuo Petronije Đorđijev Bubanja, a crkva na Kosi je spaljena.[49] Zahvaljujući efikasnoj intervenciji francuske i ruske diplomatije, uz obećanje Porte da će krivce za događaje u Femića Kršu uzeti na odgovornost, izostao je novi oružani sukob.[50]

***

       Vasojevići su u miru dočekali kraj 1861. Ustanici drže slobodnu teritoriju od Plava do Bihora i blizu Bijelog Polja. Knjaz Nikola, u novembru 1861. ruskom konzulu Petkoviću s ponosom govori da se ”granice Crne Gore prostiru de facto od Skadra do Trebinja i od Gacka do Gusinja”, jer čitavo stanovništvo ustaničkih krajeva sluša jedino njegovu riječ i priznaje samo njegov ”sud kazne”. Ipak, opasnost od turskog napada nije prošla. Naprotiv.[51]

Turci su u aprilu 1862. preko Police i Budimlje napali Vasojeviće iz Rožaja i Bihora, kao i od Plava i Gusinja niz dolinu Lima i od Bihora u pravcu sela Brzave. Sa snagama iz Rožaja, borbe su vođene u ataru Police i Budimlje. Turci su poraženi. Bilo je mnogo mrtvih, ranjenih i zarobljenih. Poginuli su komandanti Selim–paša i Husein–Avni paša. Sličnu sudbinu su doživjele i jedinice koje su napale iz Plava i Gusinja. Nakon poraza na Previji, Turci su se u neredu vratili prema Plavu.

Kolona iz Donjeg Kolašina upala je u gornjoseljsku kapetaniju Panta Femića i spalila 30 kuća. Namjeravali su da unište ustanička sela na lijevoj obali Lima od Femića Krša do Gornjih Sela i da se, ”na sveto vaskrsenje kod Đurđevih Stupova” sastane sa ostala dva turska odreda. Kada su Kolašinci obaviješteni o porazima turskih kolona, u panici su napustili zauzeta sela i pobjegli ”natrag bez obzira”.[52]

***

       Pri kraju godine, na Nikoljdan, vraćajući se iz Zaostra, Turci su na Poljanicama, kod Dragovića vrtače, ubili popa Iliju Bubanju. Petar Luda je tada ranjen u nogu; nekako je kroz Ravnu Goru pobjegao i sklonio se u Rujišta kod kumova, Bugara. Turci su tamo došli po tragu u snijegu, ali nijesu uspjeli da ga pronađu. Bugari su Petra krili ispod slame, u pljevi, sve dok se nije oporavio i vratio kući.

***

       Prema sjećanju, ”potajno od Turaka”, Femića kapetanija funkcioniše i poslije rata 1862. odnosno sve do završetka Velikog rata 1878. Kapetani se dobro pamte – uglavnom su izginuli u borbama s Turcima. Na predlog vojvode Miljana, imenovani su iz bratstva Femića. Potvrđivao ih je knjaz. Vukadina je zamijenio Panto–poginuo na Prijeloškoj previji. U ”donjovasojevičke kapetane” iz 1860.  Dašić pominje i Dragića Femića, ali u bratstveničkim sjećanju on nije zapamćen. Panta je naslijedio Milun, a Miluna Sančo.[53]

Nakon mira iz 1862. Femića kapetanija pripada novopazarskom sandžaku, a ovaj sarajevskom pašaluku. Sandžakom upravlja po zlu čuveni Hamdi paša. On je namjeravao da uz pomoć plavskog bega pohvata vasojevićke i femićke glavare. I zaista, plavski čauš Malić beg i gusinjski mudir Šabanagić, na prevaru su iskoristili skup glavara Femića kapetanije sazvan na planini Lainska, navodno zbog izdiga na katune; opkolili su ih i ubili petoricu.

U znak odmazde, odlučeno je da Vasojevići i vojne formacije Femića kapetanije likvidiraju Malić bega. Za izvršenje zadatka, određeni su Arsenije Vukićević i Milun Femić. Na vijest da Malić beg dolazi u Crvljevine, Milun Femić je pošao u Skakavac, u Plandište, a Arsenije Vukićević blizu Donjeg Zaostra. Dogovoreno je da Milunova grupa propusti bega i tek kada naiđe na Arsenija i njegovu zasjedu, da ga oni ubiju.

Prestižno je tada bilo ko će glavu krvnika odnijeti na Cetinje. Čim je ugledao Turčina, Milun je pucao i ubio ga. Arsenije je na konju pojurio put Skakavca. Neki kažu da je on, kada je vidio da je beg ubijen i da mu je glava odsječena, pucao u Miluna. Turci su iskoristili metež i ugrabili Milunovu glavu. Kasnije je obezglavljeno tijelo sahranjeno kod manastira Đurđevi Stupovi. Iako je Arsenije tvrdio da su Miluna ubili Turci, Femići mu nijesu vjerovali i spremala se osveta. Da umire strasti, s Cetinja su u Femića Krš došli perjanici pokušavajući da smire tenzije, što je dodatno pojačalo sumnju u okolnosti pod kojima je 1873. Milun poginuo.

***

       Prvak roda ili bratstva, bio je odgovoran za plemensku vojsku i prikupljanje ratnika. Njegova jedinica nije smjela da bude slabija od drugih. Bilo je dovoljno poslati glas, uputiti poklič, ispaliti puščani plotun i ratnici su sami hitali na zborno mjesto. Za hrabrost koju su iskazivali nije bila potrebna stroga komanda. Barjaktar je išao na čelu voda ili čete, a alaj–barjaktar na čelu bataljona. Stotinaš komanduje četom, ponekad i bataljonom.[54]

Vlast su imali knezovi, a kasnije kapetani. Knjaz Danilo je 1853. podijelio plemena na desetine i stotine. Na čelu svakih 10 vojnika stajao je ”desečar”, a nad 100 takozvani ”stotinaš”. Ustrojstvo vojske iz 1853. predviđalo je barjaktara na svakih 50 vojnika. To zvanje je vrlo staro, iako ga Dušan Vuksan u iscrpnom članku “Glavarske titule i glavari u Crnoj Gori“ ne navodi.[55]

U Femića kapetaniji, stotinaš rukovodi vojnom organizacijom na određenom području: svako selo, prema broju vojno sposobnih muškaraca, formira jedinicu. Sačinjavale su je desetine, vodovi i čete. U cilju što efikasnije vojne strukture, 1871. usvojena je prva Uredba o organizaciji vojske Crne Gore nakon što je izvršen popis muškaraca od 16 do 60 godina. Crna Gora je imala 16.700 vojnika, raspoređenih u 7 brigada sa 27 bataljona. U Gornjim Vasojevićima je pod nazivom Vasojevićko–moračka, formirana peta brigada. Razdvojena je vojnička od građanske vlasti. Stotinaši su dobili zvanje oficira, komandanti bataljona su komandiri, a njihovi pomoćnici potkomandiri. Tako organizovani dočekali su ratove 1876–1878.

Uredbu o novom vojnom ustrojstvu, knjaz Nikola je donio 1880. Tada je organizovano 9 brigada i 45 bataljona. Uredbe se ne odnose na Donje Vasojeviće i Femića kapetaniju, iako na ovim područjima postoje jedinice, odnosno brigada, koja će zvanično djelovati tek od 1912.[56]

U gornjoseljsko–brzavskoj kapetaniji, koja obuhvata sela sa lijeve strane Lima od Zaostra do Đuren potoka i na zapadu do visoke Bjelasice, četama komanduje Panto Femić.

***

       Dvadeset trećeg juna (5. jula) 1875. planula je ”nevesinjska puška”, a samo dan kasnije i vasojevićka. 29TTokom jula, sve su češća i jača čarkanja. Sukobi se odvijaju duž granice–od Trepče do Komova, a ustaničko raspoloženje manje–više je u svim selima od Plava do Bihora i Femića Krša.[57] U početku službena Crna Gora daje instrukcije da se organizuju male čete, i da se gerilskim akcijama uznemiravaju i prate činovnici, age, begovi i zaptije koji su išli da kupe desetinu i druge dažbine, a samo izuzetno da stupaju u borbu s turskom vojskom. Poslato je nešto pušaka i municije.

U selima s lijeve strane Lima pripreme su tajne, s tim što se ustanak nije smio širiti na udaljenija naselja.[58] Velika, Šekular, Kaludra, Rovca, grupa poličkih sela i sela malog Bihora (Krš Femića, Brzava, Bubanje, Štitari, Crvljevine), poslušali su savjet knjaza Nikole da se ne bune do ”boljih prilika”.[59]

Uklanjanjem nekoliko čvrstih ”fortica” iz neposredne blizine Andrijevice, stvoreni su uslovi da ustanici od Femića Krša do blizu Plava slobodno krstare. Crnogorska vojska iz Andrijevice mogla je lakše i efikasnije da djeluje i pomaže. Sada i knjaz Nikola naređuje da se ustanak širi na sela sa desne strane Lima i grupu sela u malom Bihoru.[60]

29TU prvoj akciji, pod komandom Radosava Jelina Rakovića (Šćekića), Gornjoseljani su spalili tursku karaulu iznad Lubnica. Već od avgusta 1875. talas nemira je zapljusnuo Lubnice, Praćevac, Grižu, Kurikuće, Bastahe, Glavaca, Zaostro i sela do Femića Krša.[61] Tela su opustošena, a većina kuća je spaljena.[62] Engleski korespondent Stilman, piše da Panto Femić komanduje sa tri stotine ustanika.[63]

I zapadno zaleđe Gornjih Sela već se podiglo na ustanak. Narod se povlačio u planine ili bježi na crnogorsku teritoriju. Kada su Gornjoseljane napali Turci iz Vraneša i Kaljića Vagana, Radosav Jelin Raković je bio prinuđen da štiti zbjegove i prihvata izbjeglice na prevojima Bjelasice.[64] Cemović tvrdi da se Gornja Sela nijesu ”emancipovala za crnogorske miroljubive politike”. Prema neki podacima iz kraja septembra 1875, na oružje su ustala još u avgustu. Očekivalo se da će posredovanje velikih sila na Porti donijeti neke rezultate za narod ovog kraja.

Zvanični krugovi na Cetinju nijesu htjeli da ustanak dobije razmjere koje bi izmakle njihovoj kontroli, i da to dovede do nepotrebnog stradanja naroda u dubini turske teritorije.[65] Senat upozorava vojvodu Miljana da spriječi kretanje četa preko Lima, na desnu obalu, da bunu ne širi ka bjelopoljskom kraju i da onim selima, kojim se teško može pružiti pomoć savjetuje da se prema Turcima drže ”kako oni nađu da im je najbolje”.

Iz naredbe se može zaključiti da su uzbunjivana i sela, koja je prema planu Cetinja trebalo poštedjeti. O tome je obaviješten knjaz, pa je on izdao zapovijest da se ”svakom vojniku strogo zaprijeti” da ne upada u sela koja su ostavljena da miruju.[66]

Lubnice, Bastahe, Praćevac, Kurikuće, Vuča, Zagrad i Zaostro su stjecište priličnog broja izbjeglica i baza ustanka – pored prirodnih pogodnosti Jelovice i Bjelasice, koristila se granica i veza sa Crnom Gorom.

Turci su uporni da prije zime 1875. uguše ustanak u Vasojevićima. Turske vojno–upravne vlasti su odlučne da Gornja Sela i Zaostro razore. O tome je ustaničko vođstvo obaviješteno od srpskih trgovaca iz grada, i neodmetnutih seljaka sa desne strane Lima. Dašić naglašava da nije mogao utvrditi da li je turska komanda u Beranama, krajem jeseni 1875. preduzela ovu akciju. Stanovništvo iz ravnice je, prije zime izbjeglo u Crnu Goru, da bi se iz Vasojevića dio njih vratio u proleće 1876.[67]

U januaru 1876. pod vođstvom Panta Cemova, ustaničke čete su upale u bihorsko selo Bioča i zapalili ”šezdeset kuća i u njima sve mrtvo i živo”. Trebalo je osvetiti manastir Đurđeve Stupove, zaštititi kapetaniju Panta Femića i srpska sela Malog Bihora, pa je spaljena i džamija u Bioči.[68] Napad na Bihor je bio toliko silovit, da su ustanici tamo ”posjekli četrdest glava i zaplijenili tri hiljade sitne i krupne stoke”. Plijen nijesu uspjeli da pretjeraju na lijevu obalu Lima, jer ih je omeo veliki snijeg i bašibozuk koji je pristigao iz gornjeg i donjeg Bihora.[69] U borbi su učestvovali i ustanici iz Bubanja, Štitara, Brzave, Rujišta i drugih okolnih sela.[70] Nešto kasnije, u toku proleća, u jednoj turskoj zasjedi, u Bubanjama je poginuo Vukman–Ćoro.[71]

    ***

       Poslije izvjesnog zatišja, u toku marta 1876. na potezu od Plava do Đuren–potoka, preduzete su nove brojne akcije; teško je bilo ugušiti ustanak. Srbija i Crna Gora su potpisale ugovor i vojnu konvenciju o zajedničkom ”sadejstvu”.

Turskoj je objavljen rat. Pod komandom Miljana Vukova, Vasojevićki odred štiti istočne granice Crne Gore i sprečava prodor Turaka iz pravca Bijelog Polja, Berana, Rožaja, Rugove, Plava i Gusinja. Njegova odgovornost obuhvata front u dužini od 100 km. Jedinice Femića kapetanije trebale su da onemoguće prodor turskih snaga na potezu Femića Krš–Brzava–Štitari–Crvljevine. 

U proljeće 1876. formiran je Gornjoseljski i Polički bataljon. Gornjoseljski bataljon je popunjen ustanicima iz Gornjih Sela, Zaostra, Zagrada, Štitara, Bubanja, Brzave i drugih zaselaka do Femića Krša. Imao je pet četa s približno 500 boraca. Za komandanta je knjaz Nikola imenovao Radosava Jelina Rakovića, a za potkomandira Goluba Dobrašinovića, zapaženog organizatora ustanka iz Zaostra, i čovjeka koji je bio ”plemenit junak i zanosno pjesnički govorljiv”.

Oficirske i barjaktarske grbove tada su dobili: Galjo Rakov, Panto Pešić–Merić, Petar i Drago Obradović, Panto Femić, Mileta Šćekić, i drugi.[72] U istom sastavu, bataljon je ostao do Berlinskog kongresa. Prema izjavama staraca u Gornjim selima i Kršu Femića, u okviru kapetanije organizovan je i Brzavski bataljon. Gornjoseljski bataljon je imao oko 200 vojnika, a Brzavski nešto manje.[73]

***

       U manastiru Dobrilovina, glavari Šaranaca su se dogovorili da dignu ustanak pod vođstvom vojvode Tripka Džakovića i kapetana Joksima Kneževića. Na čelu sa arhimandritom Dožićem, njima se pridružilo i nešto ustanika iz Morače i Uskoka. Ustali su i Jezerci. Preko Sinjajevine i Tare odlaze u kolašinska polja i Sandžak, da napadaju Turke i ruše karaule.[74]

U sastavu Jezersko–šaranskog bataljona, borili su se Vuk–Vule i Milija–Mićo Bubanja.[75]

***

       U proleće 1877. Mehmed Ali–paša je namjeravao da sa brojnom i dobro naoružanom vojskom, preko Vasojevića i Morače, prodre do Spuža. Iz Bijelog Polja, Turci nastupaju pored Lima. Jedna kolona se uputila prema Trešnjeviku i dalje ka Morači, druga preko Femića Krša, Zagrada i Gornjih sela za Jelovicu i Kolašin, dok su se oni iz Gusinja i Plava približavali Andri- jevici i Beranama.

U početku su ustanici Miljana Vukova pružali žilav otpor, posebno na Buču, Vinickoj i Gornjim selima. Narod je imao dovoljno vremena da se skloni na sigurnija mjesta. Pa ipak, Vasojevići su pod borbom morali da se povlače u pravcu Trešnjevika. Na Štavnoj se okupilo pet bataljona, gdje su izvršene određene pripreme za nove borbe. Brzavski i Gornjoseljski bataljon su ostali na svojim teritorijama.[76]

Mehmed–paša je uspio da pokori dolinu Lima i nastavi prema Kolašinu. Vasojevići su se kretali pravcem Mateševo–Bare Kraljske vrebajući pogodan momenat za napad. Tada se na Bukovoj poljani odigrala poznata bitka, u kojoj je poginulo oko 800 turskih vojnika.

Turci su poraženi i u Morači. Pri povratku su masakrirali stanovništvo u Gornjim selima – posjekli su 20 glava i njima ”okitili” most u Bijelom Polju. Zbog propusta, Miljan Vukov je smijenio prvake Gornjoseljskog bataljona – Radosava i Galja Šćekića, a za novog komandanta postavio je Goluba Dobrašinovića.

Za sve vrijeme trajanja ustanka, hrabro se i odlučno čete iz Femića kapetanije bore protiv Turaka. Različiti su podaci o veličini i broju ustaničkih snaga. Negdje se pominje odred Panta Femića, a negdje Brzavski bataljon. Ipak, ne može se govoriti o odredu, jer je na ovim prostorima postojao samo jedan i to Vasojevićki.[77]

***

       Rat Turskoj, Rusija je objavila 13. aprila 1877. Da u toku sukoba ne bi pravila smetnje, Turska je odlučila da pokori Crnu Goru. U maju su, sa tri strane krenule turske trupe, ali je i crnogorska odbrana bila adekvatno raspo- ređena.[78] Odjeljenje od osamnaest bataljona, pod komandom vojvode Petra Vukotića, sačekalo je Sulejman–pašu na Krscu, na ulaz iz Gatačkog polja u klanac Duga.[79] Na prostoru oko Tare, pod komandom Mitra Ćorovića nalazio se Jezersko–šaranski bataljon sa zadatkom da spriječi Turke da pređu na lijevu stranu rijeke.

Drobnjaci, Gačani i Pivljani, na Muratovici su dočekali Redžep pašu i uspjeli da ga zadrže. Crnogorci nijesu mogli da se odupru Sulejman paši. Imali su 500 mrtvih i ranjenih; zato je naređeno da prekinu borbe. Sa Krsca i Muratovice jedinice su upućene na Presjek. Nastupajući oprezno, tamo je 1. juna 1877. stigao i Sulejman paša.

Poslije nekoliko manjih sukoba komandu je preuzeo knjaz Nikola. Vojsku je povukao u Ostroški klanac. U klanac su Turci ušli 6. juna. Manastir su zapalili dva dana kasnije. Tada im se iza leđa prikrala grupa boraca, u pozadini su izazvali metež i zaplijenili dva topa. Turci nijesu mogli ni nazad, ni naprijed. Za 9 dana jedva su prešli 20 kilometara.

Turski istoričar Mukevit, kaže da: ”što se tiče Ostroškog klanca, u He rcegovini mu u pogledu visine i izvanredno teškog prolaza nema primjera. Na njegovim vrhovima, gledano odozdo, nalaze se visoke mjestimične šume, koje jedna drugu zaklanjaju, kao i veoma oštre hridine”.

Turci su izgubili 8.000 ljudi,  a 9.000 je ranjeno. Crnogorci su imali 540 mrtvih i 1.300 ranjenih; zaplijenili su 4 topa, oko 7.000 pušaka, 6.000 revolvera, mnogo sablji, jatagana i 7 turskih zastava.[80] Nakon bojeva u Morači i Ostroškom klancu, Jezersko–šaranski bataljon se vratio na položaje iznad lijeve obale Tare.

Namjeravajući da osvoje Nikšić, grad je opkolilo 26 bataljona crnogorske vojske, između ostalih, drobnjačko–uskočki i oba pivska. Da priskoči Nikšiću u pomoć, iz Novog Pazara je preko Sjenice, Bijelog Polja i Mojkovca, u avgustu 1877. krenuo Hafis paša sa 12 bataljona nizama, 6 bataljona bašibozuka i 3 baterije sa 16 topova. Usput je prikupio 4.000 bašibozuka, prešao je Taru i izbio na Sinjajevinu.[81] Da se suprotstavi paši, pod komandom vojvode Lazara Sočice crnogorska vojska preko Krnova, Drobnjaka i Ivice odlazi u Jezera. Tamo im se priključio Jezersko–šaranski bataljon. Turci su spalili Šarance i Jezera, a narod je izbjegao u Drobnjak.

Harajući i paleći, Hafis paša je došao do Gornje Bukovice. Čim je saznao da mu se Crnogorci približavaju, vratio se na podesnije položaje: Pašinu vodu, Virak i Javorak. Tamo je stupio u borbu i pretrpio velike gubitke. Da bi izbjegli potpun poraz, Turci su se povukli preko Tare.

U bici na Krupicama 29. avgusta 1877. iz Jezersko–šaranskog bataljona poginuli su:[82]

U toku Hercegovačkog, odnosno Vasojevićkog ustanka, iz Bliškova je poginuo i Petar Savov Bubanja.

***

       Primirje između Rusije i Turske zaključeno je 19. januara 1878. a tretiralo je i Crnu Goru. Mjesec dana kasnije zaključen je Sanstefanski mir, ali je revidiran 1. jula, na Berlinskom kongresu. Za granicu između Crne Gore i Turske određena je rijeka Tara.[84]

***

       Savremena crnogorska država izgradila se za vrijeme knjaza i kralja Nikole (1860–1918). U tom pogledu, značajniji je početni period njegove vladavine. Iako je 1862. Crna Gora poražena, već u ratu od 1876. do 1878. ona ima značajne uspjehe. Na Berlinskom kongresu 1878. priznata je njena nezavisnost i znatno teritorijalno uvećanje. Dobila je Nikšić, Kolašin, Žabljak, Spuž, Podgoricu, Bar, dok su Plav i Gusinje zamijenjeni za Ulcinj.

Siromašna, Crna Gora ulaže velike napore za uzdizanje oficirskog kadra. U Italiju je 1882. na četvorogodišnje vojno školovanje upućeno 10 pitomaca. Kasnije ponovo odlaze u Italiju, zatim u Rusiju, Francusku, Bugarsku pa čak i u Tursku. Po dolasku prve grupe oficira iz Italije, otvoren je 1886. tromjesečni kurs u Nikšiću za obuku pješadijskih starješina. Pitomce kursa njih 520, popularno nazivaju “pješaci nikšićki”. I u Podgorici je 1893. organizovan sličan kurs. Završilo ga je 100 ”podgoričkih pješaka”.

U Podgorici je 1895. a zatim i na Cetinju, formirana pješadijska podoficirska škola. Poslije godinu dana, pitomci su raspoređeni u bataljone stajaće vojske; nakon tri godine, imali su pravo da upišu oficirsku školu. Na Cetinju je 1896. otvorena četvorogodišnja artiljerijska škola. Već 1900. pitomci su unaprijeđeni u čin poručnika.[85]

***

       Priznate na Berlinskom kongresu i oslobođene turske okupacije, balkanske države su raskinule sa ostacima feudalnog uređenja i ubrzano počele da razvijaju nove društvene odnose, jačaju nacionalna osjećanja i pretenduju na porobljene krajeve. Mladoturska revolucija dovela je do nepodnošljivih odnosa za neturske narode u okviru carstva. Na Brzavi su 1908. da bi se osigurali, Turci podigli manje vojno utvrđenje. Nakon jednog sukoba sa mještanima, zapalili su školu, a usput i selo Bubanje.

***

       Da iskoriste nezadovoljstvo raje, Velike sile namjeravaju da pokrenu pitanje podjele Turske. Na području Sandžaka, Donjih Vasojevića i dalje prema Metohiji, formiran je Istočni odred pod komandom serdara Janka Vukotića. Pored jedinica koje su trebale da dejstvuju od Kolašina u pravcu Mojkovca, Bijelog Polja i Berana, ”računalo se i na snage Brzavskog i Prošćensko–baričkog bataljona”.[86]

***

       Brzavskom bataljonu, formiranom još prije početka ratnih dejstava 1912. formacijski pripada i druga, Bubanjska četa u sastavu:

***

       Iz Bosne i Hercegovine, Austro–Ugarska, podržavana od Njemačke, teži da preko Sandžaka, Kosova i Metohije prodre k Solunu, i realizuje poznati plan ”Drang nach Osten”. Politika Beča primorala je balkanske države da u jesen 1911. formiraju savez, za koji je naročito zainteresovana Rusija, jer je smatrala da će se time spriječiti germanski uticaj na Balkanu.

Saveznici su 19. septembra 1912. uputili Turskoj ultimatum da organizuje teritorijalnu autonomiju, lokalne skupštine i policiju, dopusti slobodu nastave, i dr. Četiri dana kasnije, u evropskim provincijama Turska odgovara mobilizacijom, plenidbom grčkih brodova u Carigradu i oduzimanjem ratnog materijala koji se preko Soluna transportovao u Srbiju.  Počele su pripreme za rat. Saveznici realizuju opštu mobilizaciju 30. septembra, a Turska dan kasnije. U turskom dijelu Vasojevića, Crna Gora narodu dijeli oružje i muni- ciju. I iz Bubanja pojedinci odlaze u Andrijevicu, gdje od crnogorske komande dobijaju puške ”moskovke”.

***

       Crna Gora prva, 8. oktobra 1912. objavljuje rat Turskoj. Rusija i Austro–Ugarska su 10. oktobra uputile oštar protest, naglašavajući da je Turska, po članu 23. Ugovora sa Berlinskog kongresa, preduzela reforme. Ako dođe do rata, Velike sile neće dopustiti teritorijalne promjene na štetu evropske Turske. I pored upozorenja, Srbija i Bugarska su rat Turskoj objavile 17. oktobra, a Grčka 19. oktobra.

***

       Crnogorci su pokušali da Skadar osvoje prije nego Turci prikupe vojsku za njegovu odbranu. Zetski odred je 8. oktobra već kod Tuzi. Nakon kratke topovske pripreme, napad je počeo sljedećeg dana u zoru. I Primorski odred se sukobio na Tarabošu. Neprijatelj je savladan do 15. oktobra. Zarobljeno je mnogo vojnika, dok je ostatak turskih jedinica u nekontrolisanom trku pobjegao u Skadar i unio paniku u pozadinu. Pobjedom kod Tuzi, Crnogorci su sebi otvorili put ka glavnom cilju – Skadru.

Zbog premora i velikih gubitaka, crnogorska komanda je vojsci odobrila nekoliko dana odmora. Turci su iskoristili grešku i Taraboš su 17. oktobra ponovo osvojili. Da povrate utvrđenje, Crnogorci su morali da sačekaju artiljeriju. Pripreme su završene 21. oktobra. Poslije tri dana topovske paljbe, kralj Nikola planira da 25. oktobra izvrši novi napad.

Iznenada, on je odustao. Naredio je da se nastavi sa topovskom vatrom. Očekivao je da će se Skadar za nekoliko dana sam predati. To se nije desilo, pa su sa srpskom vojskom, s kojom su se sreli kod Lješa, grad napali 28. oktobra 1912.

***

       Iz Kolašina i Andrijevice, crnogorski Istočni odred granicu je prešao 9. oktobra i oslobodio Mojkovac i Bijelo Polje. U Berane su ušli 16. oktobra. Čakor i Mokra planina su, nakon dva dana borbi, pod crnogorskom kontrolom, a Peć i Đakovica 30. oktobra. Po naređenju Vrhovne komande, Istočni odred je sa 6.000 ljudi, preko Bogićevice, Plava, Gusinja i dolinom Cijevne krenuo prema Skadru. Tamo je stigao 20. novembra i ušao u sastav Zetskog odreda. Za komandanta štaba Vrhovne komande postavljen je serdar Janko Vukotić.

Na početku rata Turci su, u Femića kapetaniji, spalili nekoliko srpskih kuća, želeći da zaplaše narod i spriječe mobilizaciju Brzavskog bataljona. Iz Kolašina je preko Bjelasice,  komandant Istočnog odreda uputio dva bataljona sa zadatkom da sa Brzavskim i jednim vasojevićkim, zaposjednu teritoriju kapetanije. Nijesu naišli na jači otpor Turaka, pa je Femića kapetanija oslobođena 10. oktobra 1912.  dva dana nakon objave rata.

Iz Brzavskog bataljona, tri čete su odmah upućene prema Pljevljima i stavljene pod komandu Mašana Božovića. Po obavljenom zadatku, vratile su se u Bijelo Polje, da bi 23. oktobra, četiri čete krenule u pravcu Sjenice, dok je jedna ostala u Bijelom Polju.[88]

Nova vlast ima vojni karakter. Već 9. decembra 1912. Ministarstvo unutrašnjih djela kraljevine Crne Gore obrazuje komisije da od 400 do 600 domova, formiraju opštine. Najmanje 4, a najviše 6 opština sačinjava kapetaniju, na čijem je čelu kapetan. To je policijsko–sudski organ, koga na predlog mjesnog upravitelja, postavlja ministar unutrašnjih djela. Komisije predlažu i predsjednike opština.

Novooslobođeni krajevi često mijenjaju status–jedno vrijeme postoje dvije oblasti: bjelopoljska s pljevaljskom, beranskom i rožajskom kapetanijom i oblasna uprava Peć s pećkom, gusinjskom i đakovačkom kapetanijom.

Od 11 sela–Gornje i Donje Zaostro, Crvljevine, Krlje, Štitari, Rujišta, Bubanje, Prijelozi, Brzava, Krš Femića i Zagrad–formirana je opština Štitari.

Kasnije je bivša Femića kapetanija administrativno podijeljena na štitarsku opštinu sa šest sela, i brzavsku sa četiri. U Bubanjama je starješina kmet. Glavni kmet, koga narod naziva predsjednik opštine, imenovan je za nekoliko sela. Opštinsku upravu čine predsjednik,  tri odbornika (tri zamjenika), i četiri pandura.

* * *

       Velike sile su iznenađene brzim i uspješnim prodorom balkanskih saveznika. Da očuvaju svoje interese, 4. decembra su osnovali Albaniju. U Londonu su 13. decembra 1912. počeli pregovori oko primirja.

Kralj Nikola je namjeravao da politikom svršenog čina ostvari ratne planove. U saradnji sa srpskim, crnogorske trupe 7. februara 1913. ponovo jurišaju na Skadar, ali su uz velike žrtve odbijene. Na insistiranje Velikih sila, Srbija je povukla vojsku, dok je kralj nastavio opsadu. Zbog gladi, Skadar se predao 23. aprila. Pod međunarodnim pritiskom, i Crnogorci su 14. maja morali da napuste grad.

* * *

       Rat je završen 30. maja 1913. Turska je potpisala mirovni ugovor u Londonu i odrekla se svih teritorija zapadno od linije Enos–Midija. Prvi balkanski rat je srušio turski feudalni sistem na Balkanu i uspostavio novu državu Albaniju.

* * *

       Nakon protjerivanja Turaka iz Makedonije – Srbija, Grčka i Bugarska teže da zadrže osvojena područja. Londonskim ugovorom Srbija je dobila zapadnu i srednju Makedoniju, Kosovo, Metohiju i Sandžak; Grčka južnu Makedoniju i Solun; Crna Gora dio Sandžaka i Metohiju; Bugarska Trakiju do linije Enos–Midija i istočni dio Makedonije.

U toku Prvog balkanskog rata, Bugarska i Srbija su u Makedoniji privremenu liniju razgraničenja utvrdile Tajnim dodatkom uz Ugovor o prijateljstvu i savezu. Gubitkom izlaza na more i teritorija u Albaniji, Srbija je tražila reviziju ugovora. Zbog pomoći kod Jedrena, računala je na ustupke u takozvanoj spornoj zoni.

U nekoliko navrata, Grčka pokušava da riješi pitanje granica. Razdor s Bugarskom datira od Prvog balkanskog rata, a naglašen je nakon grčkog osvajanja Soluna. Već od 16. maja 1913. Bugari dovlače vojsku iz Trakije i gomilaju je prema Grčkoj.[89] Srbija i Grčka su odredile zajedničke granice i formirale savez protiv Bugarske.[90] U savez su pokušali da uključe i druge zemlje, prije svega Rumuniju, ali je ona to odbila i izjavila da u slučaju sukoba neće ostati neutralna.

* * *

       Rusiji nije bilo u interesu razbijanje balkanskog saveza i pokušava da smanji napetost između sukobljenih strana. Ipak, sve češće dolazi do manjih incidenata, pa bugarski vojni vrh donosi odluku da spor riješi oružjem. General Kovačev je 20. juna naredio da se vojska pripremi za napad. Bugarski plan je bio loš, pogrešno je procijenjena uloga Rumunije, potcijenjene su srpske i grčke snage, a precijenjene sopstvene. Front je razvučen od Dunava do Egejskog mora, bez mogućnosti koncentracije snaga na vardarskom frontu.

* * *

       Pod pritiskom Rusije, neprijateljskim držanjem Austro–Ugarske, i izjavom Rumunije da će se pridružiti napadnutom, Srbija čeka i utvrđuje položaje za odbranu osvojenih teritorija iz 1912. Planirano je da Treća srpska armija i grčke trupe opkole i poraze Bugare u dolini Strumice.

U noći između 29. i 30. juna 1913. na rijeci Bregalnici, Bugari su iznenada napali. Srbi su ih odbili i pobjednički završili krvavu bitku. Imali su 16.000 poginulih i ranjenih,  a Bugari oko 25.000. Drugi balkanski rat je ovdje riješen. Tada je smijenjen pomoćnik vrhovnog komandanta, i jedan od glavnih ratnih huškača, general Savov. Da olakša situaciju u Makedoniji, novopostavljeni general Dimitrijev, 4. jula 1913. Prvoj i Trećoj bugarskoj armiji naređuje prodor prema Timoku, zauzimanje Knjaževca i napad na Pirot. Nakon te- ških borbi, Bugari su 7. jula u Knjaževacu.  Već sjutradan, 8. jula, oni su pred Pirotom.

I pored zahtjeva Austro–Ugarske da se ne miješa, Rumunija 10. jula ulazi u rat. Zauzeti sukobima sa Srbima, Bugari imaju slabu odbranu, tako da su Rumuni brzo prešli Dunav i nastavili prema Sofiji. Oni se 25. jula nalaze na samo 5 kilometara istočno od bugarske prijestonice, kada je pad grada zaustavljen intervencijom njemačkog cara. Upad Rumuna preko Dunava, primorao je Bugare da se povuku iz Srbije.

U sukobu saveznika, Turci vide mogućnost povratka ranije izgubljenih teritorija. Pod komandom Enver–paše prešli su liniju Enos–Midija, rastjerali  slabe  bugarske snage i 22. jula zauzeli Jedren. Napadnuta od srpske i grčke vojske, sa sjevera ugrožena prodorom rumunske armije, a sa juga ofanzivom Turske, Bugarska je prinuđena da zatraži primirje.

Vojne operacije su zaustavljene 31. jula. Mir je ugovoren 10. avgusta u Bukureštu. Spornih teritorija Bugarska se odrekla u korist Srbije i Grčke. Turska je dobila Jedren, a Rumunija područje Dobruže.

* * *

       Mirovni ugovor s Turskom, Grčka je potpisala 14. septembra 1913.  u Atini, Bugarska 24. septembra u Istanbulu, a Srbija naredne godine, 14. marta, takođe u Istanbulu. Drugim balkanskim ratom savez je razbijen, uticaj Velikih sila je naglašen,  a Makedonija je podijeljena između Srbije i Grčke.

U Prvom svjetskom ratu, od 1914. do 1918. učestvuju nacije širom svijeta. Neposredan povod za rat, bio je atentat u Sarajevu 28. juna 1914. na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda i njegovu ženu Sofiju. Kao vrhovni komandant, on je došao u Bosnu da posmatra vojne vježbe. Po završetku manevra posjetio je grad, ali ga je tamo ubio član Mlade Bosne, Srbin, Gavrilo Princip.

Uzroci rata su mnogo dublji. Osim želje za novom kolonijalnom podjelom svijeta, poslije balkanskih ratova ugroženi su regionalni interesi Austro–Ugarske, naročito kada je Srbija udvostručila teritoriju. Ona je Srbiji, 3. jula 1914. postavila nemoguć ultimatum, da njena policija izvrši istragu atentata. Kada od suverene Srbije nije dobila adekvatan odgovor, diplomatski odnosi su prekinuti 25. jula. Rat je objavljen 28. jula 1914.[91]

***

       Sa naglašenim osjećajem srpske nacionalne svijesti i slične istorijske sudbine, Crna Gora je uz Srbiju, uprkos nastojanju Beča da je privoli na neutralnost obećanjima da će dobiti novčanu pomoć, grad Skadar i djelove Raške. Već 28. jula ujutru, proglasila je mobilizaciju, a 1. avgusta, Narodna skupština na Cetinju jednoglasno objavljuje rat  Austro–Ugarskoj,  pozivajući da “zagrljena braća polete u sveti boj”. Crnogorska armija grupisana u Lovćenski, Hercegovački, Sandžački i Starosrbijanski odred sa 45.000 vojnika, pod komandom kralja Nikole i divizijara serdara Janka Vukotića, počela je operacije 7. avgusta.[92]

Sandžački odred–Bjelopoljska, Pljevaljska, Kolašinska i Durmitorska brigada i dva bataljona: Poljski i Jezersko–šaranski, drži front od Šćepan Polja do granice sa Srbijom. Odredom komanduje Luka Gojnić.

Komandant Bjelopoljske brigade bio je major Periša Vlahović, a kasnije kapetan Grujica Grdinić. Brigada je imala 4 bataljona: Brzavskim komanduje kapetan Mihailo Knežević, Prošćensko–baričkim kapetan Pero Đurišić, Bjelopoljskim kapetan Jakov Rakočević, i Pećarsko–bistričkim kapetan Savo Lopušina. Komandiri četa u Brzavskom bataljonu su: Vukosav Šćekić, Milutin Jokov Bubanja, Vuko Šćekić, Miladin Femić, a kasnije i Radun Savin Bubanja.[93]

Druga bubanjska četa imala je 4 voda. U različitim periodima komandiri vodova su bili: Radun Savin, Dragiša Vukićev, Radomir Krsmanov, Miljan Miladinov, Ljubomir Đurov i Dile Đolev. Iz jednog dokumenta se vidi da je Dragiša Bubanja zamjenjivao komandira čete.[94]

Desetari Bubanjske čete bili su: Arso Ludin, Rade Janićijev, Obrad Milev, Dile Đolev, Miljan Miladinov[95], Đorđije Vučetin (Andrijić), Stefan Krsmanov, i dr.[96]

Borbeni put Bjelopoljske brigade i Brzavskog bataljona, zapravo je i ratni put boraca iz Bubanja i okolnih sela. Brigada se 28. jula, okupila u Šahovićima. Početkom avgusta 1914. Brzavski bataljon ima prve okršaje blizu Pljevalja. Kapetan Mihailo Knežević, u Foči 4. septembra 1914., na osnovu izvještaja četnih starješina, upućuje zahtjev Komandi brigade da se nagradi sedamnaest boraca koji su se istakli hrabrošću, a među njima i petorica Bubanja:

pokazao kao najodlučniji vojnik u četi,Radun Savin,4. avgusta na Kovaču.[97]

Brigada je 9. avgusta već u Gotovuši. Žešće borbe počinju 15. avgusta. Tada su snage XVI korpusa zaustavile crnogorsku sandžačku vojsku. Pljevlja su okupirana 16. a Jabuka 20. avgusta. Neprijateljski napadi se nastavljaju prema Prijepolju i Bijelom Polju.

U Brzavskom bataljonu barjaktar je bio Josif Popović, zatim Vaso Šćekić – on jedno vrijeme komanduje polubataljonom, Miljan Korać, Akso Bubanja, Vuk Nedović, Vuko Ćorović i dr. Kada je, na Glasincu, Miljan Korać poginuo, barjak je, da ne padne na zemlju, zgrabio Rade Janićijev Bubanja i predao ga starijem i iskusnijem Aksu Radulovom.[98] Iz porodičnih razloga Akso se s Drine, sa sinom Novicom, vratio kući pa komandant Knežević za barjaktara imenuje Filipa Bubanju, iako ga Milun Petrić u monografiji ”Rujišta kod Berana i Rujištani…“, ne pominje.[99]

***

       Srbija je napadnuta iz Bosne. Austrougari su pod vođstvom komandanta Balkanske vojske generala Oskara fon Poćoreka, Drinu prešli 12. avgusta. Ubitačnim napadima, odbačena je III srpska armija, a zatim su ugroženi i drugi djelovi srpskog i crnogorskog ratišta. S II armijom đeneral Stepanović prema Drini (“Marš na Drinu”) kreće iz okoline Aranđelovca i kod Tekeriša započinje bitku koja će se od 16. do 18. avgusta svom silinom rasplamsati na planini Ceru, a 20. avgusta, završiti potpunim porazom austrougarske V armije.[100]

Cerska bitka biće upisana zlatnim slovima u istoriju srpskog naroda. To je prvi saveznički uspjeh u Prvom svjetskom ratu.

***

       U sadejstvu s crnogorskom sandžačkom vojskom, srpska Vrhovna komanda naredila je 27. avgusta užičkoj vojsci ofanzivu na Višegrad. Za prelazak u Srem, Vrhovna komanda I armiju prikuplja na Savi, a II i III na Drini da u početku brane pojedine sektore od ušća u Savu do Lešnice, odnosno od Lešnice do Zvornika.

Sandžački odred drži položaje Lisa–Grab–Kovren–Stožer, a Bjelopoljska brigada Kovren–Žuber–Čovići. Štab brigade je na Žuberu. Odredu je pristiglo pojačanje, pa su formirane dvije divizije: I i II sandžačka.[101] U sastav I sandžačke divizije ušla je Bjelopljska brigada. Prva divizija, odnosno desna kolona sandžačke vojske, 26. avgusta forsira pravac Kovren–Mataruge–Pljevlja.

Pljevlja su oslobođena 27. avgusta. Bjelopoljskoj brigadi je naređeno da preko Pljevalja i Čajniča,  hitno,  izvrši pokret u pravcu Drine.

Kraći prekid operacija samo je predah pred još žešće okršaje. Komandir Brzavskog bataljona,  kapetan Knežević, u Foči, 3. septembra 1914. izvještava o brojnom stanju jedinice:[102]

Austrougarska balkanska vojska dodatno je popunila sastav, obnovila opremu, ojačala artiljeriju i odmorila se. Od 8. septembra vrši konstantan pritisak na Drinski front. Srpska vojska se povukla i iz Srema, gdje je doživjela brojne neprijatnosti od lokalnog stanovništva, pa i srpskog, koje je vojsku gledalo sa podozrenjem – “gedže u opanku”.

***

       Bjelopoljska brigada je 8. septembra izašla na Drinu. I crnogorska sandžačka vojska sama, 11. septembra, forsira Drinu nizvodno od Foče, a tri dana kasnije i kod Goražda. Kod Starog Broda, Višegrada i Međeđe, Užičani su stigli 14. i 15. septembra.  Nakon dva dana, Sandžačka i Užička vojska već su u visini Rogatice.

Vukotićeve trupe su ušle duboko u jugoistočnu Bosnu, a 22. septembra silovitim napadom dolinom Prače izbile su na Glasinac i planinu Jahorinu. Izviđačke jedinice isturene prema Sarajevu, 25. septembra su zauzele liniju–zapadna Romanija–selo Pale–Kalinovik. Romanija je oslobođena 3. oktobra. U toku ovih borbi poginuo je Dragiša Živkov Bubanja, a ranjeni su Dmitar Jokov[103] i Luka Miladinov.

Upad srpske i crnogorske vojske u istočnu Bosnu, prekinuo je Drinsku bitku. Austrougari su morali da traže dodatna pojačanja. Teške borbe, naročito one oko srednjeg toka Drine, na Gučevu i Mačkovom kamenu, zaustavile su ofanzivu na Srbiju.P PNeprijatelj je imao 23.000 poginulih, i 4.000 zarobljenih vojnika. I srpske žrtve su velike – 16.000 poginulih i ranjenih. Od samog početka rata nečuveni su zločini u Mačvi, Jadru i Podrinju gdje je ubijeno oko 4.000 staraca, žena i djece. Pred nadmoćnijim trupama velikog susjeda, Srbi su se povukli na desnu obalu Drine. Ovo dvomjesečno ratovanje po planinama zapadne Srbije naziva se Drinska bitka.

***

       U drugoj polovini oktobra, na svim linijama fronta, neprijatelj žestoko napada. Borbe traju danonoćno. Bitka na Romaniji, kako je Austrijanci nazivaju, do 21. oktobra je uglavnom uravnotežena. Iako su mu nanijeti veliki gubici, neprijatelj dovlači nove snage.

Crnogorci su primili glavni udar, ali su se zbog prodora dijela austro- ugarske III brdske brigade pravcem Kalinovik–Foča i ugrožene odstupnice, naglo povukli s položaja sjeverno od Goražda. Srpska vrhovna komanda 23. oktobra, sandžačkoj vojsci i Drinskom odredu naređuje završetak operacija i povlačenje na desnu obalu Drine.

Bjelopoljska brigada se nalazila između sela Šehovića i Mlađa, jugoistično od Glasinca. Neprijatelj je žestoko napadao položaje Brzavskog, Prošćensko–baričkog i Bjelopoljskog bataljona. U jurišima i bacanju bombi tada su se naročito istakli Vuko Radomirov Bubanja[104] i Vuko Šćekić.[105]

***

       Treći snažan udar austrougarske vojske na Drinskom frontu, izvršen je 6. novembra ubitačnom artiljerijskom vatrom i odlučnim pritiskom iz sektora Srebrenica–Ljubovija. Žestoko se napadalo i sa položaja u Mačvi. Želeći da speru sramotu iz prethodnih bojeva, ne žaleći žrtve, austrougarska vojska potiskuje srpske trupe na cijeloj liniji fronta. Nedostatak topovske municije prijeti katastrofom. Prva armija prima teške udarce. Situacija je na ivici ponora.

U Valjevu 8. novembra, sjednicom Vlade i Vrhovne komande predsjedava regent Aleksandar Karađorđević. Vojvoda Putnik u očaju pominje čak i sklapanje primirja. Nikola Pašić i regent Aleksandar traže borbu do kraja. Posle dramatične noći prihvaćen je stav predsednika Vlade. Srbija je sama. “Saveznici” su je, kao i do tada ostavili bez ikakve pomoći.

Odlikovanja Vuka Radomirovog

Neprijatelj je snažan–”palo” je Valjevo, Lajkovac, Obrenovac, Lazarevac, Kosjerić, Požega … Beograd je bez odbrane i vojska Monarhije, 3. decembra u njemu trijumfalno održava paradu.

Sa vojskom odstupa i narod. Pomoći niotkuda. Panika je na vrhuncu, nestašica hrane, glad i očaj se uselio u sve srpske domove. Grčka odbija da isporuči 20.000 granata dok joj francuska Vlada ne uplati sredstva. Samo godinu dana ranije, Srbija i Grčka su potpisale sporazum o zajedničkoj odbrani u slučaju napada na jednu od ove dvije zemlje. Srbija je na umoru, davno sanjani ideal “crno–žute” monarhije skoro da je ostvaren.

Tog istog 3. decembra, kada je Beograd u neprijateljskim rukama, na ratnu pozornicu stupa slavni đeneral Živojin Mišić. On je 15. novembra postavljen za komandanta Prve armije. Sa položaja zapadno od Gornjeg Milanovca iznenada prelazi u protivnapad. Mišić povlači očajnički potez–skratio je liniju fronta, dao vojnicima vremena da predahnu, nahranio ih i dramatično stavio pred izbor–ropstvo pod “Švabama” ili borba do posljednjeg čovjeka.

Iz Grčke konačno stiže artiljerijska municija. Vojvoda Stepa Stepanović i đeneral Pavle Jurišić–Šturm, kreću u napad. Austrougarski front se pokolebao, povio, a zatim i raspao. Srpska ofanziva je izuzetna, neprijatelj odstupa ka Savi i Dunavu, ratna oprema je razbacana po drumovima, broj zarobljenika je ogroman.

U dnevniku jednog vojnika Monarhije piše: “Nijesmo mogli ni da zamislimo da su nam Srbi za petama. Po jarugama mnogo poginulih konja, razbacane robe, rublja, amova, konzervi. Bježimo u panici. Talasanje i tiskanje na mostu, guranje i laktanje, drmanje i nered se ne mogu opisati”.

Beograd je oslobođen 16. decembra. U završnoj fazi, za svega 13 dana, neprijatelj je potučen i definitivno protjeran sa teritorije Kraljevine Srbije. Front je postavljen na Drini i Savi. Pod imenom Kolubarska bitka, borbe su trajale do 15. decembra 1914.

***

       Pobjede Srbije i Crne Gore su kod saveznika izazvale simpatije, i malo šta više od toga. Pažnju privlači preokret u Kolubarskoj bici. Velike države su počele da cijene te male balkanske zemlje koje su odbrambenim udarcima znatno poremetile neprijateljske planove i moralno ponizile slavno carstvo Habsburga.  Srbija i Crna Gora  postaju važan dio koalicije.

O herojstvu srpske vojske najbolja svjedočanstva su ostavili njeni neprijatelji. U visokim vojnim krugovima u Beču i Berlinu, ocijenjeno je da snagu srpskoj vojsci daju i besprekorno obučeni i visokomoralno nadahnuti oficiri; vojvoda Mišić je okarakterisan kao najsposobniji srpski komandant. Za srpskog vojnika se ističe da je najbolji u odbrani, kada se bori “tvrdoglavo, aktivno i uspješno”. Artiljerija je bila elitni dio srpske vojske “pošto raspolaže dobro obučenim i najinteligentnijim oficirskim sastavom”.

Austro–Ugari su, na određenim područjima u Srbiji, tokom ljeta i jeseni 1914., prema civilnom stanovništvu surovi i genocidni. Na okupiranim teritorijama su u malom broju ostali samo starci, žene i djeca, ali ih je neprijatelj zatvarao i strijeljao ne gledajući na uzrast. Nakon oslobođenja ovih krajeva, srpska vojska je nalazila tragove teških zločina.

U izvršenju nedjela, čak dobrovoljno, za šta ima gomila zapisa ističu se “Švabe koji govore naški” – Hrvati i bosanskohercegovački muslimani sa kojima će taj isti narod samo nekoliko godina kasnije živjeti u zajedničkoj državi. Đeneral Pavle Jurišić–Šturm izvještava: “Austrijska vojska je počinila u našim krajevima strahovita zvjerstva. Svuda po selima, nalaze se omanje grupe pobijenih i unakaženih…Vješana su i strijeljana i djeca od 10 godina”!!!

***

       Nakon iscrpljujućih borbi i stradanja, Srbija je u proleće 1915. kako je zapisao američki novinar Džon Rid, “zemlja smrti”. Pretežak je ratni napor; vlada ogromna glad, nestašica namirnica, stoke za vuču, sirovina, novca i radne snage, a oblasti gdje se vode borbe, razorene su i popaljene. Najžešće je opustošena plodna Posavina.

Epidemije haraju, a vrhunac su dostigle u februaru i martu 1915. Pjegavi tifus je smrtonosan. Bolnice su mjesta užasa. Ulice srpskih naselja su pune kola sa mrtvačkim sanducima, a groblja se šire preko svake mjere. Umrlo je više od 100.000 ljudi. Smrt je pokosila četvrtinu srpskih ljekara i bolničkog osoblja. Ipak, inostrana pomoć, prije svega iz Engleske, presudno je doprinijela da se bolest zaustavi. Pojedinci, humanitarne organizacije i vlade su spremne da pomognu jednom malom narodu koji se prethodnih mjeseci pročuo po odlučnoj odbrani slobode.

Poslije obilaska fronta na Drini, Rid piše da se “dizao zadah da se čoveku smuči”; hodao je po mrtvima, toliko ih je bilo. Čudio se “izuzetnom odsustvu gorčine u Srbiji”. U Mačvi je vidio “cio kraj spaljen, opljačkan, a stanovništvo pobijeno. Nijednog vola nijesmo vidjeli, a kilometrima ni čovjeka. Prošli smo kroz mjesta u kojima trava raste po ulicama i gdje nijedno ljudsko biće više nije živjelo”.

U valjevskoj bolnici je zapazio “…strašnu sobu, punu ljudi, sa tifusnom gangrenom, užasnom bolešću, od koje meso truli i kosti se mrve. Soba je puna ljudi bez nogu i ruku,  ljudi kojima su trula lica i grudi. Smrt je dolazila u strašnoj agoniji”.

Ratna iskušenja tek će se nadviti nad Srbijom. U septembru 1915.  u Sremu, u Bosni, u južnom Banatu i zapadnoj Bugarskoj prikuplja se vojska za napad. Trupama od oko 800.000 savremeno naoružanih vojnika, komandovao je slavom ovjenčani ratnik, njemački feldmaršal August fon Makenzen. Pripremala se koncentrična ofanziva protiv Srbije uz učešće elitnih jedinica Austro–Ugarske, Njemačke i Bugarske.

***

       Bjelopoljska brigada, do oktobra 1915. drži front na lijevoj obali Lima prema Međeđi i Trebosilju. U drugoj polovini oktobra 1915. Brzavski bataljon je u sastavu Sandžačke brigade, koja je sa Vasojevićkom, 27. oktobra, zauzela neka sela iznad Dobruna.[106]

***

       Njemačke i austrougarske trupe, snažnom artiljerijskom pripremom i malim desantnim akcijama, napale su Srbiju 5. oktobra 1915. Prodor je usmjeren iz Banata, preko Dunava ka dolini Velike Morave. Srbija agresoru može da suprotstavi najviše 300.000 vojnika, uglavnom starije dobi, razvučenih na oko 1.000 kilometara fronta. Srpskim armijama komanduju general Šturm i vojvode Mišić i Stepanović. Vrhovna komanda se nalazila u Kragujevcu.

Beograd je prva tačka udara; napadnut je 6. oktobra strahovitom topovskom vatrom. Na grad se sručilo najmanje 30.000 granata, izuzetne razorne moći. Pored redovnih trupa, prijestonicu brane civili, starci, žene i djeca oružjem poginulih vojnika. Major Gavrilović je okupio rastrojene jedinice i naredio: “Obraz Beograda ima da bude svetao. Vojnici, junaci! Vrhovna komanda je izbrisala naš puk iz brojnog stanja. Zato naprijed, u slavu. Živio Beograd”!

Uz velike gubitke, za dvije nedjelje, Makenzenove trupe su ušle tek 30 kilometara u srpsku teritoriju. Bugari u napad kreću 11. oktobra, udarivši s leđa srpsku odbranu, ali su ostali prikovani na polaznim položajima. Njemački generalštab  pojačanja dovlači i sa francuskog bojišta. Razvučeni na tri strane, Srbi odstupaju korak po korak; uz vojsku se povlači i narod. Desetine hiljada civila sa djecom, na zaprežnim kolima ili u rukama, vukući i noseći ono što se moglo ponijeti, idu prema jugu, ne znajući gdje će se zaustaviti. Srbija je pokretna masa izbjeglica, bez krova i hrane, koja odstupa po jesenjem nevremenu i bespuću.

Neprijatelj je izgubio petinu snaga. I odbrana Srbije kopni. Probijen je front u Makedoniji–Bugari su 19. oktobra izašli na Vardar, ušli su u Kumanovo i okupirali Skoplje. Odsječeni od Egejskog mora, srpska vojska organizovano odstupa; neprijatelj nije uspio da je opkoli. Srpski vojni i politički vrh se pokazao doraslim iskušenjima. Kralj Petar je na frontu, sin mu je u rovu. U Berlinu uzalud iščekuju srpsku ponudu za kapitulacijom. Na sjednici Vlade od 29. oktobra u Kruševcu, kojom predsjedava regent Aleksandar, usvojena je odluka “da se ima istrajati do kraja u dosadašnjoj politici”. I sile Antante očekuju da Srbija pristane na separatni mir. Srpski moral je veći od izazova. Izlaz se traži svuda, osim u kapitulaciji.

U prvoj polovini novembra 1915.  srpske trupe i narod se slivaju na Kosovo. Vlada i vrhovna komanda su odlučili da se odstupa do albanske obale. O tome su obaviješteni saveznici i traži se pomoć u hrani i opremi. Pašić nijednog trenutka nije sumnjao u uspjeh: “Mi ćemo za mjesec dana imati vojsku od 250.000 ljudi, dobro opremljenu, obučenu i naoružanu, koja će moći, u društvu sa saveznicima, ne samo istjerati neprijatelja sa Balkana, već ga i uništiti”.

Spas je viđen u strpljenju i izdržljivosti naroda; povlačenje je naređeno 25. novembra. Nevjerica i očaj prijete da je dovedu do potpunog sloma. Glad hara, bjekstva vojnika su svakodnevna. Iskušenja albanskih planinskih bespuća i strah od nadolazeće zime ne mogu svi da izdrže. Izostanak savezničke pomoći prati i teško razočarenje da borbu treba nastaviti van otadžbine. Ispred je nadmoćniji neprijatelj – iza šiptarski komiti koji sprečavaju ulaz u sela gdje se može naći hrana i topli konak.

U Skadar je Vlada stigla 28. novembra, a vrhovna komanda 6. decembra. Muke su prevelike, stradanja ogromna. Albanske planine su grobnica bezbrojnim sudbinama i neostvarenim snovima. Tamo su ostale rasute kosti desetina hiljada pomrlih od gladi, zime ili arnautskih kuršuma.

Dolaskom na albansku obalu okončana je tek prva etapa stradanja. Smrt od gladi kosi. Nema savezničkih brodova. Nešto hrane blagovremeno je stiglo samo u luku Drač. Stanje je užasno. Regent moli ruskog cara za pomoć i naglašava da je riječ o opstanku srpske vojske. Konačno, poslije dramatičnih izveštaja, saveznici su spremni da učine što mogu. Stiže sve više namirnica i sanitetskog materijala. Pripreme za evakuaciju Srba sa albanske obale počele su 29. decembra, a 8. januara 1916. odlučeno je da se vojska prebaci na ostrvo Krf.

***

       Austrougarska vrhovna komanda nastoji da uništi ostatke srpske armije, da osvoji i anektira Crnu Goru i Albaniju, protjera Antantine trupe iz Soluna i tako učvrsti i obezbijedi dominaciju na Balkanu.[107] Njemačka vrhovna komanda, rukovodeći se sopstvenim interesima u namjeri da poštedi svoje snage od novih gubitaka, radi njihovog angažovanja na drugim ratištima, usprotivila se nastavku borbi na Balkanu.P

Načelnik austrougarske vrhovne komande, general Konrad fon Hecendorf u decembru 1915. na svoju ruku, naređuje da njegove trupe preduzmu samostalan prodor kroz Sandžak u pravcu Čajniča, Boljanića i prema Pljevljima, i da, slamanjem sjevernog crnogorskog fronta, prisile Crnogorce na predaju i presijeku odstupnicu srpskoj vojsci. Tim prodorom, napadima bugarskih jedinica na srpsku zaštitnicu koja odstupa prema Draču i Elbasanu, i pobunama albanskih plemena u sjevernoj Albaniji, Srbi su izloženi novoj nevolji.

Premorenost austrougarskih trupa, zima, neprohodan teren, otpor srpskih zaštitnih bataljona, a posebno crnogorske sandžačke vojske, omeo je namjeru neprijatelja; ofanziva kroz Sandžak je obustavljena već 6. decembra, posle osvajanja Pljevalja. Austrijanci su shvatili da jednom operacijom ne mogu da slome crnogorsku vojsku.

Iz Makenzenove grupe, po cijenu prekida odnosa sa njemačkom vrhovnom komandom, Hecendorf je izvukao III armiju ojačanu svim raspoloživim trupama na Balkanu i generalu Kevišu naredio da likvidira sandžačku vojsku. On nije htio da propusti priliku da se Crnogorcima osveti zbog davne pomoći ustanicima u Krivošijama u drugoj polovini XIX vijeka, i pohoda sandžačke vojske 1914. prema Sarajevu. Napad je planiran u decembru 1915. ali je zbog problema sa transportom vojnika odložen; naknadno je odlučeno da to bude početkom sljedeće godine.[108]

Poslije devedeset i tri dana borbi, 5. januara 1916. sandžačka vojska je kod Mojkovca i na obali Tare. Prema planu vojvode Radomira Putnika, imala je zadatak da omogući izvlačenje srpske armije preko Crne Gore u pravcu Albanije.[109] U mojkovačkom kraju, ta zima je zapamćena kao jedna od najhladnijih. Snijeg neprekidno pada, a temperatura se spušta i do 25 stepeni ispod nule. Vjetar snažno, i u naletima, diže sniježni pokrivač i stvara ogromne smetove. Vojnici na položajima, zamoreni ratovanjem, gladni i slabo obučeni, studen ublažavaju grijući se pored vatri koje tijelima zaklanjaju od oluje.

Stariji su, da ohrabre mlađe, neiskusne i nevične pričali o Fundini, Vučjem Dolu, Skadru…, a čule su se i gusle. Hrana se nije dijelila, niti je ikome padalo na pamet da je traži. Vojska navikla na odricanje, ratuje “o svome ruhu i kruhu”. Na hladnoći, na kojoj puca drvo i kamen, Badnji dan 1916. dočekali su u rovovima. To su ratnici koji su preko leđa prevalili nekoliko ratova. Sa njima je i cvijet crnogorske mladosti, dva regrutska bataljona od 18 do 22 godine.[110]

Položaji kod Mojkovca su sa sjevera oivičeni planinom Buren, sa istoka rijekom Ljubovijom i njenom pritokom Bistricom, sa juga masivom Bjelasice, a sa zapada Tarom. Obronci Bjelasice sa stoljetnim šumama strmo se spuštaju ka Tari, Lepešnici i Ljuboviji. Prevoj preko Medenog guvna, Razvršja i Uloševine veže se sa Gracom i Komom, i pravi most između Bjelasice i Buren planine, gdje sredinom protiče svuda gazna rječica Lepešnica.

Tamo je postojao samo seoski put koji je od Mojkovca preko Uloševine, dolinom Lepešnice i Ljubovije, jednim krakom išao za Bijelo Polje, a drugim, preko Oboda Kaljića za Šahoviće; u zimskom periodu, zbog smetova i snježnih nanosa nije bio prohodan.

Kosa koja se od Bjelasice preko Medenog guvna, Razvršja i Uloševine naslanja na Buren planinu, predstavljala je položaj sandžačke vojske, koji je Austrougarima zatvarao put prema Mojkovcu, Kolašinu i dalje ka dolini Morače i Zete.  Za odbranu su pogodni i visovi iznad doline Lepešnice.

Gusta šuma u blizini Tare smanjuje vidljivost i onemogućava brzo kretanje preko, u to doba uvijek snjegovite Bjelasice. Vremenske prilike su bile nepovoljne. Stalno su se, uz olujni vjetar, smjenjivali kiša i snijeg. Stezao je ljuti mraz, a svi putevi su zavijani. I jedni i drugi su računali na nevrijeme, a posebno sandžačka vojska jer su se njeni položaji nalazili u planinskim predjelima.

Za zatvaranje najosjetljivije tačke na cijelom frontu–mojkovačke kapije, serdar Vukotić je postavio I sandžačku diviziju pod komandom brigadira Petra Martinovića. Prilaze Mojkovcu su branile brigade–Kolašinska, brigadira Miloša Medenice, Bjelopoljska, kapetana Grujice Grdinića i Drobnjačko–uskočka, komandijera Jovana Žižića; Izviđački odred kapetana Krsta Popovića, I i III regrutski bataljon poručnika Petra Đuraškovića i kapetana Marka Samardžića, i artiljerija majora Mila Đukanovića.[111]

Na vojnicima je domaća odjeća – šta je ko ponio ili od kuće dobio, to je i nosio. Crna Gora nije imala, bolje se nije moglo. Pomoć saveznika je zanemarljiva. U deset ili petnaest dana vojnici jednom ili dva puta dobijaju pola kilograma hljeba, od ječma ili zobi. Kasnije ni toliko. Jelo se neslano i nekuvano meso. Često nije bilo ni jednog ni drugog.

Iako glad satire žešće od ratovanja, vojnicima je naređeno da “ne traže hranu – jer je nema”. Go, bos, gladan, bez oružja i  municije – nijesu samo fraze, već riječi koje su najvjernije odslikavale vojnika tadašnje sandžačke vojske.[112]

Crnogorac je imao sopstveni kriterijum čojstva i junaštva, i moralni kodeks koji je podrazumijevao što u ratu treba da čini, ili ne čini. Princip neodstupanja pred neprijateljem i svijest o neprolaznim vrijednostima za koje se vrijedi žrtvovati, prisutni su kod svakog vojnika.

***

       Austro–Ugarska je na Mojkovac usmjerila Pedeset treću diviziju generala Pongraca i Šezdeset drugu diviziju generala Kalzera. Prema Izviđačkom odredu kapetana Krsta Popovića raspoređena je Sedamnaesta brigada pukovnika Karpelusa; brigada generala Švarca upućena je na sjeverne padine Razvršja, do Lepešnice; brigada generala Rajnera prema Bojnoj Njivi i Uloševini; brigada pukovnika Špidlera iz Šezdeset druge divizije nalazila se u Prošćenju, prema Bjelopoljskoj brigadi.[113]

Nizvodno na Tari, prema jedinicama odbrane Tare (Sandžačka i Pljevaljska brigada) ojačane sa dvije brdske baterije i osam topova, angažovana je Dvesta deveta landšturmska (jurišna) brigada i grupe pukovnika Vučetića i Vukadinovića, sa oko 800 vojnika.

***

       Austrougari sa modernim “mauzerkama”, 45 topova, desetinom mitraljeza i ogromnom količinom municije, na položajima su udaljeni jedva 150 do 200 metara od Crnogoraca naoružanih zastarjelim ruskim ”moskovkama”, kalibra 7,62 mm. Crnogorska artiljerija je imala 25 topova, raznih sistema i kalibara; bataljon je raspolagao sa 8 mitraljeza ”Maksim”.

I municije je nedovoljno – na pušku je dijeljeno od 200 do 400 metaka, za topove manjeg kalibra 80, a za one veće po 35 granata. Mnogo boraca nije imala bajonete, polomili su ih, ili pogubili, boreći se u prethodnim ratovima. Ostalog naoružanja nije bilo. Serdar Vukotić je komandovao sa 6.500 vojnika, a pod komandom generala Rajnera bilo ih je 20.000.

I pored premoći u vojnoj sili i naoružanju, poučena neuspjesima u prethodnim bitkama, austrougarska vrhovna komanda je namjeravala da pregovara. U pratnji dva vojnika, po dogovoru, major Štajcer se sastao sa poručnikom Radojem Ćetkovićem. Do štaba komande sandžačke vojske, poručnik je pregovarače s povezom preko očiju vodio zaobilaznim stazama. Sa izričitim zahtjevom njegove komande, major traži ”da crnogorska sandžačka vojska za 24 sata potpiše kapitulacij”. Kratko su pregovarali, jedini mogući odgovor je glasio – ”Ne”!

***

       Na Badnji dan, general Rajner, elitni oficir, maštovit, hrabar, profesionalan i energičan vojnik i vojskovođa, komanduje napad. Računao je da se na praznik Crnogorci neće boriti i da su mnogi pošli kućama.

Prevario se! Kad je počela artiljerijska priprema i kada su se čuli prvi plotuni, na ključnim položajima na Razvršju, Bojnoj Njivi i Uloševini nije bilo vojnika koji nije bio spreman da dočeka neprijatelja.

Položaje na Razvršju i Bojnoj Njivi, u 7 sati ujutro napao je VI mađarski kraljevski puk, ali ga je Kolašinska brigada hrabro dočekala. Smjenjivali su se juriši i protivjuriši, a položaji po nekoliko puta prelaze iz ruke u ruku.

Petar Vlahović bilježi: ”Bojna Njiva je izgledala stravično. Kroz ugaženi i okrvavljeni snijeg svuda su ležali jezivi svjedoci surove borbe. Mrtvi vojnici su se mogli vidjeti na svakom koraku tog krvlju nalivenog terena. Oprema, puške, rančevi, fišeklije… bili su razasuti svuda naokolo. Po koji ranjenik, krvav, promrznut davao je posljednje znake života”!

Zapis je ostavio i komandant Kolašinske brigade, brigadir Miloš Medenica: ”Sada sam stigao na položaj. Poslije uporne borbe, neprijatelj je zaobilaženjem i junačkim jurišem slomljen. Mrtvih neprijateljskih vojnika je masa. O našim gubicima još nemam izvještaj, ali je priličan broj. Držanje boraca je za svaku pohvalu. Docnije ću poslati podrobniji izvještaj”.

Snažno i uporno neprijatelj juriša; Donjomorački bataljon je u popodnevnim časovima prinuđen da se povuče sa Bojne Njive, ali su djelovi Kolašinske brigade ostali na Uloševini i Razvršju. General Rajner lično predvodi napade. Sa promjenljivim uspjehom, okršaji se vode tokom čitavog dana.

Noć je prekinula borbena dejstva. Razvršje je zadržala Kolašinska brigada. Austro–Ugari su na Bojnoj Njivi i Uloševini. Ni jednom protivniku, borbe na Badnji dan nijesu donijele prednost. Obje strane imaju velike gubitke. U izvještaju komandanta Prve sandžačke divizije, brigadira Petra Martinovića kaže se: ”Kolašinska brigada ima 55 poginulih i 101 ranjenog borca, a samo Donjomorački bataljon 19 poginulih i 50 ranjenih”.

Pojedinačnih sukoba je bilo i tokom noći. Borbe su vođene na položajima Bjelopoljske brigade; ima poginulih–između ostalih i brigadni barjaktar Milivoje Bošković.

Noć uoči Božića bila je najteža u karijeri oba komandanta–divizijara i serdara Janka Vukotića i generala Vilhema fon Rajnera. Naredni dan je bio presudan. Serdar Janko je znao da od njega i njegovih boraca zavisi sudbina Crne Gore i dio srpske vojske, koja se od Podgorice povlači ka Skadru. Nije izdržao da dočeka dan u štabskoj kancelariji. U Kolašinu je ritualno založio badnjak i napustio grad.

Sa pratnjom i kćerkom Vasilijom, koju je iz milošti zvao Gaguna, serdar je u sniježni i vjetroviti sumrak pošao u Mojkovac. U Štitarici je, u štabu brigadira Petra Martinovića komandantima brigada i članovima divizijskog štaba rekao: ”Moji sokolovi, Badnji dan i Božić su stara slava naše junačke Vojske! Znaju to oni i zato će sjutra žešće nego danas, navaliti da nas zajedno sa tim svetinjama unište. Zato, Petre, moraš ih odbaciti i povratiti naše izgubljene položaje na Bojnoj Njivi i Uloševini, po svaku cijenu! Druge nam nema…”.

Serdar Vukotić je znao slabe tačke protivnika, i da samo dobra taktika vodi u uspjeh. Opredijelio se za protivnapad i borbu izbliza – na nož i bajonet. U masovnim sudarima, crnogorski vojnik je bio bez premca i mnogo pogodniji za napad nego za odbranu. Uljuljkan početnim uspjehom, i neprijatelj se spremao za nastavak ofanzive. Njegov plan je bio jednostavan, sa prvim jutarnjim zracima, jurišom osvojiti položaje sandžačke vojske i prisiliti je na predaju.

***

       U osvit zore, na Božić 1916. serdar Vukotić se sa ordonansom, kćerkom Vasilijom–Gagunom, Petrom Martinovićem i štapskim oficirima nalazio na Prepranu, na osmatračnici. Snažnom vatrom s boka, i po mogućnosti s leđa, Uskočki bataljon je trebalo iznenada da počne napad, a Kolašinska brigada sat kasnije.

Iz sela Rakite, Uskoci su pošli za Golonoge da se pod zaštitom noći i guste šume, neopaženo privuku neprijatelju. U sedam sati je komandovano: “Juriš, ko je Crnogorac”! Poletjeli su junaci. U snijegom zavijanim mojkovačkim gorama i na ledom okovanim visovima, došlo je do sudara prsa u prsa–na sablju i bajonet. Bez predaha, Uskočki bataljon vodi žestoku borbu, juriša se samo naprijed. Plotuni su sve žešći. Vojnici kidišu, pa je zadivljujuća lakoća, sa kojom se hvataju za nož i kako na nož dočekuju neprijatelja.

Rovački, Kolašinski, Lipovski i Gornjomorački bataljon, počinju sat kasnije. Nakon 100 do 200 metara, u gustoj šumi, sreli su neprijatelja koji je zaobilazeći njihove položaje, krenuo da zauzme Razvršje. Sudarili su se sa VI kraljevskim ugarskim pukom. Nastala je borba u susretu–rijedak oblik ratovanja. U naletu su probili borbeni poredak Ugara, odbacili ih prema Ulo- ševini i Lepencu i stvorili prostor za protivnapad  divizije.

Silovito je krenulo pet bataljona i dvije izviđačke čete Kolašinske bri- gade, i I i III regrutski bataljon Drobnjačko-uskočke brigade. Ređaju se juriši i protivjuriši. Rovački bataljon trpi glavne udare; ovladali su kosom koja se sa Razvršja spušta ka Bojnoj Njivi. Imaju prilične gubitke–poginuo je komandir mitraljeske čete, kapetan Mrkoje Bećković i oficir Sava Rogić, a ranjen je komandir Treće čete, kapetan Aleksa Bojić.

Kritičan moment nastupa oko tri sata poslije podne, kada je Dvesta peta austrougarska brigada u borbu uvela posljednje rezerve. Rovčani su ih dočekali snažnom vatrom, ali su se pod naletom jačeg neprijatelja povukli u gustu šumu na desnoj obali Rudnice. Neprijatelj nije izašao na Razvršje. Bataljoni Kolašinske brigade uspjeli su da zadržale položaje. Marko Cemović je pisao da su imali preko 400 mrtvih i ranjenih, od toga 30 oficira i šest barjaktara.

***

       Značajnu ulogu su odigrale izviđačke čete. Popunjene mladim i obučenim ljudima za ovu službu, predvođeni sposobnim i hrabrim oficirima, oni su oči i uši brigade. Izviđali su neprijatelja i njegove položaje, prvi su sa njim dolazili u dodir, prvi su stupali u borbu, i posljednji je napuštali.

U gluvo doba noći, skriveni mrakom, oni prolaze kroz neprijateljske položaje, prebrojavaju i otkrivaju njegove jedinice. Od njihovih podataka zavise komande i uspjeh borbenih zadataka. Znali su da njihovi saborci ne mogu ići u borbu, u juriš, dok se oni ne vrate. Kada je trebalo, hvatali su se za pušku i bajonet,  hrabro se boreći, pa je njihovo herojstvo i požrtvovanje često bio primjer ostalima.

***

       Brzavski, Gornjoseljski i Drugi regrutski bataljon su izviđački odred sandžačke vojske; kontrolišu položaje na desnoj obali rijeke Lepešnice i Ljuboviđe i potez od Majstorovine do sela Brzave.[114]

***

       Rat je bio opštenarodni i svi su, od najmlađeg do najstarijeg, branili zemlju. Vojsku u većini konstituišu plemena i bratstva. Regrutski bataljoni su početak nove crnogorske vojne organizacije. To su mladi, snažni i uvje- žbani momci, obučeni za rat ”po novim pravilima” i predvođeni školovanim oficirima.

Na Bojnoj Njivi su naišli na utvrđenja i rovove ispred kojih se nalazilo nekoliko redova bodljikave žice. Silovito su krenuli, ali se i neprijatelj snažno branio. Prvi juriš nije uspio. Borba je začas prestala, utihnula, a onda su opet, žešće nego prije, ponovo jurišali. Išli su naprijed, nijesu uzmicali. Mitraljezi su sipali ubitačnu vatru, a artiljerija je bjesomučno tukla. Granate su eksplodirale dižući mladiće u vazduh i komadajući njihova tijela. I drugi napad nije uspio, nije se moglo. Bojna Njiva je ostala u rukama neprijatelja. Regrutski bataljoni nijesu mogli da je zauzmu.[115]

Serdar Vukotić je na komandnom mjestu–Prepranu. Sa brigadirom Petrom Martinovićem i štapskim oficirima prati tok borbi–prima izvještaje i daje naređenja. Nešto dalje od njih nalazio se komandant Drobnjačko–uskočke brigade, komandijer Jovan Žugić sa načelnikom štaba, poručnikom Jevtom Ružićem.

Vukotić je naredio da se u borbu uvede jedina divizijska rezerva – Drobnjački bataljon i da se Bojna Njiva po svaku cijenu osvoji; od Previške, Komarske i Ivičke čete formiran je bataljon pod komandom poručnika Jevta Ružića. Vojnička, Bioska, Timarska i Tušinjska četa kapetana Nikole Ružića premještene su iza Preprana, u divizijsku rezervu.

Oslabljen, novoformirani Drobnjački bataljon oko jedanaest sati i trideset minuta, sa oko 250 vojnika kreće u juriš. U prvom borbenom redu nalazila se Komarska i Ivička četa, a Previška je u aktivnoj rezervi i nastupa iza lijevog krila. Snažnom vatrom, ali više hrabrošću, Drobnjaci su zauzeli prvu liniju rovova. Žestokim protivnapadom neprijatelj ih je zaustavio i vratio na polazni položaj.

Nakon kraćeg predaha, poručnik Ružić je rekao: “Drobnjaci, sokolovi sivi, pri polasku obećasmo komandantu divizije da ćemo osvojiti Bojnu Njivu. Pogledajte desno kako Rovački bataljon krvari–hoćemo li ga izdati? Prošli juriš nije uspio zato što ga složno ne preduzesmo, a sada ćemo, junaci moji, svi zajedno, i moramo uspjeti”.

Uslijedila je brza paljba i juriš. Austrougari se nijesu mogli suprotstaviti iznenadnom i silovitom napadu. Iako su ispred razvučena tri reda bodljikave žice, Drobnjaci su uskakali u rovove i na bajonet ih zauzimali boreći se prsa u prsa. Probijena je prva, a zatim i druga linija odbrane.

Pred Drobnjacima neprijatelj u panici, i sa velikim gubicima, napušta Bojnu Njivu. Zadatak je izvršen. Po mišljenju boraca koji su osvojili Bojnu Njivu i nekih vojnih analitičara, pored lične hrabrosti, pobjedi u borbi prsa u prsa doprinijele su i puške “moskovke”, koje su za 30 santimetara bile duže od austrougarskih “mauzerki”.

General Rajner se nije mirio sa gubitkom Bojne Njive. Poslije snažne artiljerijske pripreme, sa Dvjesta petom brigadom napao je položaje Drobnjačkog i Rovačkog bataljona. Snažna odbrana je pokolebala austrougarske vojnike, koje samo što nije uhvatila panika. Dosljedan vojničkim principima, Rajner je energično stao na čelo posljednje rezerve i sa isukanom sabljom krenuo u novi napad. Nije osvojio Bojnu Njivu, ali je uspio da zaustavi zahuktalu I sandžačku diviziju i spriječi slom svojih jedinica.

***

       Ljubomir Aleksić opisuje: ”Borba Uskočkog bataljona, nije ništa drugo već niz krvavih juriša i protivjuriša. Svi smo u pokretu, i mi i neprijatelj, snijeg je dvometarski, napadao je noću i stalno pada. Mećava ga razvijava i pravi velike namete i smetove… Bojište vri, ključa–neprijatelj napada, naši ne uzmiču. Artiljerija bezobzirno tuče, granate riju, eksplodiraju, dižu uvis hrabre Uskoke i komadaju ih. Nastaje opšta klanica–padaju mrtve glave, ranjenih je mnogo. Pomoć se pruža i previjaju se rane onima kojima još ima spasa, a mrtve snijeg zatrpava”.

Neprijatelj je brojniji tri do četiri puta, ali Uskoci djeluju snažnije i organizovanije. Noć je prekinula borbu. Gubici su veliki. Od 400 vojnika Uskočkog bataljona – 70 je poginulo a 68 ranjeno. U borbama prsa u prsa, svaki drugi oficir je ranjen.

***

       Jasno je da je crnogorska sandžačka vojska dobila bitku na Mojkovcu. Cilj je postignut, neprijatelj je zadržan. Drugi dan boja–na Božić, završio se uspješno–agresor nije prošao “mojkovačka vrata”. U devet sati uveče, komandanti su dobili naređenje da se povuku–Drobnjački bataljon na lijevu obalu Tare, Uskočki na Mučnicu, Kolašinska brigada na Pržište i Bukovu Glavu, Prvi i Treći regrutski bataljon u Belojeviće.

Dr Stais, Grk, ljekar sandžačke vojske, 8. januara je zapisao: “Danas je u bolnici u Kolašinu primljen 121 ranjenik… Svega u bolnici: Hirurško odjeljenje–198 ranjenika, interno odjeljenje–18 bolesnika”. Sjutra je pristiglo još 52 ranjena vojnika.

Za hrabrost u borbi, serdar je Drobnjački i Uskočki bataljon pohvalio riječima: “Blagodarim vam, moji Drobnjaci i Uskoci, na junaštvu koje ste ovom prilikom kao i uvijek pokazali. Blagodarim vam na žrtvama koje ste položili za otadžbinu. Hvala vam na mukama, koje ste goli, bosi i gladni sa lakoćom podnosili… Izginulim slava, a vama živim hvala, junaci moji”!

I general Rajner piše: “Uprkos tome što su se naši vojnici hrabro borili, a komandanti jurišali na čelu svojih jedinica, kako bi slomili otpor crnogorske vojske, uspjeh nije postignut”. Odlikovan je viteškim krstom Marije Terezije – vojničkog reda.

***

       Prema austrougarskim izvorima, ishod boja je neriješen–ni jedna strana nije pobijedila. Ipak, Mojkovački boj je upisan u čuvene pobjede Crne Gore. Pokazalo se da je vojska koja je odlučna da se bori za svoju zemlju nepobjediva. Po onoj Njegoševoj: “Muž je branič žene i đeteta, narod branič crkve i ple- mena”, branila se zemlja, ognjište i porodica. Mojkovački junaci, junaci Crne Gore, zemlje u kojoj su, kako je pisao Ignjatović, “nekada stanovali jelinski i rimski bogovi, i na čijim je stijenama bog Mars oštrio svoj mač”, dopisali su “Primjere čojstva i junaštva” i postali nadahnuće za sve junačko i ljudsko onima koji dolaze.

***

       Borbe su trajale još nekoliko dana, ali to već nijesu žestoki okršaji. Uz male gubitke, neprijatelj je lako i bez većih napora odbijen. Zvanični podaci govore da je crnogorska sandžačka vojska, (i Bjelopoljska brigada) pružala otpor sve do 18. januara, kada je dobila naređenje da se povuče prema Podgorici i Skadru.

Neprijatelj nije presjekao odstupnicu srpskoj vojsci, ali je sudbina Srba, zbog zime i albanskih planina kroz koje su prošli, bila grozna. Na putu do morske obale, savladali su ogromne teškoće. ”Trebalo je”, kaže se u osvrtu vrhovne komande, ”cijelu jednu vojsku provesti stazama kojima se i pojedinci kreću s opasnošću po život, trebalo je izdržati deset dana i noći na kiši, ciči zimi i blatu, bez krova i hrane”.

Lovćen je pao 10. januara. Cetinje je pod udarom neprijatelja. Kralj Nikola i vlada, umjesto da upute naredbu vojsci da se povlači za srpskim trupama u albansko primorje, predlažu neprijatelju pregovore o primirju. Beč insistira na kapitulaciji. Najzad, 21. januara 1916. potpisan je taj akt. Sljedećeg dana kod Podgorice, vojska je položila oružje.[116]

***

       U Italiju su emigrirali kralj Nikola i predsjednik vlade Mijušković. Vukotiću je naređeno:

…Pošto je NJ. V. kralj odsutan iz zemlje, to je kraljevska vlada a na osnovu člana 16. zemaljskog Ustava, preuzela vlast i riješila da se vojska raziđe sa položaja i ostavi oružje u oružnim magacinima – te prema tome ona više i ne postoji, nego samo narod. Na osnovu ovog Vi se razrešavate dužnosti načelnika štaba vrhovne komande i stavljate se na raspoloženje… Naređuje se svim komandantima da gornje saopšte svim područnim jedinicama, pred strojem…”.

”Sve smo mogli očekivati, ali predaju oružja niko nije mogao ni da zamisli”! – komentarisali su vojnici, oficiri i komandanti.

Odredbu su sa crnogorske strane potpisali brigadir Jovo Bećir i komandir Petar Lompar, a sa austrougarske, general Veber.

Odlukom Vlade da armija više ne postoji, prvi put je u istoriji ova slavna vojska, bez svoje krivice, kapitulirala i to poslije rata u kome je, po riječima Janka Vukotića, “pokazala junačko, slavno iako zaludu, vojničko držanje”.

Teško je vojniku pao rastanak sa oružjem za koje je Garibaldi rekao: “Legendarno junaštvo crnogorske vojske i njihovo nepobjedivo oružje čini čast čovječanstvu”. Bilo je i odbijanja, a neki su tražili da to prvi učine koma- ndanti. U Nikšiću je vojvoda Đuro Petrović prvi pokajnički poljubio sablju i odložio je–tek tada to su uradili i ostali.

Raspušten je i Brzavski bataljon. Bubanje, borci Druge čete, časno su i junački izvršili sve zadatke pretpostavljene komande.

Zašto se serdar Janko pokorio odluci Vlade?

Vojnik ima pravo da, i pored zakletve, ne prihvati kapitulaciju. Sandžačka vojska nije izgubila bitku i nije pobijeđena. Serdar je na Mojkovcu dobio boj koji ga je izdigao na pijedestal slavnih crnogorskih vojskovođa i donio mu priznanja i odlikovanja i od saveznika i protivnika.

Nešto ranije, na Cetinju 16. decembra, na putu za Albaniju, predajući odlikovanja Vukotiću, vrhovni komandant srpske vojske, regent Aleksandar Karađorđević je rekao: “Vojvodo, Vi ste se više nego odužili srpstvu”. Vukotića odlikuju najveće sile tog vremena: Francuska, Engleska, Rusija, Italija, Grčka … čak i Austrougarska. Odlikovanja neprijatelja Serdar je smatrao licemjernim, pa ih je i vratio.

***

       Janka Vukotića neki istoričari, a i političari, smatraju sukrivcem za slom armije. Zamjeraju mu što poslije odlaska kralja Nikole, nije pozvao i poveo bar dio crnogorske vojske za srpskom i spasio je od propadanja.

Ima i drugih mišljenja. Savo Skoko i Petar Opačić u knjizi o Stepi Stepanoviću, zaključuju: “Hrabro je crnogorska sandžačka vojska branila zemlju i pružila velike usluge, posebno srpskoj vojsci, ali je krivicom kralja Nikole i njegove vlade svoje nepobjedive zastave morala da preda neprijatelju”.[117]

Ljubomir Poleksić, komandant Uskočkog bataljona i pisac obimne studije o boju na Mojkovcu, za kapitulaciju i slom crnogorske vojske, optužuje:

• Petra Pešića, što kao načelnik štaba vrhovne komande crnogorske vojske nije na vrijeme izdao naredbu za povlačenje od Tare ka Skadru, čime bi sandžačka vojska izbjegla zarobljavanje.
• Lazara Mijuškovića, predsjednika vlade, koji umjesto, što kralja Nikolu savjetuje da traži mir, nije na vrijeme predložio odstupanje za srpskom vojskom.
• Kralja Nikolu, što nije kao nekada na Vučjem dolu uzviknuo: “Sletite se oko mene moji vitezovi! Za mnom! … “Crnogorci bi ga poslušali i za njim prešli Alpe, a ne Albaniju”.

U novije vrijeme iznosi se teza da je Mojkovačka bitka bila nepotrebno gubljenje života. Zaista, tada je svaki vojnik, a ne komandant, bio svjestan da se bez obzira na ishod borbe, Crna Gora nije mogla spasiti.

Koliko je sada ispravno suditi o pogrešnoj taktici sandžačke vojske i njenom angažovanju u Mojkovačkom boju, pitanje je. Moralno–psihološki profil današnjeg Crnogorca bitno se razlikuje od “mojkovačkog”, kome je jedan dan u slobodi bio značajniji od godine života u ropstvu.

***

       Bubanje su okupirane i prije kapitulacije 1916. Sa Švabama su, da pljačkaju i ubijaju, došli i Turci sa desne obale Lima. Od Turaka su, 5. januara 1916. poginuli Jovan Urošev, Mirko Čikov i Radule Milunov Bubanja.[118] Nastupili su dani ropstva, gladi i represija. Ljudi su internirani u logore Nađmeđer i Boldogasonj; tamo je robijao i Radun Bubanja.[119]

Okupator organizuje svoju vlast. U Loznoj su formirali vojnu posadu koja je održavala red u selima. Uveli su rekviziciju i kuluk; narod za ishranu koristi koprivu, korijenje, travu, koru. Loša ishrana, bolest, španjolka i smrt, nemilosrdno odnose živote.[120] Javio se i snažan komitski pokret.

***

       Solunski front obuhvata borbe Antante protiv centralnih sila na prostoru od Otrantskog zaliva, preko grčke i albanske teritorije, do Jonskog mora. U septembru 1916. u savezničkoj ofanzivi učestvuje i srpska vojska. Nakon žestokih borbi sa Bugarima, osvojen je Kajmakčalan.

Proboj Solunskog fronta i saveznička ofanziva u jesen 1918. gdje je srpska vojska odigrala glavnu ulogu, ubrajaju se u najuspješnije operacije Prvog svjetskog rata. Nažalost, Srbija je učešće u ratu platila s milion mrtvih, ili petinom, a Crna Gora je s oko 50.000 poginulih, ili osminom stanovnika.

***

       Bubanje su oslobođene u oktobru 1918. Tada je srpska vojska ušla u Femića kapetaniju. Jedan od potpisnika Izjave crnogorskih oficira svome narodu, od 4. novembra 1918. u zarobljeničkom logoru u Boldogasonju, bio je i potporučnik Radun Bubanja.[121] U Podgorici se 26. novembra sastala Skupština i jednoglasno donijela odluke o zbacivanju dinastije Petrović i ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom. Ostvaren je veliki cilj – 1. decembra 1918. formirana je nova država – Kraljevina SHS.

***

       U Balkanskim i Prvom svjetskom ratu poginuli su:

Ranjeni su:

Ukazom[126] Kralja Aleksandra Karađorđevića, iz 1926. godine, odlikovan je:

Zlatna medalja za hrabrost – Obilića medalja[127]

Srebrena medalja za hrabrost:

Iz Bliškova:

Srebrna medalja za revnosnu službu:

Orden Svetog Save 5. reda

Za pitomce kod komadanta diviziona Luke Grdinića, raspoređeni su:

* * *

       Prvi predsjednik Štitarske opštine, poslije Prvog svetskog rata bio je neki Vaso Srbijanac, a kasnije Vuko Nedović, Ljubomir Đurov Bubanja, Radun Femić, Krsto Korać. Upravu opštine 1920. čine predsjednik Ljubomir Đurov Bubanja, djelovođa (Danilo Drobnjak), blagajnik (Savić Bubanja) i tri pandura (Bubanja Jovana Jović, Bubanja Milića Savo i Ćorović Miljana Novica). Plata pandura je iznosila oko 600 dinara a kilogram kukuruza je koštao 4.

* * *

       Novostvorena država nije zaboravila stradanje crnogorskih dobrovoljaca. Po završetku rata, 18. decembra 1919. ”Ministarski savjet Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca donosi Uredbu o dobrovoljcima”. Uz vrlo male izmjene, Uredba je 30. decembra 1921. preimenovana u Zakon. Novi Zakon o dobrovoljcima usvojen je 31. avgusta 1928. a zakoni o izmjenama i dopunama doneseni su 20. marta 1929. i 18. septembra 1930.

Prema nepotpunim podacima, po tim propisima, posjede je dobilo 32.136 dobrovoljaca. Većina se naselila na nova imanja i nesmetano ih uživala. Država nije bila u mogućnosti, zbog nedostatka slobodne obradive zemlje da podmiri ni polovinu obaveza, te je ona, u skladu sa Zakonom od 7. decembra 1938. donijela Uredbu o izdavanju državnih obveznica.[129]

Ministarstvo finansija Kraljevine Jugoslavije primilo je 11.859 molbi. Dobrovoljcima iz Crne Gore, do kraja februara 1941. izdato je 730 obveznica; iz Bubanja i Radenku Bubanji.[130]

* * *

       Nakon Prvog svjetskog rata, stanovništvo štitarske opštine, Gornjeg Polimlja i sjevernog dijela Crne Gore, živi isključivo od poljoprivrede. Domaćinstva raspolažu sa malo obradivih posjeda. Seljaci imanja šire krčenjem šuma i seoskih utrina. Zemlja se obrađivala drvenim ralom, srpom, motikom, kosom i drugim primitivnim alatkama. Stočarstvo podmiruje osnovne potrebe i uglavnom proizvodi vunu, meso i mliječne proizvode.

Osim nekoliko potočara koje su zadovoljavale potrebe mještana, industrije nije ni bilo. Mlinari su živjeli od ušura–ujma.[131] Par priučenih krojača–terzija, seljanima su uz novčanu ili naturalnu nadoknadu šili odjeću od sukna. Mnogi odlaze u najam i pečalbu kod bogatih seljaka ili na malobrojne javne radove.

Kolonizacije su početak migracija iz Bubanja, a prva je izvedena 1920. u okolinu Peći. Na napuštena turska imanja naseljeno je šest porodica sa oko 50 članova. Neki su ipak napustili nova staništa, ali se nijesu vratili u Bubanje, već su posjede kupili na desnoj obali Lima.[132]

* * *

       Sve do 1929. nijesu postojale državne saobraćajnice, a tada počinje izgradnja puta Bijelo Polje–Berane. Najbliža željeznička stanica nalazila se u Priboju i Zelenici. Ljudi su se žitom snadbijevali iz Peći i Priboja. So se nabavljala iz Podgorice, pregonila se na konjima, a često prenosila i na leđima; pod teretom su padali i konji, i ljudi.

Teški su uslovi za obrazovanje u Štitarskoj opštini. Učitelji su pozivani uglavnom, sa strane. Većina djece, naročito ženske, nije ni pohađalo nastavu; rade i životare na posjedu roditelja. Školu nastavljaju samo ona, iz nešto bogatijih kuća. Pa ipak, do Drugog svjetskog rata, nekoliko đaka je uspjelo da završi gimnaziju ili učiteljsku, a neznatan broj je i studirao.

Koja, Mašan, Vlado i Jagoš Bubanja, Dušan Drobnjak, Đuro Ristov Korać, Radisav Šćekić, Đukan Janković, Velimir Božović i Milija Nedović su učitelji. Gimnaziju su završili Mileva Nedović i Rajko Korać. Jovan Femić je geometar. Milorad i Vučeta Nedović su studirali. Savo Bubanja,[133] i Radojko Femić su piloti, a Jović Bubanja je pravnik.[134]

U zaostaloj, i kulturno neprosvijećenoj sredini, narod na izborima do 1935. glasa za Demokratsku, Zemljoradničku i druge partije. Komunistička partija i njena djelatnost u Štitarima, počinje tek poslije 1935. Studenti, srednjoškolci, omladina i izvjestan broj starijih seljaka, opredijelio se za ljevičarske ideje.

Na Bjelasici, Bodenicima, Lađevcima, Zagrađu, Bistrici, i drugim mjestima, KP organizuje izlete. Na zborovima iz 1938. i 1939. komunisti afirmišu demokratske principe, političke slobode, nacionalnu i socijalnu ravnopravnost. U organizaciji Crvene pomoći, prikupljaju se prilozi za španske borce i političke zatvorenike; za uticaj se koriste svi oblici okupljanja mladih ljudi.

Na izborima 1938. mještani su uglavnom podržali opoziciju. Od aktivista opozicije ističu se Miljan, Savić[135], Radojko, Nikola Miljanov i drugi iz Bubanja; Gavro Šćekić iz Crvljevina; Krsto Korać iz Štitara; Milija Tomović i Đorđije Božović iz Zagrada; Marko, Gavro, Panto i Milosav Nedović i Ratko Maslak iz Prijeloga; Radoš, Mašo i Novak Šćekić iz Femića Krša; Mihailo i Gavro Korać iz Rujišta i dr.

Opozicija režim provocira potenciranjem nacionalnog pitanja i ljudskih sloboda. Zabranjeno je nekoliko omladinskih skupova. Progoni i hapšenja mladih revoltira mnoge. Nezadovoljstvo naroda, Komunistička partija koristi za stvaranje povoljnijih uslova za svoj politički rad. Osnivanju prve ćelije KPJ u štitarskoj opštini, prethode dugotrajne pripreme. Velimir Bogavac, student iz Bioče, još od 1934. radi na partijskom organizovanju štitarskih omladinaca.

Krajem 1939. a po nekima tek početkom 1941. komunisti su političku ćeliju formirali u kući Radovana Karličića. U ime mjesnog komiteta KPJ za Berane, sastanku je prisustvovao Radomir Mitrović. Za sekretara je izabran Veljko Korać, a članovi su Miloš, Milisav i Ako Bubanja[136], Radovan Karličić i Velimir Bogavac.

Mjesni komitet KPJ za Berane i partijska ćelija u Štitarima, u proleće 1941. razvili su intenzivnu političku aktivnost. Neobrazovano, i sa nedovoljnom opštom kulturom, članstvo uglavnom živi na selu i bavi se poljoprivredom. Provjeravani kroz brojne zadatke, u KPJ su primljeni Koja, Danica, Miloje i Boško Bubanja u Bubanjama; Ratko, Vučeta i Savić Nedović u Prijelozima; Rajko Korać u Štitarima.

KPJ i SKOJ ukazuju na neposrednu opasnost od fašističke agresije na Jugoslaviju. Omladina hoće da se bori, traži oružje, ali režim zabranjuje takve aktivnosti. Pripremalo se njihovo slanje u logore – jedan je organizovan i u Petnjici. Da su njihova upozorenja tačna, pokazalo se već 6. aprila 1941. kada je Njemačka napala zemlju. Agentura u vlasti i vojsci stvorila je pogodno tlo da država brzo kapitulira. Izdajom višeg oficirskog kadra, nastalo je potpuno rasulo i demoralizacija armije. U ovom kratkom ratu, uticaj KPJ je bio znatan.

U beranskom srezu 1941. živi 6.180 domaćinstava, odnosno 7.346 stanovnika u 83 naselja, nacionalno i vjerski mješovitih, što će u ratu biti razlog tragičnih podjela i velikih žrtava. Srez ima 11 opština. Beranska, budimska, manastirska, polička, štitarska, donjorženička, lubnička i gornjoselska su, odlukom političkog i vojnog vrha Njemačke i Italije, ostale u sastavu Crne Gore pod italijanskom okupacijom, a rožajska, petnjička i biševska su pripojene ”velikoj Albaniji”.

Muslimani i Šiptari iz tri ”albanske” opštine, okreću se protiv pravoslavaca i sa dva agresivna bataljona muslimanske milicije, na teritorije ove tri, a kasnije i novoformiranih opština, organizuju zatvore i pritvore. Njihovi komadanti su Jakup Kadrović–Mula Jakup i Osman Rastoder, hodža iz Petnjice.[137]

***

       U Crnoj Gori vrijeme od kapitulacije pa do dizanja ustanka proteklo je uP Pprikupljanju oružja i ratne opreme, pripremanju vojne organizacije i rasturanju letaka. Zbog ovih i sličnih aktivnosti mnogi su izloženi represiji i progonima. Žandarmi iz stanice na Brzavi, presreli su i uhvatili Milosava Bubanju na putu Bukovac–Bubanje. On je uspio da pobjegne, ali se tada teže povrijedio. Privođeni su Miloš Bubanja[138], Labud Korać i drugi; Radovan Karličić se sklonio u šumu.

Skojevski aktivi su formirani u selima štitarske opštine. U Bubanjama je za sekretara izabrana Desanka Bubanja, a prvi članovi su bili: Vuk, Stanika, Boško Milentijev, Radosav i Radivoje.[139] U Štitarima je sekretar Krsto Drobnjak, a članovi su: Nikola Drobnjak, Malina Korać, Vukajlo M. i Vukajlo R. Ćorović. U Prijelozima je za sekretara imenovan Vlado Nedović, a članovi su: Krsto, Stanuša i Vučina Nedović i Dušan Đ. Drobnjak.

Rad članova KPJ i aktivista je ilegalan. Štitarska partijska organizacija ovdje je omogućila boravak Velimiru Bogavcu, Radomiru Mitroviću, Milanu Kuču, Radonji Goluboviću, i drugima. U Štitare je dolazio i Blažo Jovanović. U dogovoru s njima, partijske ćelije su formirale vojne odrede i izabrale njihove starješine: u Bubanjama – Aka Bubanju, u Štitarima – Rajka Koraća, u Prijelozima – Ratka Nedovića i u Femića Kršu – Đorđija Šćekića.

***

       Odredi iz Bubanja, Prijeloga i Femića Krša po planu su, 16. jula 1941. napali žandarmerijsku stanicu na Brzavi. Poslije relativno kratke borbe zauzeli su zgradu, razoružali žandarme i italijanske karabinjere i iskidali telefonsku liniju Bijelo Polje–Berane. Štitarski odred je dobio zadatak da zauzme most na Skakavcu i onemogući vezu između Bijelog Polja i Berana. Uništen je italijanski autobus, a Italijani su razoružani i zarobljeni.

Sjutra, 17. jula 1941. odredima je naređeno da sa ostalim ustanicima sreza, napadnu italijanski garnizon u Beranama. Glas o akcijama na okupatorske posade, stigao je i do najudaljenijih sela. Napad je bio opštenarodni. Borba je krunisana pobjedom. Italijani su se predali. Zarobljena je velika količina oružja, municije, odjeće i hrane koja je djelimično podijeljena narodu, a ostatak je zadržan za potrebe vojske. U Beranama je 21. jula 1941. formiran sreski narodnooslobodilački odbor, prvi u porobljenoj Jugoslaviji.P[140]

Događaji su nametnuli da se brzo organizuje veća vojna formacija. Od četa iz štitarske opštine, formiran je Brzavski bataljon. Za komandanta je postavljen kapetan bivše jugoslovenske vojske Tomo Zečević, a za njegovog zamjenika Vlado Bubanja. Uticaj na komande u jedinicama ustaničke vojske, KPJ ostvaruje preko ”lica za vezu sa narodom” – političkim komesarima. U brzavskom bataljonu, komesar je bio Miloš Bubanja.

***

       Da spriječi prodor muslimanske milicije iz pravca Sjenice i Novog Pazara, Brzavski bataljon se hitno prebacio na desnu obalu Lima. Akcija je 2. avgusta 1941. uspješno izvedena. Otjerani su odredi muslimanske milicije sa Sipanjskog brda, a bataljon je izbio na obronke pešterske visoravni: Ugao–Dolić–Korita. Tada je poginuo komandant Zečević, a ranjen je Vučeta–Vujo Bubanja. Bataljonu je naređeno da odmah napusti položaj i da se prebaci na lijevu obalu Lima, kako bi izbjegao da bude opkoljen od muslimanske milicije i Italijana.

U toku ovih operacija, od ustanika beranskog sreza, formirana je posebna jedinica. Zaplijenjenim kamionom upućena je u reon Brezojevica–Murino–Čakor, kao pomoć borcima andrijevičkog sreza. I pored uporne borbe na potezu Čakor–Murina, partizani nijesu uspjeli da spriječe prodor nadmoćnijeg neprijatelja iz pravca Peći.

Povlačenje jedinica iz Berana i Andrijevice, obeshrabrilo je ustanike. Okupator pali sela i strijelja uglednije ljude za koje se pretpostavljalo da su učestvovali u ustanku. Sa nedovoljnom političkom sviješću, nespremni da se bore duže vrijeme, revoltirani greškama prilikom odstupanja, i ogorčeni načinom raspodjele ratnog plijena,  mnogi su se vratili kući.

Na jenjavanje ustanka na području štitarske opštine, utiče i protjerivanje srpskog življa. Progoni i ubijanje Srba s desne obale Lima, dovelo je do organizovanja četničkih jedinica i ”borbe protiv muslimana”. Nacionalna ne- trpeljivost ima duboke istorijske korijene. Četnici optužuju partizane da štite muslimane, ali stav KP nije bila borba sa različitim etničkim grupama, već protiv saradnika okupatora; i jedan broj partizanskih simpa- tizera podržao je četnike u borbi protiv muslimana. To su uzroci slabljenja ustanka i svođenje oslobodilačke vojske na malobrojne odrede, buduću gerilu, koja se povukla u šumu.

Napuštanjem Berana i Andrijevice i prelazak ustanika u ilegalu, iskori- stili su neki predstavnici građanskih partija i pojedini oficiri bivše Jugoslovenske vojske za kolaboraciju sa okupatorom. Oslanjali su se na lokalne saradnike, žandarme, predsjednike opština, kmetove. Istaknuti četnici su Milan Obradov, Vlado Jakovljev, Radojko Bubanja iz Bubanja; Marko Drobnjak, Vuko, Vujoš i Golub Nedović iz Prijeloga; Vuko Nedović iz Medaševina; Mi- lisav Šćekić, Milan, Radojko, Arso i Petar Femić iz F. Krša; Radosav i Milan Šćekić iz Zagrada; Dmitar Šćekić i Mirko Drobnjak iz Štitara.[141]

***

       Gerilski odredi u selima, pretežno organizovani od članova KP, kandidata KP i skojevaca, preduzimaju niz mjera da onemoguće uticaj četnika. Izvode se pojedinačne borbene akcije, a nakon ustanka prva je realizovana u jesen 1941. na potezu Femića Krš–Ramčina. Tada je srušen most na Ribarevinama. Osim jedinica sa lijeve obale Lima, u diverziji je učestvovao i Čajo Šćepanović, delegat pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru. Zapaljen je most kod Skakavca, i miniran kolski put u Tifranu; porušeni su manji mostovi u reonu Šćepanice i pokidane telefonske linije između Berana i Bijelog Polja.

***

       Na prostoru Crne Gore planiran je poduhvat većih razmjera; 1. decembra 1941. organizovan je napad na Pljevlja. Iz Bubanja su učestvovali – Ako, Stanoje, Miloje, Boško, Batrić, Đorđije Blagojev i Radisav Maksimov; iz Štitara – Milorad Ćorović, Rajko i Nikola Korać; iz Lozne –  Milorad Bulatović; iz Prijeloga – Ratko Nedović; iz Crvljevina – Mihailo Šćekić.

Ratko Nedović je poginuo, a Ako Bubanja je ranjen. Od učesnika Pljevaljske bitke i jedinica iz Srbije formirana je Prva proleterska brigada. Rajko Korać je stupio u brigadu.

***

       Partizani pokušavaju da spriječe četnike da se povežu sa Dražom Mihailovićem u Srbiji, i da formiraju jedinice u selima i opštinama Beranskog sreza. Komunisti i skojevci objašnjavaju narodu njihove namjere. Koriste zborove da demantuju četničku propagandu i obećanja.

Saradnjom sa okupatorom, nezamjeranjem i parolama ”da još nije vrijeme da se neprijatelj napada” postalo je jasno da oni ne žele da vode borbu protiv fašista već partizana. Na takav stav četnika vjerovatno je uticalo i Hitlerovo naređenje da se za svakog ranjenog Njemca strijelja 50, a za ubijenog – 100 građana.

***

       Da uspostave vezu sa Đurišićem, četnici su iz Ravne Rijeke 2. januara 1942. preko Femića Krša i Bubanja pošli u Zaostro. U Kačmor su zastali da se odmore. Štitarski odred je već zaposjeo borbeni položaj u Bubanjama, i uputio Koju Bubanju i Svetozara Popovića da pregovaraju.[142] Od četnika su odlučno zahtijevali da se odmah vrate odakle su i došli.

Ravnoriječani su vjerovali da ustanici nemaju snage da ih zadrže. Pred njih je tada na put izašao Miloje Bubanja i upitao lokalne četnike koji su predvodili kolonu, da li su spremni da ginu. Milojeva odlučnost i pozicija odreda, primorali su četnike da se vrate nazad. Zaobilazno, oni su ipak stigli u Zaostro.

O ovome je obaviješten okružni komitet KP u Lubnicama i četnička komanda u Zaostru. Četnici su odmah došli u Štitare. U Krljama su napali djelove Štitarskog odreda. Na prevaru su uhvatili Radovana Karličića i poveli ga u Zaostro, u zatvor. U ime Mjesnog komiteta KPJ Berana, u Štitarima se nalazio Radomir Mitrović. Čim su mu saopštili da je Karličić zarobljen, odredio je Đoka Nedića i dio odreda da četnicima postavi zasjedu. Nedić je imao puškomitraljez i trebalo je prvi da otvori vatru. Zbog mraza, oružje mu je potpuno otkazalo. U puškaranju, Mitrović je smrtno pogođen–kasnije je proglašen za narodnog heroja.[143]

***

       Poraz na Pljevljima loše se odrazio na razvoj ustanka. Situacija se pogoršala nakon iznenadnog četničkog napada, i pogibije boraca u Lubnicama. Pritisnuti jakom zimom i velikim snijegom, uz osjetne gubitke, gerilci su napustili ovaj teren. Poličkom odredu su, kod Lukavice, obezbijedili prelaz preko Lima, a potom su zajedno 24. januara 1942. po mećavi, preko obronaka Bje- lasice došli u Ostrelj i povezali se sa glavninom sandžačkih partizanskih snaga.

Poslije pregrupisavanja u Ostrelju, potcjenjivački i neozbiljno, partizani su 27. januara 1942. napali četnike koji su na Previni iznad Prijeloga i Femića Krša držali položaje. Napad nije uspio. Od mraza i snijega lomilo se i pucalo drveće. Grupi boraca, iscrpljenim i premrzlim, gazeći visok snijeg, zbog hladnoće je zakazalo i oružje.

Četnici su bili u povoljnijem položaju, noć su proveli u toplim kućama; pored lokalnih, tamo se nalazio znatan broj žandarma, podoficira, oficira i bivših vojnih obveznika stare jugoslovenske vojske iz Ravne Rijeke, Majstorovine, Rakite i drugih mjesta bjelopoljskog sreza. Uz njih su i Italijani. Partizanima, mnogima, pretežno mladićima bez nekog većeg vojnog iskustva, ovo je bila prva frontalna borba. Vučko Boričić je poginuo, a Iko Bogavac i Šako Adžić su zarobljeni i strijeljani pored Prijeloške rijeke. Uhvaćena su i likvidirana i tri borca iz sandžačkih odreda. Poslije dva dana zatišja, uz pomoć Italijana, četnici su u blizini Ostrelja napali ustanike i prisilili ih na povlačenje u pravcu Šahovića (Tomaševa) i Mojkovca.

***

       Od Poličke i Manastirske čete formiran je Beranski bataljon. Od kraja januara pa do maja 1942. on je u sastavu sandžačkih partizanskih jedinica. Članovi KP, kandidati KP i skojevci prekaljeni u prethodnim akcijama, udarna su snaga bataljona. Učestvuju u svim borbama koje su vođene na prostoru Bijelog Polja, Mojkovca i Kolašina, a značajnije su one na Žarsko–Paljskoj Kosi, Uloševini, Muminov Kršu, Papama, Markovom Brdu, Jabučkoj Kosi i dr.

Drugoj četi Beranskog bataljona formacijski pripadaju ustanici iz štitarske opštine. U aprilu 1942. dio jedinice je vraćen u beranski srez. Rukovodstvo je namjeravalo da na ovom, od ranije napuštenom kraju, oživi rad partijskih i skojevskih organizacija, podigne moral ljudima i djeluje u neprijateljskoj pozadini.

***

       I četnici su formirali Brzavski bataljon sa prijeloškom, štitarskom, bubanjskom i brzavsko–krškom četom.

U naredbi komandanta Limsko–sandžačkih četničkih odreda od 7. decembra 1942., o rasporedu starješinskog osoblja u beranskom srezu, u Bubanjskoj četi su za komandire vodova određeni: četnik Bubanja T. Vojin, narednik Bubanja R. Đuro i četnik Bubanja R. Radisav. Komandiri u Brzavskom četničkom bataljonu su: četnik Nedović M. Golub – Prijeloška četa, narednik Šćekić Vaso – Štitarska četa, četnik Bubanja Milorad – Bubanjska četa, i narednik Femić Milan – Bzavsko–krška četa.[144]

Đurišićev Gorski štab Limskog četničkog odreda koji je objedinjavao četnike u beranskom srezu, za sjedište je izabrao selo Gornje Zaostro.

Već 15. januara 1942., Đurišić je postavio komandno osoblje četničkih jedinica u srezu, a na raspolaganju je imao 32 aktivna oficira i veći broj podoficira. Naimenovano je starešinsko osoblje za: Rženički, Budimski, Polički, Manastirski, Gornjoselski, Beranski i Brzavski odred.

Brzavskim četničkim odredom sa sjedištem u Brzavi, komandovao je vazdu- hoplovni narednik Radojko Femić. Odred je bio sastavljeno od: Brzavsko–štitarskao–rujiško–kaludarske čete poručnika Vlada Bubanje–Šćepanovića, Prijeloške Milije Nedovića i Brzavsko–krške, potporučnika Milana Femića.[145]

***

       Od maja 1942. do sredine 1943. Štitarski partizanski odred je podijeljen u manje borbene grupe. Imale su zadatak da karakter otpora prilagode ilegalnim uslovima, da se povežu sa simpatizerima, da obnove rad partijskih i skojevskih organizacija, da povrate povjerenje naroda, afirmišu antifašističku borbu u Jugoslaviji, a naročito na Istočnom frontu, i da pripremaju i izvode oružane akcije. Uglavnom su djelovali na matičnoj teritoriji. Miloš, Ako, Miloje, Boško, Stanoje i Milosav Bubanja – u Bubanjama;[146] Vučeta Nedović i Bogić Drobnjak – u Prijelozima; Radovan Karličić – u Štitarima; Milorad Bulatović, Dušan Korać, Milika Obradović, Batrić i Milonja Bubanja – u Žurenima.

***

       Odlaskom partizana iz Crne Gore nastupile su povoljnije okolnosti za četnički pokret; komuniste optužuju da hoće da nametnu kolektivni život, da ne priznaju brak i porodicu, da štite muslimane. Govore da je NOP uništen, mada ”u šumama postoje još neke manje grupe”. Represivni su prema parti- zanskim pristalicama, a saradnju sa ilegalcima strogo kažnjavaju; govore ”da će i oni da vode borbu protiv okupatora, kada za to dođe vrijeme”. Hapšenjem i prebijanjem pojedinaca unosili su strah i paniku u narod.

***

       Ilegalno su se gerilci vratili u štitarsku opštinu; preko dana su u šumi, a noću obilaze sela i razgovaraju sa simpatizerima. Odmah su podstakli politički rad, oživjeli su skojevske aktive u Bubanjama, Prijelozila, Štitarima, i formirali nove u onim selima gdje nijesu postojali. Kontaktirali su i one koji nijesu vjerovali četničkoj propagandi, ali su se kolebali. Odlazili su u kuće istaknutih četnika i tražili da prestanu sa terorom, jer će, u protivnom, protiv njih i njihovih pristalica preduzeti odgovarajuće mjere.

NOP se snažno širio. Organizuje se USAOJ, i osniva AFŽ. Žene pripremaju toplu odjeću i obuću za borce, a u svakodnevnom životu demantuju četničku propagandu. U Bubanjama se ističu: Labuda, Fata, Milka, Milica, Raka, Zeka, Stojana. U Štitarima – Marica Korać i Savna Karličić. U Prije- lozima – Stanka i Kila Nedović i Milica Drobnjak, u Zagradu – Mara Janković, iz Femića Krša – Plana Šćekić i Femija Femić.

Četnici formiraju ”ravnogorsku omladinu”, ali u štitarskoj opštini nijesu naročito uspješni.

U organe nove vlasti komunisti biraju najodanije saradnike. Mijajlo, Dragić i Miloš Bubanja su krajem 1942. članovi Narodnooslobodilačkog odbora u Bubanjama (prvi odbor). Kasnije je sličan organizovan u Zagradu čiji su članovi bili Đoko, Novica, Todor i Milonja Janković, a zatim i u Prijelozima – Ratko Maslak, Marko, Vukosav i Avro Nedović.

Štitarski ilegalci održavaju stalne i intezivne kontakte sa bjelopoljskim, kolašinskim, poličkim, lubničkim i sjeničkim odredima i srodnim grupama.

I u najtežim uslovima ostali su dosljedni revolucionarnim metodama. Pokret je izdao jedino Velimir–Veljo Korać pa je po odluci vojno–političkog rukovodstva strijeljan.

Upornim radom za kratko vrijeme, promijenjeno je političko stanje; od članova KP, kandidata KP i skojevaca, u selima su formirana partijska jezgra. U Bubanjama su za kandidate KP predloženi – Stanika i Vukajlo Bubanja, a u SKOJ – Stanija Dmitrova, Đoko Nikolin, Milinko, Blagoje i drugi. U Štitarima – Dragić i Rajko Ćorović i Jela Drobnjak. U Prijelozima – Dragić i Draga Nedović, Milija i Stanija Maslak, Zorka Drobnjak i dr. U Zagradu – Labuda, Mara, Novica i Milorad Janković.

***

       Okružni i mjesni komitet KPJ Berana, blagovremeno je, još u septembru 1942. ukazao na potrebu da se na nekoliko teško pristupačnih mjesta, pogodnih za odbranu i nedaleko od tekućih voda i potoka izgrade skloništa. Štitarski ilegalaci pretežno borave u zemunici blizu Lozne, i onoj drugoj između Prijeloga i Savine vode. Zemunice manjih gabarita izgrađene su u Bubanjama, Prijelozima, Zakomu i Đurđevoj Glavici.[147]

U Dubovi, u novembru 1942. pred snijeg, u kuću Radovana Božovića sklonili su se Dušan Korać i Milonja Bubanja. Brzo su otkriveni, na prevaru uhvaćeni i sprovedeni u Kolašin.[148] Đurišić je od njih tražio da napuste partizane. Nudio im je i određenu poziciju u četničkoj hijerahiji; oni su ipak izabrali smrt. Na putu od zatvora do strelišta, iako nije bio član KP, Milonja je uzvikivao: Živjela KPJ! Živio NOP! Živio Sovjetski Savez![149]

Teren po pravilu, u patroli, obilaze dva borca. Jednom su, na zadatak u Štitare i Bubanje, pošli Radovan Karličić i Miloje Bubanja. Miloje je svratio u svoju kuću, gdje mu je pored ostalih živjela i sestra Desa, inače kandidat KP. Ona je trebala da ga informiše o stanju u selu. Da se četnici ne prikradu kući pazila je njihova majka Fata. Odjedanput, primijetila je naoružane ljude pa je požurila da upozori Miloja na opasnost. Misleći da kuća nije opkoljena, on je kroz prozor pokušao da umakne. Četnici su zapucali i pogodili ga.

I Desa je, bez razmišljanja, iskočila kroz prozor, zgrabila njegovu pušku i pobjegla u pravcu zemunice da obavijesti ilegalce šta se desilo. Njihov otac Sava već se nalazio u zatvoru u Dolcu. Četnici su mu pokazali Milojev ranac i rekli da su ga ubili. Od njega su tražili da pozove kćerku i poruči joj da se preda – on je to odbio.[150]

***

       Pri kraju decembra 1942. Đoko Pajković i bubanjski komunisti organizovali su sastanak u bjelopoljskoj Bistrici na kome su kritikovali rad te partijske organizacije. Smijenjen je dotadašnji sekretar, a za novog je izabran Mališa Šćekić.

Pored uobičajene pomoći lokalnim organizacijama, Okružni komitet 3. januara 1943. sugeriše mjesnim komitetima i partijskim ćelijama da u vezi pripreme četnika za odlazak u Bosnu, gerilci i članovi partijskih rukovodstava, razgovaraju sa pojedinim četnicima pa čak i sa nekim komandantima. Savo Joksimović i Ako Bubanja kontaktiraju Branka Šćekića, komandanta Zatonskog četničkog bataljona i simpatizera partizanskog pokreta, a Đoko Pajković i Vojo Novović komandanta Cecunskog četničkog bataljona.

U januaru 1943. povezali su se Savo i Milosav Bubanja sa Miladinom Radulovićem Krcunom, načelnikom štaba studeničke četničke brigade. Po zadatku KP, Krcun se i uključio u četnički pokret. Upoznali su ga sa predstojećom mobilizacijom četnika i tražili da njegova brigada izbjegne pohod na Neretvu, što je on uspio i da realizuje.[151]

***

       Početkom 1943. teški su uslovi za partizanski pokret. To je bila duga zima, sa čestim snježnim padavinama. Četnici postavljaju zasjede, pretresaju kuće, hapse. Aktivne su i ilegalne komunističke pozadinske grupe; rizikovalo se. Noću izlaze iz zemunica, obilaze rodoljube i bodre ih da istraju do pobjede. Ipak, u skloništu Savina voda, ”ubio” se Stanoje Bubanja. Kriza je nastupila kada su mu četnici uhapsili i Italijanima predali ženu, sina i sinovce. Bio je stariji čovjek, pao je u depresiju i sam je prekratio svoj život. Nije bio član Komunističke partije.[152]

Nepažnjom rodbine Savića Nedovića, četnici su otkrili zemunicu na Đurđevoj Glavi. Savić je živio u Prijelozima i radio je po direktivi partije. Imao je probleme sa kičmom i teško se kretao. Iako mu četnici nijesu smetali, on ih je kritikovao i isticao značaj oslobodilačke borbe. Važio je za poštenog čovjeka, posvetio se organizovanju omladine i u pretežno četničkom selu uspio je da za NOP veže prilično omladinaca.

Njegov rad je zapažen. Četnici su ga uhapsili i poveli u Zaostro. Usput je uspio da pobjegne. Svratio je kod rodbine da ih obavijesti o bjekstvu; sklonio se u zemunicu na Đurđevoj Glavi. Žestok pritisak četnika primorao je njegovu majku i stričeve da otkriju gdje se nalazi. Prilikom upada u sklonište, ubili su Voja Šekularca. Savić Nedović i Bogić Drobnjak su uhapšeni. Savić je interniran u Njemačku – tamo je i umro.

***

       U prvoj polovini 1943. četnici su prilično okrutni prema porodicama partizana, ilegalaca i njihovih srodnika. U Bubanjama su uhapsili Milku sa ćerkom Milijanom, Milicu sa ćerkom Dušankom, Raku sa sinom Milinkom, Fatu sa ćerkom Dušankom, Vukajla sa majkom Radosavom, Miljana sa ženom Stojanom, Bogdana sa ženom Labudom[153], Dmitra sa sinovima Boškom i Blagojem[154], Savića Jovanova, Sava, Baca, Šaka i Radosava.

Iz Prijeloga su internirani Milica Drobnjak, Ratko Maslaka, i nekoliko Nedovića – Marko, Panto, Luka, zatim Gavro, supruga mu Stanka, sin Vučina i ćerke Danica i Milica; iz Štitara su uhapšeni Marica i Radisav Korać sa ćerkama Milevom, Malinom i Stojankom, Krsto Drobnjak, Savna Karličić i njen sin Miroljub; zatvaran je Novak Femić i njegov sin Grujica iz Krša Fe- mića, a Radoš Šćekić je interniran; iz Rujišta su pritvarani Gavro i Savo Korać.

Četnici Lukačevića ”rogljaju” mještane. Žrtvu bi s rogljom na vratu pribili na zemlju, a zatim bi s odgovarajućom motkom pristupili batinanju. U Bubanjama su ovoj metodi podvrgli Miloša, Mariju, Perišu i Dragića Bubanju. I u drugim selima pokušavali su da zavedu ovu vrstu ”prevaspi- tavanja”, ali im zavisno od reakcije lokalnih četnika, to nije uvijek uspijevalo. Kada su u Prijelozima izveli Panta Nedovića, usprotivio se Milija Nedović, komandir Prijeloške četničke čete i spasio ga egzekucije. Nad Pantom je ipak primijenjena određena fizička sankcija.

I pored represije, partizanski pokret jača. Izvode se akcije. U rano proleće 1943. u Bubanjama je postavljena zasjeda četničkoj patroli; jedan četnik je ubijen, a drugi je zarobljen. Nešto kasnije, u Bukovcu su sačekali grupu koja je dolazila iz pravca Berana. Ranili su nekoliko četnika, među njima i Milana Femića, komandira Brzavske četničke čete.[155] Porušeno je i par manjih mostova na putu Bijelo Polje–Berane.

***

       U proljeće 1943. u nekim selima štitarske opštine gerilci već djeluju poluilegalno. Povezivanje grupa iz Beranskog sreza time je znatno lakše. Razmišljalo se i o organizovanju veće regularne jedinice – prilično je mladih bilo spremno da stupi u redove ustaničke vojske. Pobjede partizana u Bosni, njihov dolazak i intenzivno vođenje borbi sa četnicima Crne Gore, nastaju povoljnije okolnosti za NOP; mnogi sve češće odbijaju poslušnost četnicima.

Krajem aprila ili početkom maja 1943. Italijani su iz Berana, preko Femića Krša prolazili prema Bijelom Polju. Iz šumice u neposrednoj blizini kuće, ugledao ih je stari Novak Femić i zapucao. Jednog  Italijana je ubio, drugog ranio, ali je i sam poginuo. Selo je spaljeno.

Na Lučila, na planini Konjsko iznad Praćevca, 4. maja 1943. formiran je Beransko–andrijevički bataljon, u čiji je sastav ušla i grupa boraca, skojevaca i kandidata partije iz štitarske opštine.[156] U bataljon je stupio i Branko Dilev Šćekić.[157] U partizane je otišao i Radisav Nedović. Otac mu je bio kmet, a kasnije komandir četničke čete–zadat mu je težak udarac pa se preko raznih kanala trudio da sina vrati kući. Nije mu uspjelo. Radisav je do kraja rata ostao u NOB i postao oficir JNA.

***

       Porazi kod Kalinovika i Kolašina, u aprilu i maju 1943. strahovito su demoralisali četnike. Panično su se povlačili i dezertirali. Sami su govorili da su partizani nepobjedivi. Dok su jedni napuštali jedinice, drugi su čekali osluškujući vijesti sa ratišta. Komunisti intenziviraju politički rad. Stanje na frontu se koristilo za promocije na omladinskim skupovima, a onaj 1943. na Petrovdan u Savinoj vodi u Prijelozima, na kome je govorio Miloš Bubanja, skoro da se pretvorio u miting.

S takvom situacijom, četnici se nijesu mirili. Pokušavali su da konsoliduju redove i povrate vjeru u pobjedu, ali im je to išlo dosta teško. Organi- zovali su i one čija je prošlost prilično sumnjiva. Njihov opstanak je vezan za Italijane; sami nijesu predstavljali ozbiljnu vojničku snagu. Komunisti već otvoreno dolaze na njihove zborove i razbijaju im organizaciju.

Krajem juna Lukačević je stigao u reon Bjelasice, a dr Tošković je produžio za andrijevički srez, gdje se sastao s Vuksanom Bakićem. Tošković i  Lašić su 14. jula otputovali u pravcu Kuča, u namjeri da uhvate vezu s Boškom Bojovićem i drugim ličnostima ”pogodnim za posao”.[158]

Lukačević je na području Bjelasice uspostavio kontakt sa nekim četničkim grupama i u selu Zaostru, nekadašnjem sjedištu Đurišićevog štaba, zakazao za 6. jul konferenciju četničkih komandanata sa teritorije bjelopoljskog, beranskog, kolašininskog i durmitorskog sreza. Na ovom skupu on je naimenovao komandante za područje korpusa, koje je pored andrijevičkog i kolašinskog sreza obuhvatalo i područje nekadašnjeg limskog korpusa (beranski srez).

Za komandanta korpusa naimenovan je major Veličko Bojović, a za komandante brigada: 1. beranske – Milija Ćeranić, 2. beranske – Branko Đurašković, Kolašinske – Leka Vujisić i za komandanta Andrijevičke brigade – Aleksa Lalić. Istovremeno su naimenovani i komandanti četničkih brigada u bjelopoljskom srezu, koje su imale da čine 3. mileševski korpus. Za komandanta 1. bjelopoljske brigade imenovan je Vlado Bubanja, a 2. bjelopoljske brigade Milan Marković, učitelj iz Buđeva (za komandanta 3. mileševskog korpusa nešto kasnije je naimenovan major Radule Kujović).[159]

* * *

       Kapitulacijom Italije 9. septembra 1943. ostvarena je velika pobjeda u vojnom i političkom pogledu. Poraz Italije nije značio i slobodu zemlje – došli su Njemci. Četnici su im se odmah stavili na raspolaganje; očekivali su ”zapadne saveznike, pa su sa Njemcima privremeno”.

Prodorom iz Bosne partizani su u oktobru 1943. zaposjeli ove krajeve. Prije nego su i stigli u Štitare, u susret im je pošla grupa mladih, i priključila im se u Lubnicama. Nakon oslobođenja Berana, Beransko – andrijevički bataljon i najveći broj dobrovoljaca iz štitarske opštine uključen je u Četvrtu crnogorsku brigadu, gdje su se borili do potpunog oslobođenja zemlje.

U kući Vlada Bubanje formirana je komanda mjesta. Komandant je bio Branko Pešić, komandir posadne čete Ratko Bubanja,[160] a komesar Novica Janković. Komanda funkcioniše do aprila 1944. kada je ovaj kraj, za kratko, okupiran od Njemaca i četnika.[161]

Društveno–političke organizacije osnivaju se na slobodnoj teritoriji, i forsira politički život. U selima gdje ih nije bilo, formiran je SKOJ, AFŽ, Narodni front i narodnooslobodilački odbori. USAOJ je sve aktivniji; izabran je opštinski odbor i rukovodstva u svim selima. Predsjednik je bio Milorad Korać, a nešto kasnije Malina Korać. Realizuju se zadaci, organizuju skupovi i konferencije i pomažu porodice čiji su hranioci u partizanima ili zatvorima. Na prelima i zajedničkim akcijama objašnjavaju se ciljevi antifašističke borbe, pravi se selekcija kadrova za prijem u SKOJ i priprema omladina za odlazak u brigade. Rijetki su oni koji su pošli u četni- čke jedinice.

U prisustvu Radivoja Vukićevića i Radovana Karličića, u Štitarima je opštinski narodnooslobodilački odbor konstituisan u oktobru. Predsjednik je bio Milorad Drobnjak, a sekretar Vučeta Nedović pa se već stvaraju uslovi da se prethodna vlast zamijeni ”narodnom”.

Opštinski odbor planira rad seoskih odbora – utvrđuje koliko, zavisno od ekonomske moći, pojedino naselje rekvizicijom treba da obezbijediti hrane za partizane i dio stanovnika–izbjeglica, zatim, gdje treba prenijeti i smjestiti ranjenike sa fronta, kako uspostaviti red i mir na opštinskoj teritoriji i kao najvažnije, uz pomoć Komande mjesta obračunati se sa četničkim grupama koje su se skrivale u šumama. Za izvršenje ovih i drugih zadataka formirane su seoske straže, koje su se, po nalogu organa vlasti, starale da građani izvršavaju svoje obaveze.

U štitarskoj opštini, komunisti i skojevci djeluju ilegalno. U cilju što boljeg rada, u novembru 1943. SKOJ organizuje opštinski komitet. Za sekretara je imenovan Vlado Nedović. Sastanku je, kao predstavnik okružnog komiteta, prisustvovao Batrić Jovanović, a u ime sreskog, Milo Boričić.

* * *

       Početkom 1944. u partiju je primljen veći broj kandidata KP i skojevaca. Vratio se jedan broj ranjenika i članova KP, a partijske ćelije su formirane u svim selima, osim u Rujištima. Konstituisan je opštinski komitet–on usmjerava rad seoskih partijskih ćelija pri komandi područja, rad omladine, rad seoskih i opštinskih organa vlasti; analizirano je stanje na terenu i frontu, AFŽ, podmlađivanje partije i druga pitanja. Prvi sekretar je bio Vučeta Nedović, ali je nakon kraćeg vremena zbog prelaska na novu dužnost, imenovan Vlado Nedović.

U aprilu 1944. ponovo je organizovan opštinski narodnooslobodilački odbor Štitara. Predsjednik je bio Savić Jovanov Bubanja, sekretar Vlado Nedović, a članovi: Vukajlo Bubanja, Vuko Šćekić, Gavro Korać, Đoko Janković, Milija Tomović, Marko Nedović i Madžo Šćekić. Odbor radi do kraja rata pa i nešto kasnije. Sastavljen od uglednih ljudi, sa autoritetom je izvršavao zadatke.

Zbog čestih napada, partizani su povremeno napuštali slobodnu teritoriju i borbom je opet osvajali. U pozadini obavezno djeluje jedinica od opštinskih i seoskih odbornika i drugih pozadinskih radnika, prvenstveno komunista i skojevaca. Jedna je organizovana u aprilu 1944. a njen komesar je bio Ako Bubanja. Ona vodi teške borbe sa četnicima i Njemcima na Trešnjeviku, a u sadejstvu sa drugima uspješno učestvuje i u oslobađanju Berana.[162] U štitarskoj opštini, u svim selima, sredinom 1944. Opštinski skojevski komitet organizuje omladinske aktive.[163] Umjesto Vlada Nedovića za sekretara je izabran Milo Šćekić. Članovi komiteta su Stanija Bubanja, Malina Korać, Krsto Drobnjak, kraće vrijeme Novica Janković, Milija Maslak i Krstinja Femić. Sekretari seoskih aktiva, po funciji su i članovi komiteta.

Omladinci su sa entuzijazmom izvršavali zadatke. Prikupljali su hranu i odjeću za borce, prenosili ranjenike, dopremali ratni materijal na front, podsticali dobrovoljce da se uključe u jedinice, pružali pomoć pri obradi zemlje porodicama onih u brigadama, objašnjavali ciljeve revolucije, potrebu da se raščisti sa starim režimom i zabrani kralju da se vrati u zemlju.

U Štitarima je osnovan opštinski odbor AFŽ-a. Predsjednik je bila Stanika Bubanja; ona je član opštinskog komiteta KPJ za Štitare. Na kongresu AFŽ Crne Gore, osim Stanike učestvovala je i Milka Bubanja; na kongres AFŽ Jugoslavije delegirana je Milka Bubanja. Kongresu USAOJ na Cetinju, 1944. prisustvovao je Krsto Drobnjak iz Štitara, Milija Maslak iz Prijeloga i Milorad Janković iz Zagrada.

Radovan Karličić, Miloš i Ako Bubanja u štitarskoj opštini djeluju ilegalno. Sa dolaskom brigada, oni odlaze na nove vojne i političke dužnosti. Kraći period ovdje borave dva člana KPJ – Vučeta Nedović i Stanika Bubanja. Kasnije im se priključio i Vlado Nedović, pa jedno vrijeme funkcionišu kao partijska ćelija.

Osposobiti organe vlasti za izvršavanje zadataka nije bilo lako. Rukovodstva društveno–političkih organizacija uglavnom su imala osnovnu školu, a neka ni toliko.[164] U realizaciji zadataka pomaže im sreski komitet KP i sreski narodnooslobodilački odbor Berana. Njihovi članovi prisustvuju sastancima i angažuju stručnjake da organizuju rad seoskih odbora.

U ratu je opala proizvodnja hrane; zemlja zapuštena i slabo đubrena davala je minimalne prinose. Dio posjeda nije imao ko ni da obradi. I stočni fond je stradao. Trebalo je prehraniti jedinice na frontu i spasiti dio stanovnika od gladi. Težilo se da se svako parče zemlje zasije; od onih koji su nešto imali, rekvizicijom se oduzimalo za potrebe drugih.

Međunarodna pomoć počinje da pristiže početkom 1944. Imajući u vidu ratom iscrpljeno stanovništvo, to su bile nedovoljne količine. I četničke porodice dobijaju pomoć, protiv njih se ne preduzimaju nikakve mjere represije. Nova vlast pokušava da se razlikuje od one predratne i okupatorske.

* * *

       Na području štitarske opštine, osim teških borbi sa Njemcima, pripreman je i konačni obračun sa četnicima koji su se do kraja 1944. skrivali u šumama. Zbog pritiska pozadinskih jedinica, jedan broj se sam prijavio organima nove vlasti. Posle kraćeg ispitivanja, neki su upućeni u NOV, dok su drugi likvidirani ili zatvoreni.

Njemci su se povlačili u pravcu Sandžaka. Sa desne strane Lima, u julu 1944. upali su u Štitare. U Krljama su Druga srpska brigada i pozadinske jedinice, vodile žestoke borbe sa Njemacima i četnicima – uz prilične gubitke neprijatelj je vraćen na polazne položaje.

Krajem 1944. borbe se vode oko Kolašina, Mojkovca i Bijelog Polja. Njemci su zauzeli kosu iznad Femića Krša i Prijeloga i povremeno nadziru okolna sela. Na kratko su partizanima onemogućili kontrolu i otežali snadbijevanje jedinica stacioniranih na ostatku štitarske opštine. U borbama je tada ugašeno mnogo ljudskih života.

U toku ovih operacija, značajnu ulogu su imali omladina i žene, prenoseći ranjenike u beransku bolnicu. Odbori su hranom i drugim potrebama obezbjeđivali Sedmu omladinsku crnogorsku brigadu i djelove nekih drugih jedinica. Borbe su trajale do 3. januara 1945. kada je brigada, koja se do tada nalazila na području štitarske opštine,  oslobodila Bijelo Polje.

Odstupajući prema Sloveniji, crnogorski četnici su u okolini Rudog, 5. januara 1945. izvršili preformaciju jedinica u divizije i pukove. Četničke snage su svrstane u tri divizije, šest pukova i tri samostalne jedinice.

U novoformirani sastav četničkih jedinica, vojvoda Pavle Đurišić je za komadanta Sedmog puka u Prvoj diviziji postavio kapetana Vlada Bubanju (Šćepanovića).[165]

* * *

       Ratni vihor nije poštedio ni jednog za vojsku sposobnog čovjeka da ne učestvuje na strani partizana ili četnika. Materijalne žrtve su ogromne. Paljevine kuća, pljačkanje dobara i uništavanje stočnog fonda do te mjere je iscrpilo i osiromašilo stanovnike štitarske opštine, da je posle rata trebalo dosta vremena da se obezbijedi goli opstanak. Mnogo ljudi je nastradalo u ratu.

Iz štitarske opštine poginulo je pet prvoboraca: Miloje Bubanja, Milonja Bubanja, Stanoje Bubanja, Rajko Korać, i Ratko Nedović.[166]

* * *

U       U jedinicama NOV iz Bubanja je učestvovao:

34. Aleksa Miljanov,u logorima, zatim u prekomorskoj brigadi

35. Radosav Miljanov,pozadina, zatim u brigadi

36. Tadiša Savićev,SKOJ, pozadina,

37. Vučeta Milonjin,aktivan borac,

38. Vučeta – Vujo Vučkov,ranjen na početku ustanka, pozadina,

39. Stamenka Božova,kratko bila u IX crnogorskoj, pozadina,

40. Milika Jovanov,od avgusta 1944. U Zaječaru,

41. Đoko Jovanov,bataljon narodne odbrane,

42. Dragoljub – Drago Dmitrov, 

43. Miloje – Milojica Savov,borac VI crnogorske brigade

U partizanima su poginuli:

Žrtve rata:

Zlostavljani:

Zatvarani:

Logoraši:

Nosioci “Partizanske spomenice 1941“:

Viši oficiri u NOV:

* * *

       U Drugom svjetskom ratu, bratstvo Bubanja se prvi put tragično podijelilo na četnike i partizane.

* * *

       U zadnjim decenijama XIX vijeka, u borbi za makedonsku nezavisnost i u balkanskim ratovima, za čete sastavljene od manjih grupa dobrovoljaca, naoružanih puškama i oružjem za blisku borbu koristio se naziv četnik i četnici.[181] U akcijama uspješni, sa malim troškovima za organizovanje i održavanje – i okolne zemlje: Grčka, Bugarska i Srbija tokom makedonskog rata formiraju takve grupe. Beogradski doktor Milorad Gođevac organizovao je 1903. prvu jedinicu koja je odmah upućena u Makedoniju, u borbu protiv Turaka i Albanaca.

Prvi četnički odredi djeluju u krajevima gdje pretežno živi srpsko sta- novništvo. Štitili su Srbe u Makedoniji od komita koji su ih prisiljavali da se izjašnjavaju kao Bugari. Ipak, umjesto da se bore protiv Turaka, četnici razne nacionalne pripadnosti, često su se međusobno obračunavali. Na osnovu iskustva u makedonskom ratu, četnici su dio srpske vojne doktrine za djelovanje u pozadini. Oni su osnovne jedinice za paravojne akcije u pokorenim krajevima.

***

       U Kraljevini SHS i Kraljevini Jugoslaviji, četničke organizacije nastavljaju rad. Udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine, nastalo je 1921. Udruženje srpskih četnika za kralja i otadžbinu i Udruženje srpskih četnika Petar Mrkonjić,  formirana 1924. ujedinila su se 1925. Njihov predsjednik je bio Puniša Račić.[182] U vrijeme Šestojanuarske diktature aktivno je Udruženje četnika za slobodu u čast otadžbine.

Za gerilski rat, ako Njemačka napadne zemlju, Vlada u aprilu 1940. osniva četničku komandu. Od dobrovoljaca iz regularne vojske organizovano je u Novom Sadu, Sarajevu, Nišu, Skoplju, Karlovcu i Mostaru nešto više od šest bataljona. Sjedište komande, u početku, bilo je u Novom Sadu, zatim u Kraljevu i na kraju u Sarajevu,  gdje se 18. aprila predala Njemcima.

***

       U toku i nakon Prvog srpskog ustanka, u određenom obliku, nastao je svesrpski nacionalni program. I kod evropskih naroda koji su nacionalno buđenje doživjeli za vrijeme i poslije Francuske revolucije i Napoleonovih ratova, javljaju se programi nacionalne integracije i stvaranje države u maksimalnim granicama. Prvi pisac maglovitog srpskog nacionalnog projekta bio je prosvjetitelj i jezički reformator Dositej Obradović.

***

       Značajnu formu nacionalnog programa, Srbija ima već 1844. u djelu ministra Ilije Garašanina – „Načertaniju“. Program afirmiše srpsko ime, kulturu, nacionalni identitet i čekanje pogodnog trenutka za raspad osmanskog carstva i stvaranje moćne države.

”Srpska država koja je već srećno počela, no koja se rasprostirati i ojačati mora, ima svoj osnov i temelj tvrdi u carstvu srpskom XIII i XIV vijeka i u bogatoj i slavnoj srpskoj istoriji. Po istoriji ovoj zna se da su srpski carevi počeli bili grčkom carstvu mah otimati i skoro bi mu konac učinili te bi tako na mesto propadšeg istočno–rimskog carstva srpsko–slavensko carstvo postavili i ovo naknadili…

Nova srpska država na jugu podavala bi Evropi sve garancije da će ona biti vrsna i krepka država i koja će se moći među Austrijom i Rusijom održati… Da bi se narod katoličeskog ispovedanija od Austrije i njenog upliva odvraćali i Srbiji većma priljubili nužno je na to osobito vnimanije obraćati. Ovo bi se najbolje postići moglo posredsvom fratera ovdašnjih, između kojih najglavnije trebalo bi za ideju sojedinjenja Bosne sa Srbijom zadobiti..”.

Zamišljeno da srpska država nastane na razvalinama turskog carstva, „modus operandi“ programa nije bilo nasilje već političko – nacionalna propaganda. ”Načertanije” je rođeno na ideji češkog političkog idealiste Franje Zaha i poljskog grofa Čarnotinskog. Oni su izvorni program koncipirali u duhu panslavizma južnoslovenske provenijencije, ali je Garašanin tekst prilagodio opštesrpskom, a pojam južni Sloven zamijenio je srpskim imenom.

***

       Nekoliko godina kasnije, 1849. Vuk Karadžić je objavio spis ”Srbi svi i svuda”. Na Garašaninov program nije bilo osvrta jer je objavljen znatno kasnije.  Karadžićev tekst je izazvao buru nezadovoljstva u hrvatskoj kulturnoj javnosti. Njegov jezički pansrbizam izjednačavan s ”duhom naroda” sveo se na jednostavnu tvrdnju: svi govornici štokavskog izgovora etnički su Srbi, a štokavsko područje je nacionalno srpsko. On nije tvorac ove tvrdnje, već nasljednik rane slavistike Jožefa Dobrovskog, Pavela Šafarika, Jerneja Ko- pitara, Franca Miklošiča.

Već sljedeće godine u Beču, upriličen je susret hrvatskih Iliraca i Karadžića u pratnji njegovog učenika Đura Daničića. Bečki dogoor o pitanjima jezika ostao je bez uticaja. Bogoslav Šulek, Ante Starčević, Mirko Bogović, Adolf Veber Tkalčević, objavili su iscrpne osvrte, gdje pobijaju Karadžićev jezički pansrbizam.

Nakon Vukove smrti, srpski filolog Đuro Daničić, odustaje od učiteljevih teza, ali se one afirmišu kod Stojana Novakovića, Stanoja Stanojevića, Ljubomira Stojanovića i drugih. Istaknuti srpski građanski političari u Austro–Ugarskoj monarhiji, Mihailo Polit Desančić i Svetozar Miletić, suprotstavili su se ideji srpskog nacionalnog programa, a uz određena vrludanja i socijalisti od Markovića do Tucovića.

***

       Kulturno srpstvo, nadahnuto začecima slavistike, imalo je veliki uticaj na geopolitičke planove srpske države u nastajanju, i ključnu ulogu u oblikovanju ciljeva potencijalne ekspanzije. Emocionalno–ideološki uzor bilo je Dušanovo carstvo, ali je zbog obnove grčke države i podrške koju je ona imala ova ideja napuštena.

Krajem XIX i početkom XX vijeka, srpski intelektualaci, između ostalih i svjetski ugledni geograf Jovan Cvijić, i slavista Aleksandar Belić, podržavaju stvaranje srpske države na području Makedonije, Kosova, Bosne, Hercegovine i Hrvatske. Ekspanzionizam se usmjerio na one oblasti gdje su Srbi od XII do XIV vijeka ostavili snažan civilizacijski pečat.

Planirano je širenje pravoslavlja, potiskivanje katolicizma i islama i gušenje inonacionalnih tradicija. Negirana je nacionalna autohtonost Hrvata i Makedonaca, za Albance nema mjesta u srpskoj državi što se kasnije vidi iz tekstova Čubrilovića i nobelovca Ive Andrića, dok Bošnjake muslimane treba raseliti ili prevesti na pravoslavlje.

Srpski nacionalni program koincidirao je sa sličnim, pseudonacionalnim, ilirskim u Hrvatskoj, i sa idejom jugoslovenstva. Jugoslovenstvo je smatralo da su Slovenci, Hrvati, Srbi, ponekad i Bugari, a zatim, iako se direktno ne pominju, Makedonci i bosanski muslimani djelovi jednog istog naroda. Ovakvo shvatanje podržava određeni broj praktičnih hrvatskih političara i inteligencija – Franjo Supilo, pisci Tin Ujević i Miroslav Krleža u ranoj fazi, zatim Jovan Skerlić–jedan od najuglednijih srpskih intelektualaca na prelazu iz XIX u XX vijek, i Ivo Andrić–cijelog života.

Jugosloveni kao nacija tri ”plemena” od 1918. dominiraju državom Srba, Hrvata i Slovenaca. Istoričari različito ocjenjuju jugoslovenstvo u Kraljevini od 1918. do 1941. i Jugoslaviji od 1945. do 1991. Mnogi misle da je ono kod Karađorđevića bilo ”tvrđe”. Neki govore da je jugoslavenstvo u Kraljevini bilo maska za velikosrpstvo, što dokazuju aktivnostima ORJUNE–Organi- zacije jugoslovenskih nacionalista, osnovane 1921. u Splitu, upletene u gušenje radničkog pokreta i u ubistvima niz hrvatskih i slovenačkih političkih i kulturnih ličnosti, a drugi – ono je grobnica srpskih nacionalnih interesa.

Tokom etničkog rata u Jugoslaviji 1941–1945. naročito u NDH (Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini), dobio je srpski nacionalni program konačnu formu u tekstu ”Homogena Srbija”, Stevana Moljevića, banjalučkog advokata i savjetnika Draže Mihailovića. Tekst je objavljen u Nikšiću 1941. gdje se Moljević, bježeći od ustaškog progona, sklonio.

”…Osnovna greška u našem državnom uređenju bila je što 1918. nisu bile udarene granice Srbije. Ta se greška mora ispraviti, danas ili nikad. Te se granice danas moraju udariti, i one moraju da uhvate celo etničko područje na kome Srbi žive sa slobodnim izlazima na more za sve srpske oblasti koje su na domak mora.

• Na istoku i jugoistoku (Srbija i južna Srbija) srpske su granice obeležene ishodom ratova za oslobođenje, i njih valja samo pojačati Vidinom i Đustendilom.
• Na jugu (Crna Gora i Hercegovina) valja da u jugozapadnu srpsku oblast uđu pored teritorija Zetske banovine:

a) sva istočna Hercegovina sa železničkom prugom od Konjica pa do Ploča, uključivo sa pojasom koji bi tu prugu zaštićivao, tako da bi u nju ušao srez konjički ceo; od mostarskog sreza opštine: Mostar grad, Bijelo Polje, Blagaj i Žitomislići; srez stolački ceo; a od metkovićkog sreza Ploče i sve područje južno od Ploče; te Dubrovnik kome bi se imao dati poseban status;

b) severni deo Albanije, ukoliko Albanija ne bi dobila autonomiju.

• Na zapadu valja da u zapadnu srpsku oblast uđu, pored vrbaske banovine, severna Dalmacija, srpski deo Like, Korduna, Banije i deo Slavonije, tako da toj oblasti pripadnu lička železnička pruga od Plaškog do Šibenika i severna železnička pruga od Okučana preko Sunje do Kostajnice. U tu bi oblast ušao na jednoj strani srez bugojanski osim Gor. Vakuf, a od sreza lijevanjskog opštine: Lijevno i Donje Polje, a na drugoj strani od sreza šibeničkog opštine: Šibenik i Skradin; od kninskog sreza; opština Knin i srpski deo opštine Drniš sa svom teritorijom preko koje prelazi žel. pruga Knin – Šibenik, te eventualno srpskim delom opštine Vrlika u sinjskom srezu; srez benkovački ceo; srez biogradski ceo; srez Preko ceo; tako do granica Zapadne srpske oblasti ide Velebitskim kanalom i obuhvata Zadar sa svim otocima pred njim, od sreza gospićkog opštine: Gospić, Lički Osik i Medak; od sreza perušićkog istočni deo, preko koga prelazi žel. pruga; od sreza otočačkog opštine: Dabar, Škare i Vrhovine; od sreza ogulinskog opštine; Drežnica, Gomirje, Gor. Dubrava i Plaški; srez vojnićki osim opštine Barilović; srez Vrginmost ceo; srez glinski osim opština Bučice i Stankovac; od sreza petrinjskog opštine: Blinja, Graduša, Jabu- kovac i Sunja; srez kostajnički osim opštine Bobovac; od sreza novske opštine: Jasenovac i Vanjska Novska, ali ove opštine valja porušiti tako da žel. pruga ostane na teritoriji ovih dveju opština; srez okučanski ceo; srez pakrački osim opština: Antunovac, Gaj i Poljana; od sreza požeškog opština Velić Selo; srez Daruvar, Grubišno Polje i Slatina; zatim bosanski srezovi Derventa i Gradačac.

Razume se da u ovu oblast ulaze i svi drugi srezovi unutar navedenih granica. Za ovu zapadnu srpsku oblast, koja bi imala 46 srezova sa blizu milion i po duša, na kojoj je celo preduzeće Šipada, i veliki gvozdeni rudnik Ljubija, preko koje prelazi Jadranska pruga Valjevo – Banja Luka – Šibenik,  valjalo bi obezbediti Zadar s okolinom i otoke koji su pred njim radi zaštite njenog izlaska na more.

• Severnoj srpskoj oblasti valja dati, uz teritoriju Dunavske banovine, oduzete joj srpske srezove Vukovar, Šid i Ilok, i od vinkovačkog sreza opštine: Vinkovci, Laze, Mirkovci i Novi Jankovci; srez i grad Osijek ceo; Ovoj oblasti valja obezbediti Baranju s Pečujom i istočni Banat s Temišvarom i Resicama.
• Središnjoj srpskoj oblasti – drinskoj banovini – imaju se povratiti oduzeti joj bosanski srezovi: Brčko, Travnik i Fojnica. Dalmacija, koja bi obuhvatala Jadransku obalu od Ploča pa do Šibenika, te od bos. herc. srezova: Prozor, Ljubuški, Duvno; zapadne delove mostarskog i livanjskog sreza, te delove kninskog i šibeničkog sreza na severu, ima da uđe u sastav Srbije i da dobije zaseban autonoman položaj.

Rimokatolička crkva u Dalmaciji biće priznata i od države pomagana, ali rad crkve i rimokatoličkog sveštenstva u narodu mora biti na korist države i pod kontrolom.”

Početkom 1942. Moljević piše Dragiši Vasiću, drugom savjetniku Draže Mihailovića: ”Što se tiče našeg razgraničenja sa Hrvatima, tu držimo da treba odmah, čim se ukaže prilika, prikupiti sve snage i stvoriti sebi svršen čin:

• zaposesti na karti označenu teritoriju,
• očistiti je prije nego li se iko pribere.

Zaposedanje bi se moglo izvršiti samo tako ako bi se jakim odredima zaposela cela glavna čvorišta, i to: Osijek, Vinkovci, Slavonski Brod, Sunja, Karlovac, Knin, Šibenik, te Mostar, Metković, a onda iznutra pristupiti čišćenju zemlje od svih nesrpskih elemenata. Krivcima bi trebalo otvoriti put – Hrvatima u Hrvatsku, a Bošnjacima u Tursku (ili Albaniju)…”.

Dileme nastale pod uticajem prokomunističkih elemenata, koje se u četničkim štabovima javljaju u jesen 1941. otklonio je Draža Mihailović posebnom instrukcijom Đorđiju Lašiću komandantu četničkih odreda u Crnoj Gori, i kapetanu Pavlu Đurišiću komandantu Limsko–četničkih odreda.

U dokumentu su, pored ostalog, naglašeni i zadaci četničkog pokreta:

• Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije–Crne Gore–Bosne i Hercegovine–Srema–Banata i Bačke.
• Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst–Gorica–Istra i Koruška), kao i Bugarske, i sjeverne Albanije sa Skadrom.
• Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata.
• Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenije, čišćenjem Sandžaka od muslimanskog življa, a Bosne od muslimanskog i hrvatskog življa…
• U krajevima očišćenim od narodnih manjina i nenacionalnih elemenata, naseliti Crnogorce (u obzir dolaze siromašne i nacionalno ispravne i poštene porodice)…

Moljević je glavni ”kartograf” u Mihailovićevom štabu, pa se može zaključiti da je ovaj geopolitički plan bio političko – nacionalni temelj četničkog pokreta.

***

       Iz bratstva Bubanja, poginulo je i nestalo dvadeset i tri četnika. [183]

30 godina, neoženjen; zarobljen u borbi na terenu Kolašinskog sreza 1944; strijeljan

9. Miraš Radošev 20 godina, neoženjen; poginuo 1943. u borbi u Šahovićima kod Bijelog Polja,

10. Radojko Dragov 70 godina; zarobljen i zaklan 8. maja 1944. od partizana iz IV crnogorske brigade, u selu Divci kod Prijepolja

11. Novica Radosavljev poginuo u borbi

12. Miloš Radojev poginuo u borbi

13. Milonja Radomirov poginuo u borbi[186]

14.Ratko Jolev poginuo u borbi

15. Mihailo Milonjinrođen 1919., poginuo u borbi kod Srđevca,

16. Zdravko Milisavljev[187]poginuo 1942.

Zarobljeni 9. maja 1945. između Zidanog mosta i Trbovlja; ubijeni 18. i 19. maja 1945. od strane crnogorskih partizana:[188]

Jakovljev[189]učitelj, rezer. kapetan, 35 god., neoženjen, komadant Bjelopoljske  brigade

18. Milić Jakovljev zemljoradnik, 40 godina, neoženjen,

19. Milosav Đorđev zemljoradnik, 35 godina

20. Blagoje Đorđev zemljoradnik, 32 godine, neoženjen,

21. Radun Savin oficir crnogorske vojske, 55 godina,

22. Marko Radunov 30 godina,[190]

23. Mašan Radunov[191] učitelj, 28 godina, neoženjen,    

***

       Pobjede partizana, konstituisanje šest federalnih republika i stvaranje dvije autonomne pokrajine u samoj Srbiji, slomilo je četnički pokret. U komunističkoj Jugoslaviji, srpski nacionalni program skoro da je zamro. Smatralo se da su u FNRJ i SFRJ, srpski interesi zadovoljeni. Ekstremistički planovi se svode na retoriku četničke i rojalističke emigracije.

***

       Završetkom Drugog svjetskog rata i revolucije u Jugoslaviji, stvoreni su uslovi za kolonizaciju partizanskih porodica u Vojvodini. Zahvaljujući dobroj organizaciji i pravednoj raspodjeli sredstava za život, iseljenici su polazili sa voljom i entuzijazmom.

Njemci koje je Austro–Ugarska naseljavala u Vojvodini, uglavnom su imali neprijateljski odnos prema srpskom i ostalim slovenskim narodima. To se dogodilo i u Drugom svjetskom ratu, kada su formirali čitave SS divizije, među njima i zloglasnu ”Princ  Eugen”. S rijetkim izuzecima, oni su osnivali i fašističke ”Kulturbund” organizacije.

Kolaboracionističko držanje u okupiranoj Jugoslaviji, uzrok je njihovog bjekstva sa njemačkim jedinicama koje su se u proleće 1945. povlačile ispred sovjetske i jugoslovenske vojske. Ostatak tog kompromitovanog stanovništva, koje nije uspjelo da odstupi, smješteno je u privremene logore iz kojih je djelimično prebjeglo, a neki su i legalno odselili u Njemačku.[192]

U preko 260 gradova i sela, stvoren je prostor za naseljavanje boračkih porodica i porodica žrtava fašističkog terora: u Sremu u 89 naselja, u Banatu u 90, i Bačkoj u 81.

Iz Bubanja je 1946. u Bačku, u selo Torža u opštini Vrbas, sada Savino Selo, kolonizirano 13 porodica sa 81 članom, i to:

U zavičaj se poslije 1950. vratio:

Od kolonizacije su odustali:

***

       Zato što su se suprotstavili sukobu Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom, stradali su:

***

       Nakon oslobođenja, u Bubanjama se organizuju kursevi za opismenjavanje i zdravstveno prosvjećivanje stanovnika, a dio se obučavao i na dobrovoljnim radnim akcijama. Ovaj period karakterišu ubrzane promjene. Za nekoliko sela formirana je nabavno potrošačka zadruga, a 1949. seljačka radna zadruga. Kratko je trajala. Rasformirana je 1952. ali je u transformisanom obliku radila do 1957.

Kasno je počeo proces industrijalizacije u beranskoj opštini. Tek šezdesetih godina izgrađen je drvno–industrijski kombinat i fabrika sulfatne celuloze i papira. Zapošljavanjem i školovanjem mladih, dolazi do znatnijeg odliva stanovnika iz sela.

Malo šta se promijenilo u poljoprivredi. Agrarna reforma nije sprovedena, jer u Bubanjama nije imalo posjeda većih od predviđenog zemljišnog maksimuma. Imanja u Bubanjama kolonizovanih porodica u Vojvodini pripala su zadruzi, ali su nakon pet godina prodata. Razgraničenje privatnih i dru- štvenih šuma, koje je uslijedilo primjenom zakonskih propisa, sprovedeno je 1964. Smanjenje šumskih površina i pašnjaka u privatnom vlasništvu, značajno je uticalo na način privređivanja, i dotadašnju posjedovnu strukturu domaćinstava u selu.

Administrativno–politička podjela iz 1949. dovela je do razbijanja geografske i etničke cjeline nekadašnje štitarske opštine. To se odrazilo i na razvoj ovog kraja. Elektrifikacija sela završena je 1971. Sagrađen je i žičani most na Limu, vodovod i putna mreža. U suštini, sa elektrifikacijom nastaju značajnije promjene društvenog života na selu.

***

       Smrću Josipa Broza Tita 1980. i izbijanjem albanske pobune na Kosovu nekoliko godina kasnije, ojačao je srpski nacionalni pokret. Srpska akademija nauka i umetnosti i Udruženje književnika Srbije oblikuju novi nacionalni program, ”Memorandum“, najznačajniji dokument tog razdoblja.

Osnovne teze ovog programa su da je SFRJ ”tamnica srpskoga naroda”, da su Srbi potlačeni i izvrgnuti denacionalizaciji i eksploataciji, da su međurepubličke granice vještačke, da su ih dominantno iscrtali hrvatski i slovenački komunisti i njihovi srpski anacionalni poslušnici.

Autori „Memoranduma“ su pisci, ekonomisti, istoričari, filozofi,  politikolozi: Dobrica Ćosić, Ljubomir Tadić, Mihailo Marković, Dejan Medaković, Antonije Isaković–Lule, Miodrag Bulatović–Bule, Milorad Ekmečić, Zagorka Golubović, Kosta Mihailović, Vojislav Koštunica, Radmilo Marojević, …

Pokret podgrijava situaciju u zemlji, ali nije uspio da ”uzdrma” Jugoslaviju – sve dok Slobodan Milošević, na talasu masovnih mitinga, nije došao na čelo srpskih komunista. Nizom mjera srušeno je vojvođansko i crnogorsko rukovodstvo, a Kosovo je ”inkorporirao” u Srbiju. Slom Sovjetske imperije, raspad Saveza komunista Jugoslavije i višestranački izbori, pokazali su da je srpska elita zakasnila čitav vijek.

***

       Ideologija koja je poistovjetila srpstvo i specifičnu srpsku nacionalnu tradiciju, doživjela je poraz u obje Jugoslavije. Po jednom mišljenju, srpstvo u Bosni, Hercegovini i Hrvatskoj, toliko je reducirano da više nije presudan faktor u igrama zapadno od Drine. Drugi misle da je jugoslovenska ideologija najuspješniji oblik srpske ideje, jer nije izazivala otpor ostalih pri pomenu svetosavlja i ćirilica.[197]

Smatralo se da je srpska nacionalna tradicija preteča jugoslovenske, ali se pokazalo da taj nacionalni identitet nije dovoljno snažan u sudaru s albanskim nacionalizmom i hrvatskom i muslimanskom ideologijom. Srpstvo nije moglo opstati skrivajući se iza jugoslovenstva. Jugoslovenstvo je možda bilo korisna za Srbe, ali dugoročno, u komunizmu i etnocivilizacijskoj polarizaciji, ono bi dovelo samo do srpskog propadanja.

Tokom ratova u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini od 1991. do 1995.  srpski nacionalni projekat skoro da je doživio potpuni slom.[198] U Hrvatskoj je poražen, ali je uz pomoć ”prijatelja”, Britanije i Francuske, dobio Republiku Srpsku sa 49 % područja BiH, i nikakvim šansama za priključenje Srbiji. U intervenciji NATO saveza 1999. izgubljeno je mitsko područje naše nacionalne svijesti, Kosovo, a 17. februara 2008. priznato je kao nezavisna država. Makedonija već duže egzistira samostalno, a Crna Gora od 2006.

U zamišljenim granicama, program ”svi Srbi u jednoj državi”, doživio je krah. Pokazalo se da je nacionalni projekt iz XIX vijeka, potpuno anahron i suprotstavljen svjetsko–istorijskim silnicama na kraju XX i početkom XXI vijeka. Odnos snaga kod susjednih naroda–Hrvata, Bošnjaka muslimana, Albanaca i svjetske zajednice, jasno pokazuje da bi se bilo kakva buduća težnja na realizaciji svesrpskog nacionalnog programa završla tragično za sam srpski narod.