Srbi u Pomorišju

Najstariji poznati tragovi Srba u Pomorišju jesu njihovi prelazi počev od 6. veka, kada su se, napustivši svoju pradomovinu, naseljavali u Panonskoj niziji i na Balkanu.

Za razliku od inih naroda koji su u vreme velikih seoba prošli kroz Pomorišje, Srbi nisu bili ratnici – osvajači, već plemena zemljoradnika i stočara što su e polako kretala sa svojim imetkom i stadom. Ljudi, žene, starci i deca, snažni i nemoćni rađali su se i sahranjivali u hodu. Bez neke čvrste društvene organizacije, oni su se povremeno odvajali od glavnih pokreta i iz različitih razloga zaostajali ili bili u nemogućnosti da nastave iznuravajuće putovanje u nedogled, pa su se nastanjivali u većim ili manjim grupama gde bi nalazili slobodne pašnjake. Prema ušću Moriša nastanilo se srpsko pleme Bodriči.

Posle pada Ahtumove kneževine pod Madžare  11. veku i Srbi su se našli na udaru novoga talasa. Verovatno je i Srba bilo među kaluđerima čanadskoga pravoslavnog manastira Svetoga Jovana koje su nove vlasti izmestile, da bi u manastiru zavele zapadni obred. Čanad je postao sedište nove katoličke biskupije.

U 14. veku franjevački misionari vršili su pokrštavanje i u Čanadskoj biskupiji. Tom prilikom za Srbe iz Lipove zabeleženo je da su uporni, da su se posle prelaska u katolicizam “vratili svojim ranijim zabludama”, postavši “gori nego što su bili”.

Sudbina pomoriških Srba u srednjem veku uslovljena je i određena evropskim političkim prilikama. Naime, mađarski vladari su im povremeno davali i potvrđivali izvesna prava, da bi ih pridobili za ratovanje protiv Turaka.

U 15. veku došlo je i do međudržavnih mađarsko – srpskih ugovora koji su se odrazili i na Pomorišje.

Već početkom veka despotu Stefanu Lazareviću, sinu kneza Lazara, ustupljena su prostrana dobra.

Nasledivši despotstvo, njegov nećak Đurađ Branković preuzeo je i pravo nad posedima despota Stefana; kasnije ih je i proširio, dobivši i grad Širiju sa 110 sela i zaselaka.

Mađarsko plemstvo nerado je gledalo kako Srbi despoti naseljavaju srpsko stanovništvo na svoja imanja i hvataju rodbinske veze sa velikom vlastelom pa i sa vladarskim kućama. Zbog toga se prema srpskim despotima ponašalo neprijateljski i nastojalo da njihovu vlast i uticaj ograniče.

Ipak, i kasnije su se u Pomorišju dizale srpske ličnosti sa titulom despota.

Najpre je to bio Zmaj Ognjeni Vuk, sin Grgura Brankovića. Po njegovoj smrti dobili su despotske titule Đorđe i Jovan, sinovi Stefana Brankovića. Đorđe se uskoro povukao iz svetovnog života i zamonašio pod imenom Maksim; po Jovanovoj smrti (1502) on je odbio da ponovo preuzme despotstvo, tako da su sva dotadašnja dobra porodice Branković pripala Dvoru.

Maksim je kasnije odigrao vidnu ulogu kao ugro-vlaški mitropolit pri Radulu Velikom i Njeagoju Basarabu, te kao obnovitelj Sremske mitropolije u manastiru Krušedolu.

U međuvremenu su počeli sticati despotstvo razni Srbi koji su se odlikovali hrabrošću i stekli zasluge u služenju vladarima.

Radič Božić prešao je iz Srbije 1500. godine. Kao iskusan ratnik učestvovao je u svim vojnim pohodima sa početka 16. veka. Tek 1527. godine povukao se zbog bolesti u svoje posede – gradove Šojmoš i Lipovu, gde mu je dodeljena despotska titula.

Krajem 1525. godine prešao je sa porodicom i pratnjom Pavle Bakić i uskoro dobio, između ostalog, pomoriški grad Šojmoš. Pavle Bakić je bio mudar, hrabar i pouzdan. Dobio je zadatak da iz Turske preseli što više Srba; u toj svojoj delatnosti štitio je interese Srba doseljenika. On je osnovao neku vrstu obaveštajne službe, uhodeći i šaljući uhode u Tursku, čime je opet stekao velika priznanja na Dvoru. Despotstvo mu je dodeljeno 1537. godine, a on je neposredno posle toga poginuo hrabro sekući Turke.

Naporedo sa despotima u Pomorišju je bilo i srpske vlastele i plemića.

Kao najstariji pominje se u 15. veku Dmitar, brat Kraljevića Marka, koji je dobio grad Širiju sa velikim vlastelinstvom i postao župan Zarandske županije.

Sredinom 15. veka prešli su ovamo braća Stefan i Dmitar Jakšić, navodno sa 1200 ratnika. Njihovo prvo dobro bio je grad Nadlak, gde su podigli dvor sa kulom. Ubrzo su dobili i druge posede, tako da su krajem veka držali u vlasništvu oko 80 naselja. Obojica su pripadali visokom plemstvu i vazda bili bliski Dvoru.

Od Stefanovih sinova jedino je Marko duže poživeo. Kudikamo je poznatije njegovo potomstvo po ženskoj liniji. Njegova kći Ana udala se u Rusiju; ona je baba po majci caru Ivanu 4. Groznom.Mlađa kći, Jelena, udala se za despota Jovana Brankovića i rodila Jelenu, potonju suprugu moldavskog vladara Petra Rareša. Preko Jelene je srpska plemićka krv prodrla u moldavske vladarske porodice: njena kći Roksanda udala se za vladara Aleksandra Lapušnjeanua, a Despina – za Petra Čobanua; s njim je rodila sina koji je vladao pod imenom Petru Škjopul, a oženio se takođe Srpkinjom – ćerkom pomoriškoga plemića Nikole Crepovića.

Od Dmitrovih sinova dočekali su zrele godine Dmitar i Petar. Dmitar je nasledio očevo junaštvo i bio čuven kao ratnik.

U drugoj polovini 15. veka doselio se Miloš Belmužević. I on je dobio posede u Timiškoj, Bačkoj i Čanadskoj županiji, između ostalih – Munaru.

Petar Ovčarević je bio oko 1540. godine vlasnik Šoljmoša i jedan od najuglednijih velikaša.

U posedu Dimitrija Ovčarevića, koji je 1552. godine bio jedan od srpskih prvaka u Banatu, nalazila su se mesta: Varjaš, Naćvala, Sempetar, Tornja, Fenlak i druga.

U okolini Lipove imao je prostrano dobro Stefan Balentić, “vrhovni kapetan Srba”.

Takođe sredinom 16. veka bio je vrlo ugledan Nikola Crepović. Godine 1542. on je učestvovao na plemićkom zboru u Hodošu, kada je odlučeno da se preko izaslanika prenesu kralju želje Srba iz Pomorišja. Uz Petra Petrovića ratovao je 1550. kao zapovednik 4.000 Srba; šest godina kasnije izabran je u Državni savet i postao severinski ban.

Kao plemići pominju se još: Petar Božić, Radojica Radić, Petar Vračilić, Stefan Sabov (koji je o osvom trošku držao 200 naoružanih konjanika i sa njima dosađivao Turcima) Jovan Dijak, Đorđe Klinčić. Pavle Radić i Petar Rac obavljali su razne diplomatske misije na vlaškom, mađarskom i turskom dvoru.

Sa despotima je i srpski živalj prodirao u ove krajeve. Narod se najpre selio uz svoju vlastelu, zatim milom i silom prilikom ratova i međudržavnih ugovora, a nešto i neorganizovano, bez prethodnih sporazuma i najava.

Žalosna je, međutim, činjenica da su srpske plemićke porodice dolazile sa narodom, ali su se brzo odnaronavale; u svom drugom ili trećem naraštaju plemići su se jatomice osećali Mađarima i bili katolici.

I narod srpski se u novoj sredini menjao, bolno se prilagođavajući, tražeći načina da preživi, sa nadom da će poraziti Turke i vratiti se u svoju staru postojbinu. Nekadašnji staloženi zemljoradnici i stočari preobratili su se u ratnike plaćenike i vrebali svaku priliku kad će kogod da zavojšti na Turke, pa da mu se priključe.

U međuvremenu učestvovali su i u drugim vojnim sukobima.

Početkom 16. veka, 1514. godine, borili su se u seljačkom ratu Đorđa Dože.

Ubrzo zatim pružila im se prilika da učestvuju u veoma širokom antiotomanskom, ali i slobodarskom društvenom pokretu koji je predvodio car Jovan Nenad.

Pod kraj 16. veka Pomorišje je doživelo ponovni antiotomanski pokret od posebnog značaja: pobunu protiv Turaka koja je otpočela 1594. godine.

U to vreme rumunski vladar Mihaj Viteazu već je spremao svoj pohod protiv Turaka, pa je bio u vezi sa ustanicima i sarađivao je sa njima.

Kao najamnici, Srbi su ratovali i sa Mađarima i protiv Mađara, i sa Sasima i protiv Sasa, i sa Rumunima i protiv Rumuna, protiv Turaka, ali i uz Turke. Tako su 1605. godine predali Turcima Lipovu, a godinu dana kasnije opet je od Turaka oteli. Neretko su – koje po službenoj dužnosti, koje po potrebi, pa i bez potrebe – činili pljačke i zulume i bili zbog toga na lošem glasu.

Srbima je ratovanje postalo zanat od kojeg su živeli. A kada u Mađarskoj nije bilo ratova, ili bi bili nezadovoljni platom, tražili su posla na drugoj strani. Tako su učestvovali i bili zapažen činilac u čuvenom pohodu rumunskog vladara Mihaja Viteazua da se istovremeno proklamuje za vladara triju rumunskih kneževina: Rumunske Države, Erdelja i Moldavije.

Uz Mihaja Viteazua se veoma požrtvovano borio Starina Novak; sledeći rumunskog vladara u prevrtljivoj ratnoj sudbini, on je doživeo mučeničku smrt od mađarskih plemića u Klužu 1601. godine.

Srpska nevolja bila je tim veća, što austrijsko ratovanje protiv Turaka nije bilo uvek uspešno, jer kada se pod kraj 17. veka ratno poprište opasno približilo Pomorišju, narod je trpeo dvostruki zulum: i od turske, i od carske vojske.

U jeku austrijsko/turskog rata (1683-1699) Srbi iz Srbije behu pristali uz Austriju, ali se ćudljiva ratna sreća neočekivano naklonila Turskoj. U to najgore vreme, kada je rat bio u punom jeku, pred neminovnom opasnošću od turske odmazde, sa austrijskom vojskom, koja se povlačila ispred Turaka, pošao je i veliki broj Srba iz Stare Srbije i Metohije, predvođen pećkim patrijarhom Arsenijem III (Čarnojevićem). Usput su im se pridružile izbeglice iz drugih krajeva. Zajedno su došli do Beograda, a otud, u poslednjem času, pred neposredi ulazak Turaka u beogradsku tvrđavu, prešli Dunav. Istorijski izvori procenjuju da ih je bilo preko 50.000 duša. Tom prilikom je i brojno, i uopšte, ojačan srpski živalj u Austriji, pa dakle i u Pomorišju.

S obzirom na ratno stanje, Dvor je želeo da iskoristi Srbe za borbu protiv Turaka. Računajući na njihovu dalju privrženost, car Leopold I im je izdao privilegije.

Prvom privilegijom, od 21. avgusta 1690. godine položeni su temelji autonomije Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj pod upravom samoga Patrijarha; sledećom, od 20. avgusta 1691. priznata je Srbima teokratska uprava: Patrijarh je, pored strogo crkvenih nadležnosti, dobio pravo da u narodnoj miliciji postavlja oficire, da sudi u građanskim sporovima, da potvrđuje cehovske statute, a narodu je priznato pravo da bude pod upravom mesnih vlasti koje sam izabere; najzad, privilegijom od 4. marta 1695. Srbi su oslobođeni plaćanja desetka Katoličkoj crkvi.

Ipak, nova sredina nije bila gostoprimljiva prema novim doseljenicima.

Dugo je stanje doseljenika ostalo vrlo teško, jer državne vlasti i plemstvo nisu poštovali privilegije koje su Srbi iznudili od Dvora. Pojedinci su se čak počeli vraćati na teritoriju pod turskom upravom. Godine 1694. održan je opšti zbor oficira, na kojem je traženo da se Srbima dodeli teritorija i da se njihovo stanje pravno odredi i prizna.

A kada je rat najzad završen, na osnovu Karlovačkog mira (1699) Banat je pripao Turskoj. U nevolji i u očajanju Srbima nije preostalo drugo, do da snose teško breme i da dokazuju svoju odanost u Rakocijevoj buni 1703-1711, u novom austrijskoturskom ratu 1714 – 1718, kada je oslobonen Banat itd.

Pomoriški graničari su tada, pritešnjeni raznim teškoćama, bili vrlo nezadovoljni; dopunski su bili ogorčeni zbog pokušaja da ih pounijate, a strahovali su i da će ih usled pomeranja granice razvojačiti.

U to vreme zakuvala se buna protiv cara; zakuvala se među Mađarima u Pokrišju, a hvatala korena i u Pomorišju. U jesen 1734. godine predstavnici pokriških nezadovoljnika pokušali su da se povežu sa pomoriškim Srbima preko pečkanskoga kapetana PereSegedinca. Kada su ustanici, poraženi pri napadu na Đulu, poslali glasnike Peri da od pomoriških Srba zaištu pomoć, dvojica njihovih padnu u zasedu i na prevaru se izdadu. Dalje su se događaji odvijali vrtoglavo: aradski general hapsi Peru, okiva ga i predaje islednicima; septembra meseca uhapšen je Perin sin Mihailo, a oktobra – nadlački kapetan Jovan Štrba, iako je još nosio nezalečenu ranu koju je dobio od kuruca kod Erdehena, pa i stari oberkapetan Đurka Šević, bolestan.

Đurka Šević je umro tokom istrage. Ostali su blago kažnjeni, izuzimajući Peru. Njemu je presuda bila okrutno surova: lišenje oficirskoga čina, lomljenje na točku, razbijanje glave sekirom, čerečenje tela i istavljanje delova u Pečki i drugim mestima. Presuda je izvršena 23. marta 1736. godine.

Dolazeći u Habsburšku monarhiju, Srbi su računali da će ratovanjem uz cara uskoro osloboditi Srbiju i vratiti se na svoja ognjišta. Ali što je vreme odmicalo, postajalo je sve jasnije da će oni još dugo morati da se zadrže na tuđoj teritoriji, gde su ih kao strance i došljake i potcenjivali, i iskorišćavali. Jer uprkos privilegijama i svečanim proglasima Dvora Srbi su proganjani i vređani, od njih su traženi porezi i dažbine, pa i desetak za Katoličku crkvu, primoravali su ih da kuluče i daju podvoz, oduzimali im stoku. Stoga su oni nastojali da budu izuzeti ispod županijskih vlasti, te da žive pod svojim vođama i po svojim običajima, podređeni jedino caru, za koga će, kada je potrebno, ratovati.

Prvobitna politika Dvora bila je da razjedini srpsko stanovništvo, praveći razliku između onih koji su se naselili pod patrijarhom Arsenijem III posle 1690, koji su zadobili Ilirske privilegije, i Srba koji su otpre bili na teritoriji Carstva, koje su želeli da zadrže u zasebnom administrativnom i crkvenom organizacionom sistemu. Trebalo je mnogo nastojanja, žrtve i umešnosti, da bi se te namere osujetile i da bi se ostvarilo jedinstvo Srba u Habsburškoj Imperiji.

Za državnu administraciju nastao je problem kako i gde da smesti srpsko stanovništvo, a da ono ne predstavlja etničku, teritorijalnu, vojnu ili političku celinu. Rešenje je nađeno u razmeštanju Srba na uskom i dugačkom pojasu duž državnih granica.

Pripreme za osnivanje Pomoriške vojne granice počele su sa prvim danima 18. veka. Već godine 1701. zapovednik Arada bio je oberkapetan Jovan Tekelija; on je neposredno zatim postao i zapovednik Pomoriške vojne granice, odmah nakon njenoga ustanovljenja 1703. godine.

U nedostatku tačnih statističkih podataka teško je utvrditi brojčani odnos izmenu Srba koji su tu živeli pre Velike seobe iz 1690. godine i onih koji su došli pomenutom seobom. Pojedini posredni pokazatelji navode na zaključak da je, bar u Aradu i njegovoj okolini novonaseljeni graničarski sloj brojem daleko nadmašio dotadašnje srpsko stanovništvo (zato je aradski deo označen na starim mapama kao Tekelijina varoš bio centar aradskih Srba i ostao je to čak i nakon jerarhijske podele s Rumunima, a pomoriška mesta, nakon iseljavanja graničara sredinom 18. veka, ostala su sa malobrojnim srpskim stanovništvom).

Međutim, pošto je na osnovu Požarevačkoga mira 1718. godine došlo do ponovnog pomeranja državnih granica, Pomoriška krajina je postala bespredmetna, pa je odlučeno, a 1741. i carskim ukazom naređeno, da bude razvojačena.

Graničari su bili krajnje zabrinuti, uznemireni i ogorčeni. Od svoga dolaska oni su živeli maltene u stalnom ratovanju. Za vreme tolikih ratova časno su se borili, dokazavši svoju hrabrost i vernost, a sada žele da ih odstrane kao nepotrebne. Istina je da su im predlagali mogućnost preseljavanja u Banat na Tisu i Dunav (30 porodica iz Arad-Gaja čak se i preselilo u jesen 1750. godine), ali je njima padalo teško da u bescenje prodadu sav domazluk, pa da sa starcima I decom ponovo krenu u nepoznato, gde niti je kuće ni kućišta, niti se zna od čega će se i kako živeti. U narodu je zavladala uzrujanost.

U opštem metežu počeli su se po raznim mestima održavati zborovi protiv razvojačenja; takav zbor održan je i u Nadlaku 10. novembra 1750. godine. Ipak Dvor nije popustio. Vojnicima koji nipošto nisu hteli da oružje zamene motikom nije preostalo drugo, do da se presele. Tako se, mada bezvoljice, početkom leta 1751. godine nekoliko hiljada graničarskih porodica spustilo iz okoline Moriša, sa opravdanim strahovanjem za svoju budućnost.

Među Srbima su tada nastale nove trzavice i nesporazumi izmenu onih koji su napuštali domove da bi na drugoj strani graničarili i onih što su se pomirili sa sudbinom i ostali u svojim mestima kao zemljoradnici.

To je bio bolni kraj pomoriškog graničarenja, u kojem su Srbi ponovo osetili nezahvalnost bečkoga Dvora i težinu svoga nesrenenog položaja; ne i kraj narodnim mukama. Novi razdori, nove selidbe i nove neizvesnosti nadvile su se nad nacionom.

Srbi su otpre smatrali da njihove nevolje potiču otuda što su prešli u katoličku Austriju, a ne – recimo – u pravoslavnu Rusiju. Koristeći se nastalim stanjem, sredinom 18. veka Srbi ruski oficiri – Gavrilo Perić, Dimitrije Perić i Petar Tekelija – obilazili su Banat i Pomorišje, vrbujući ljude za Srpski husarski puk u Rusiji. Akciju je nastavilo rusko poslanstvo u Beču i pridobilo nekoliko uglednih oficira, među kojima Jovana Ševića, Rajka Preradovića, Jovana Horvata i Jovana Čarnojevića.

Kao najspretniji i najpreduzimljiviji, potpukovnik Pomoriške milicije Jovan Horvat ubrzo je stekao neku vrstu poluzvaničnoga prvenstva, vrbujući za Rusiju pristalice među zaostalima u Pomorišju, ali i među graničarima preseljenim u Banat; on je prvi s grupom Srba prešao u Rusiju.

Pokret za iseljavanje je dalje uzimao maha. Mada svojevremeno nisu hteli da napuste Pomorišku granicu, sada su mnogi Srbi, ponovo opčarani nadom, na brzinu rasprodavali imetak i vrebali zgodu da krenu u Rusiju. U jesen 1752. godine nova grupa od oko 800 vojnika i oficira prešla je u Rusiju sa Jovanom Ševićem i RajkomPreradovićem. Oni su, isto u Ukrajini, naselili oblast nazvanu Slavenosrbija.

Tačnih podataka o broju preseljenih Srba nema, a raspon brojki iz sekundarnih izvora veoma je velik, tako da ga nećemo navoditi, nego samo napomenuti činjenicu da je proces bio ne samo širok, nego i dugotrajan: godine 1757. u Novu Srbiju je prispelo još oko 800 ljudi; poslednja doseljavanja u srpske naseobine po Rusiji zabeležena su 1804 I 1815. Razume se, bilo ih je i iz drugih krajeva, ne samo iz Pomorišja.

Doseljenici su odmah osnovali sebi naselja, nazivajući ih po mestima odakle su poticali: Čanad, Nadlak, Semlak, Pečka, Glogovac, Mandrulok, Pavliš itd. Ipak, nakon desetak godina njihove naseobine su uključene u redovnu administrativnu podelu. A što je trebalo da posluži kao jemstvo za opstanak – zajedničko slovensko poreklo i ista veroispovest – samo je ubrzalo asimilaciju. U 20. veku srpski trag se tek nazirao u tamošnjem predanju malobrojnih staraca, onomastici i toponomastici, koja neodoljivo podseća na živopisno Pomorišje.

Tako se poigrala sreća sa iseljenicima u Rusiju.

A podaci o srpskom stanovništvu zaostalom u samom Pomorišju takođe su oskudni i nepouzdani. Godine 1864, kada je započeta jerarhijska podela u Karlovačkoj mitropoliji, te je trebalo podeliti crkvene opštine između Aradske eparhije, koja je pripala rumunskoj Erdeljskoj mitropoliji, i Temišvarske eparhije, koja je ostala u srpskoj Karlovačkoj mitropoliji, čisto srpske crkvene opštine bile su Arad (Tekelijia crkva), Varjaš, Ketvelj i Naćvala, a u ostalima je sprovedena deoba između Srba i Rumuna; prilikom deobe je proizišlo da su samo u Čanadu Srbi bili u većini, pa im je ostala crkva, a u svim ostalim mestima bili su u manjini, pa im je isplaćena namira, i oni su naknadno sebi gradili crkve.

Ko zna hoće li se ikada tačno odrediti koliko je Srba doseljeno, a koliko raseljeno iz Pomorišja. Možda to jeste, a možda i nije bitno. Kao suštinsko ostaje sledeće: Pomorišje je širokogrudo otvorilo svoja nedra Srbima stradalnicima u najtežim danima njihove istorije; sticajem okolnosti nekima je postalo otadžbina u kojoj su ostali da trajno borave do danas.

I kada se sve svede, sabire i oduzme, ostaje gola činjenica da su se mnogobrojni Srbi, raselivši se iz Pomorišja sa nadom na bolje, izubili i pretopili, a da su malobrojni ostavši u Pomorišju, kraj svih teškoća i nepovoljnosti, uživali kakvo-takvo zatišje i opstali do današnjih dana.

Neprekidni i vrtoglavi demografski pad srpskoga življa u Pomorišju tokom skoro dva veka izraženo se očituje u uporednom pregledu broja Srba i celokupnoga broja stanovništva po mestima: udeo Srba u pomoriškim mestima u kojima žive iznosi prosečno 2 odsto; ipak, u Pomorišju postoji 15 srpskih pravoslavnih crkava i manastir Bezdin, a srpsko mesno stanovništvo u stalnoj je vezi sa celim Srpstvom u Rumuniji.

IZVOR: LJUBOMIR STEPANOV, STEVAN BUGARSKI, MANASTIR  BEZDIN, KRATKI PRIKAZ, Savez Srba u Rumuniji, Temišvar 2003.

Odabrao i priredio: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić