Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić piše o sve tragičnijoj poziciji u kojoj se nalazi srpsko pismo, koje je prema članu 10. Ustava Srbije označeno kao jedino službeno pismo
U današnje vreme se naše glavno pismo ćirilica, koje je i Ustavom zagarantovano, sve više potiskuje iz upotrebe i o njemu ama baš nimalo ne vodimo brigu iako je to najprostije pismo na svetu. Pritisnuti smo anglicizmima i kompjuterizacijom. Mislim da se čini istorijska greška i greh što se, po običaju, odričemo svojega. Naš narod u Vojvodini je još u vreme Austrougarske Monarhije (vidi sliku dole) uspeo da se izbori za svoja prava pre 250 godina i da se još onda sva zvanična dokumenta (matične knjige rođenih, venčanih i umrlih) pišu ćiriličnim pismom, a ne niti mađarskim, niti nemačkim grafemama, a sada je uglavnom zastupljena latinica. Jeste da je i to srpsko pismo koje je stvorio Đura Daničić (kod Hrvata je njegovu latinicu par godina kasnije donekle reformisao i uveo Ljudevit Gaj, pa je oni nazivaju “gajica”. Kod Daničića postoji slovo Đ, a kod Gaja Dj). Ali, naše osnovno pismo je ćirilica i naši najstariji spomenici od Miroslavljevog jevanđelja pa nadalje, pisani su ćirilicom.
To što neki govore da je to naša prednost što imamo dva pisma je ogromna zabluda skovana s namerom da se ćirilica svakim danom sve više potiskuje i na putu je ka izumiranju. Ako su Bugari uspeli da i na internetu sačuvaju svoju ćirilicu, što je se mi stidimo? Negde sam ranije čitao, mislim da je Bernard Šo deo svoje imovine zaveštao u nasleđe onome ko u engleskom jeziku uvede Vukovo pravilo “Piši kao što govoriš, a čitaj kao što je napisano”. Ali, Englezi vode računa o svojoj tradiciji, i do sada se tamo nije još niko pojavio sa takvim namerama. A i što bi, kada su najpre kolonizacijom a sada kompjuterizacijom, uspeli da ovladaju čitavim svetom. Nekada se diplomatija vodila na francuskom jeziku, a danas?
PRIREDIO: Saradnik portala Poreklo Vojislav Ananić
23. oktobar 2012. u 18:35
Milorad Bogdanović
Mnoge sramote Srbi su sami sebi učinili u prošlomje vijeku, kakve ni okupatori činili nisu. Jedna od takvih sramota je i potiskivanje naše ćirilice.
Zahvaljujem se Poreklu što je od prva dana spomenuo ćirilicu kao naše osnovno pismo i preporuku da se na ovim stranicama koristi ćirilica. To treba ponavnjati svakog prvog u mjesecu, jer tuđinac se duboku uvukao u njedra Srbinova, i on dobro zna da je povratak teži od predaje.
Našom upornošću i voljenjem svojega, možemo tuđinca vratiti kući njegovoj a svoju kuću uljepšati kao što su i s čim su uljepšavali naši korjeni koje pretražujemo na ovim stranicama.
Pišite ćirilicom da ostanemo to što jesmo. Vidite da nestajemo.
24. oktobar 2012. u 07:31
Vojislav Ananić
Plašim se da sa ćirilicom ne prođemo još gore nego sa srpskim jezikom.Ćirilica je u tihom odumiranju i niko je od bivših bratskih republika ne prihvata (sem Makedonije gde opet imaju svoju ćirilicu). Čak sam čitao da knjige pisane ćiriličnim pismom izbacuju iz biblioteka. A i kod nas u Srbiji! Treba pogledati recimo samo u našem glavnom gradu, Beogradu, koliko je naziva privatnih radnji (a i društvenih, državnih)ispisano čiriličnim pismom. Možda 5%. Što tu država ništa ne preduzima ako je ćirilica kod nas po Ustavu zvanično pismo? Što je još gore ni imena im nisu iz srpskog jezika nego iz engleskog, francuskog…Nekada smo zarad bratstva-jedinstva naš jezik službeno nazivali srpsko-hrvatski. I tu je već tada za srpski jezik stvorena zamka, na koju su naivni Srbi opet “naseli”. Zašto se niko od učenih ljudi toga doba nije pobunio, suprotstavio? Kamo naši akademici? Svima je dobro znano da je iz Vukove štokavštine proizašao srpski jezik. Ne tako davno, od njega je stvoren hrvatski, pa bošnjački, crnogorski jezik, gde se samo dodavanjemm novih kovanica ili reči iz drugih jezika ti jezici razlikuju od srpskog. Ali, ako se i dalje u međusobnom sporazumevanju, sasvim razumemo u govoru, to je i dalje jedan jezik. Inače, zašto u Austriji na primer, ne govore austrijskim jezikom nego nemačkim, u Americi govore engleskim a ne američkim, u Austaliji, Kanadi, govore engleskim, a ne australijskim niti kanadskim jezikom. To što postoje male razlike, to su samo varijante kojih ima u svakom jeziku, kao što su provincijalizmi.
26. decembar 2017. u 11:53
Vojislav Ananić
AZBUKA
Dolazak solunskih misionara Konstantina i Metodija u Velikomoravsku kneževinu kneza Rastislava označio je početak slovenske pismenosti. Kako stoji u opširnom Konstantinovom Žitiju, on je, pre polaska među Slovene, izumeo pismo kojim su zabeleženi sveti tekstovi, neophodni pri misionarskom radu na slovenskom jeziku. Metodije je preveo sa grčkog na slovenski jezik čitav niz tekstova neophodnih za normalno odvijanje bogosluženja. Pošto su Sloveni koristili dva pisma (ćirilicu i glagoljicu), postavilo se pitanje o tome, koje je od njih izumeo Konstantin. On se smatra tvorcem glagoljice, dok se za ćirilicu smatra da je nastala kasnije, na Balkanskom poluostrvu, i to u istočno-bugarskim zemljama. Ćirilica se tokom X i XI veka koristila uporedo sa glagoljicom. Crnorizac Hrabar, bugarski književnik X veka, napisao je traktat O slovima (O pismeneh), u kome govori o Konstantinu kao sastavljaču originalnog slovenskog pisma.
Glagoljica je potpuno novo i originalno pismo, koje ima 40 grafema za svaki pojedinačni glas. Poreklo glagoljice nije razjašnjeno, mada postoji više teorija o njenom nastanku i uzorima kojima se njen tvorac poslužio. Jernej Kopitar je smatrao da je glagoljica nastala u isto vreme kada i ćirilica, a možda i malo ranije. U glagoljskim spomenicima sa južnoslovenskog terena često se sreću moravizmi, što pokazuje da je ovo pismo bilo u upotrebi u Velikomoravskoj kneževini. Krajem XIX veka naročitu je popularnost stekla tzv. Tejlor-Jagićeva hipoteza, po kojoj je glagoljica nastala od vizantijske minuskule. Po njoj, iskorišćena su bila pojedinačna slova, ili kombinacije određenih elemenata pojedinih slova, pa su tako bile sačinjene grafeme (slovni znaci) koje odgovaraju fonološkom sistemu slovenskog jezika. Slova glagoljske azbuke imaju i svoje brojne vrednosti. Teorija je kasnije modifikovana utoliko što se tragalo i za mogućim uzorima iz drugih pisama, proisteklih iz severno-semitskih pisama (jevrejskog, samarićanskog, sirijskog i arapskog). Isto tako, postoje i teorije o tome da su Sloveni i pre primanja hrišćanstva imali svoje posebno pismo, koje je bilo slično skandinavskim runama, i da glagoljica upravo od njega vodi poreklo.
Druga grupa teorija govori o tome da je Konstantin, kao dobar poznavalac istočnih jezika, prilikom sastavljanja slovenske azbuke koristio ili čak i preuzeo pojedine znake iz tih pisama. Po trećoj grupi hipoteza, glagoljica je nastala iz grčke kurzivne minuskule, dok je ćirilica nastala od grčkog uncijalnog pisma. Bugarski naučnik E. Georgijev izneo je teoriju po kojoj su balkanski Sloveni u početku koristili neki poslovenjeni oblik grčke azbuke, na osnovu koga je Konstantin kasnije sastavio svoju glagoljicu. Nesumnjivo je da postoji određena veza između grafema kojima se u glagoljici i ćirilici označavaju specifični slovenski glasovi. Prema hrvatskom narodnom predanju, glagoljicu je samo za Hrvate izmislio sv. Jeronim (342-429). Postanak glagoljice je i dalje nepoznanica u istoriji slovenskih pisama.
Poseban problem predstavljaju nazivi ovih dvaju pisama. U jednom ruskom rukopisu iz XII veka, pisanom ćirilicom, pisar je zabeležio da je rukopis prepisao iz „kurilovice”. Rukopis je bio prepisan sa glagoljskog predloška, pa se smatra da se glagoljica u početku zapravo nazivala ćirilicom. Glagoljaši na dubrovačkom području nazivani su „ćurilice”.
Stara srednjovekovna ćirilska azbuka sastoji se od 24 slova preuzeta iz grčkog uncijalnog pisma i 12 posebnih grafema napravljenih da zadovolje fonetske potrebe slovenskog j ezika.
Svako slovo je imalo svoje ime (Az, Buki, Vjedi, Glagolj, Dobro…) i po imenima prvih slova nastala je reč azbuka. U toku vremena sistem slovenskih grafema se prilagođavao jezičkim varijantama (redakcijama, recenzijama). Za srpsku azbuku je Konstantin Filozof u XV veku smatrao da se sastojala od 38 slova, od kojih se tri nisu uopšte upotrebljavala a 12 je, po njegovom mišljenju, korišćeno nepravilno (v. ćiršica).
Najstariji sačuvani spomenici slovenske pismenosti potiču tek iz H/HI veka i sadrže jevanđeoske tekstove. To su glagoljski rukopisi: Zografsko jevanđelje, Marijinsko jevanđelje, Asemanijevo jevanđelje, Ohridski odlomci, Sinajski psaltir, Sinajski trebnik, Kločev zbornik, Kijevski misal, i još neki odlomci i fragmenti. Sačuvani su i epigrafski glagoljski spomenici (Baščanska ploča). Najstariji ćirilski spomenici su: Savina knjiga, Odlomci Undoljskog, Suprasaljski zbornik, Hilandarski odlomci, Zografski odlomci. Nije sačuvan nijedan rukopis srpske redakcije pisan glagoljicom, ali se u nekim rukopisima XIII veka mogu ustanoviti tragovi glagoljskih predložaka.
T. Subotin – Golubović
Izvor: LEKSIKON SRPSKOG SREDNJEG VEKA, Priredili. SIMA ĆIRKOVIĆ – RADE MIHALJČIĆ, Beograd 1999.
26. decembar 2017. u 12:00
Vojislav Ananić
BOSANČICA
Naziv za varijantu brzopisne ćirilice koja se upotrebljavala u Bosni od XIII veka, a zatim i u Humu, Dubrovniku i Dalmaciji (u Makarskom primorju i Poljicama), tj. u zapadnim krajevima srpsko-hrvatskog jezičkog područja. U nauci postoje različiti nazivi za ovu varijantu ćiriličkog pisma: bosančica (Ć. Truhelka, Ham), bosanica (Ć. Truhelka), bosanska azbukva (I. Berčić), bosansko brzopisno pismo (Karski), bosanska ćirilica (Karski, Tentor), bosansko-dalmatinska ćirilica (V. Jagić), zapadna ćirilica (M. Rešetar), zapadna varijanta ćirilskog brzopisa (P. Đorđić), zapadna (bosanska) ćirilica (S. Ivšić) i sl.
Prvi naziv, koji je u nauci ostao do danas, nastao je u vreme austrougarske vladavine u Bosni. Upotrebio ga je Ć. Truhelka, jer je smatrao da se radi o jednom tipično bosanskom pismu. Takav stav izazvao je naučnu polemiku, kojom je doveden u pitanje i sam naziv pisma, kao i njegove karakteristike. Krajnji rezultat ove polemike je: da Truhelkina teza o bosančici kao zasebnom ćirilskom pismu nije naučno zasnovana već ima političke konotacije, usklađene sa tendencijama tadašnje austrougarske politike – da se jezik i pismo Bosne onog vremena otcepe od celine srpsko-hrvatskog jezičkog područja. Iako u lingvističkom smislu sam termin nije najsrećnije odabran, u nauci se i dalje upotrebljava, ali ne da označi zasebno ćiriličko pismo, već varijantu srpskog ćiriličkog brzopisa. Pored navedenih naziva koji su više određivali teritorijalnu rasprostranjenost pisma, upotrebljavali su se i termini koji su isticali nacionalnu komponentu: harvacko pismo (D. Papalić); rvasko pismo; sarpsko pismo (M. Divković), ili u vreme aneksije Bosne i Hercegovine – bosansko-hrvatska ćirilica, hrvatska ćirilica (časopisi Ljubljanski zvon i Bosanska vila). Izbor poslednjih termina bio je uslovljen nesređenim političkim prilikama u kojima se zaboravilo da se ovim pismom služilo i pravoslavno, i katoličko, i muslimansko stanovništvo u Bosni u podjednakoj meri. U Bosni, još pedesetih godina XIX ve-ka, u privatnoj prepisci, egzistiraju nazivi za bosančicu: stara-srbija, staro srpska azbuka, begovsko ili starosrpsko pismo, bosančica, šćepanovo pismo (V. Bogićević). Islamizirano stanovništvo u vreme austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine služilo se ćirilskim brzopisom kao tajnim pisanjem (kriptografijom).
Paleografska naučna istraživanja utemeljena na studioznim analizama ćiriličkih rukopisa sa šireg srpsko-hrvatskog područja (posebno povelja srednjovekovnih vladara, zapisa, privatne i javne prepiske), nadgrobnih natpisa pokazala su da bosančica nije zasebno pismo u paleografskom smislu, već da predstavlja varijantu ćiriličkog brzopisa, poznatog i u drugim krajevima širom Balkana. O tome najtemeljitije svedoče studije: G. Čremošnika, B. M. Nedeljkovića, A. Mladenovića i P. Đorđića. Utvrđeno je da su se pojedini oblici slova, prvobitno izdvajani kao specifičnost inventara bosančice, upotrebljavali ne samo u Bosni (i Dalmaciji) „već i mnogo šire: na celokupnom području ćirilice kod nas a i van ovog područja” (A. Mladenović). Iako svi paleografi nisu izdvajali ista slova kao specifičan inventar bosančice, svima je zajedničko skretanje pažnje na oblikovanje sledećih grafija: b, v, k, t (č, z, ž, g, d, e). Ove grafije realizuju se: b – kao tzv. položeno b (sp); v – kao tzv. kvadratno v (P) ; k – napušta usek na desnoj polovini tako da su ponekad oba poteza vertikalna (//), a ponekad paralelno nakošena ())); t – realizuje se kao tzv. tronogo t (t); č (V), z (7 ), ž (3€), g (D d (). Od HŠ veka u Raškoj je preovladavao pravopis sa prejotovanim vokalima, jer se smatra da je na tom području od samih početaka pismenosti bio jači uticaj staroslovenske ćiriličke tradicije. Neposredan dokaz za to je i najstariji sačuvani ćirilički natpis u kamenu, Temnićki natpis (XI vek). Već na ovom natpisu očita je upotreba prejotovanih vokala. Zasluga za takvo uređenje pravopisa u raškoj sredini dugo se u nauci pripisiva-la Rastku Nemanjiću – sv. Savi, koji se, boraveći na Svetoj gori, upoznao sa ruskim pisarima u čijim knjigama se negovao pravopis sa prejotovanim vokalima. Međutim, postoje i drugačija tumačenja širenja staroslovenskog ćiriličkog pravopisa. U novije vreme u nauci se ističe da su ti prejoto-vani vokali mogli biti uneti i drugim putem u srpsku sredinu, a ne samo direktnim uticajem sa Svete gore (V. Mošin, V. Jerković). Zasluga za takvo uređenje pravopisa pripisuje se Rastku Nemanjiću – sv. Savi.
Staroslovenska ćirilica nije imala posebnih slova za obeležavanje suglasnika lj i nj, ali je taj nedostatak u srpskoj pismenosti mogao biti rešen kombinovanjem slova l i n i prejotovanih vokala: L!A=„lja”, lk=„lje”, nga=„nja”, nk=„nje”, lk>=„lju”, nk)=„nju”. Međutim, kada su se iza tih suglasnika nalazili vokali 0 i i, nije bilo mogućnosti za njihovo obeležavanje pomoću prejotovanih vokala pošto nisu postojali prejotovani vokali 0 i i. Pisa-nje bez prejotovanih vokala održalo se dugo u Bosni i drugim zapadnim krajevima u kojima se pisalo ćirilicom. Upravo na tom području u kasnijem periodu postalo je aktuelno pitanje kako da se obeleže foneme /lj/ i /nj/. U početku su grafeme l i n imale dodatnu funkciju da, osim fonema /l/ i /n/, označe i foneme /lj/ i /nj/. Od XV veka, pod uticajem latiničke ortografije, ti su se glasovi u Bosni počeli obeležavati tako što se ispred L i n dodavao đerv (LL=L>, LN=N>). Nekada se ovi glasovi beleže po uzoru na italijansku latinicu kombinacijom tri slova: LLI=LJ, LNI=NJ. To je jedna od najvažnijih ortografskih osobina po kojoj se ćirilica u Bosni i Dalmaciji razlikuje od one u na-šim krajevima. Tokom upotrebe izmenio se i broj grafema. Iz grafemskog sistema sasvim su eliminisani: t», 1», ga, K, u. Neke grafeme (3, 1, a) imale su samo brojnu vrednost, dok su druge (š, i>, b,, k>) bile nejednako proširene, ograničene samo na ne-ka područja. Slovo se npr. u Dalmaciji upotre-bljavalo da označi glas j, što su kasnije preuzeli i franjevački pisci koji su se služili ćirilicom. Ćirilica u ovoj etapi razvoja (XVII i XVII[ vek), kod franjevačkih pisaca, iako teži traženju jednostavnijih rešenja, još uvek je opterećena dvofunkcionalnim grafemama: š – označava i glasov-nu sekvencu „št” i glasovnu sekvencu „šć”; V -označava i glas č i glas dž; đerv u kombinaciji sa n i L označava – LL=LJ, LN=nj; jat (“”ć) označava glas j, a takođe i grafema i označava glas i i glas j. U ovoj fazi bosančica se usmerila ka latinskoj i italijanskoj pravopisnoj tradiciji, odvojila se od crkvenoslovenske ćiriličke tradicije. Tom čuva-nju arhaičnih ortografskih crta starijeg srpskog zetsko-humskog pravopisa i njegovom kasnijem usme-ravanju ka latiničnim i italijanskim pravopisnim uzusima svakako su pogodovale kulturno-istorijske prilike u Bosni, Dubrovniku i Dalmaciji XV veka. Bosanske i humske srednjovekovne pove-lje, natpisi na stećcima, franjevačka književnost, prepiska na dvorovima bosanskih i turskih velikaša, sve do privatnih pisama iz XX veka sa ovog područja, samo su deo sačuvane kulturne baštine pisane bosančicom.
B. Čigoja
Izvor: LEKSIKON SRPSKOG SREDNJEG VEKA, Priredili. SIMA ĆIRKOVIĆ – RADE MIHALJČIĆ, Beograd 1999.
26. decembar 2017. u 18:32
Vojislav Ananić
GLAGOLJICA
Originalno slovensko pismo od 38 slova, koje se smatra prvim slovenskim pismom. Prvobitno je bilo nazvano kurilovica po imenu tvorca Konstantina – Ćirila (zapis ruskog popa Upira Lihog iz 1047). Pismo su nazvali glagoljicom slavisti XIX veka, ali se to ime, izvedeno od staroslovenskog glagol (reč) i glagolati (govoriti), moralo javiti rano – od onoga vremena kada je ćirilica, oko tri decenije mlađe slovensko pismo istog imena, počela da potiskuje staro, oduzimajući mu prvobitno ime i životni prostor.
O nastanku glagoljice govore hagiografsko–istorijski spisi Velikomoravska žitija i rasprava O pismeneh Crnorisca Hrabra. Glagoljicu je stvorio učeni Solunjanin Konstantin, u monaštvu nazvan Ćiril, oko 861-863. godine. Potreba za stvaranjem novog fonetskog pisma, prilagođenog slovenskim glasovima, ukazala se kada je knez Rastislav, vladar Velike Moravske, uputio poslanstvo u Carigrad tražeći uvođenje bogosluže-nja na slovenskom jeziku. Vizantijski car Mihailo III za tu misiju izabrao je Konstantina, koji je imao visoko obrazovanje i diplomatsko iskustvo, i njegovog brata monaha Metodija. Uputili su se u Moravsku 863. godine. Od druge polovine IX do kraja XII veka solunska braća i njihovi proganjani učenici i nastavljači rasejali su glagoljicu sa područja Velike Moravske, preko Panonije, Češke, Poljske do Transilvanije, Moldavije i Rusije, i Bugarske, Makedonije i Srbije do Bosne, Zahumlja i Hrvatske. Ubrzo je na istoku potisnuta novim slovenskim pismom, ćirilicom, a na zapadu latinicom, ali se u Hrvatskoj zadržala do XIX veka.
U formiranju jedinstvenih oblika slova glagoljskog pisma, čije su grafemske osnove ostale nerazjašnjene, dosledno je sproveden fonetski princip – da svaki glas ima svoj znak i svako slovo ima svoju brojnu vrednost. Paleografski, postoje dve faze razvoja: obla glagoljica, kojom su pisani najstariji spomenici, i uglasta glagoljica koja se pojavljuje od XII veka.
Srbi su rano došli u dodir sa glagoljicom. Putevi prodiranja glagoljskih uticaja bili su direktni, sa severa, iz Moravske i Panonije, iz primorskih krajeva i iz sekundarnih književnih i crkvenih žarišta iz Makedonije. Papa Jovan VIII (872-882), koji je postavio Metodija za panonsko–sremskog arhiepiskopa, već 873. godine pozivao je srpskog kneza Mutimira da potčini zemlju toj dijecezi. Mada je Srbija bila prirodno područje transmisije i posrbljavanja glagoljske pismenosti sa jugoistoka ka zapadu, i iz primorskih zemalja ka unutrašnjosti, spomenika pisanih glagoljicom gotovo da nema. Smatra se da je pisar Marijinog četvorojevanđelja bio Srbin, jer rukopis ima odlike srpske redakcije i štokavskog govora. Nastao je u H-H1 veku u graničnim oblastima južne Srbije i Makedonije, a sadrži veći broj poznijih, ćirilicom pisanih, dodataka koji su srpskog obeležja.
Glagoljski natpisi na arheološkom materijalu, na ulomcima posuda i opekama, iako malobrojni i skromnog sadržaja, važno su svedočanstvo o postojanju formirane glagoljske pismenosti na tlu Srbije. Za razliku od rukopisa, čije se poreklo izvodi posredno, arheološki spomenici sa glagoljskim natpisima tačno su određeni mestom i vremenom nalaza. U jednom srednjovekovnom grobu u antičkom utvrđenju na ušću rečice Pesače u Dunav pronađena je antička opeka sa naknadno urezanim natpisom: Fedor (H-H1 vek). Iz slovenskog sloja u Gamzigradu u ranovizantijskom gradskom naselju, koje je raseljeno 1072. godine, potiče krčag sa dve drške sa naknadno urezanim glagoljskim natpisom, od kojeg se sačuvao kraj …sope, izveden uglastim potezima. Na brdu Čečan, višeslojnom nalazištu jugozapadno od Vučitrna, pronađen je fragment keramičkog krčaga sa glagoljskim natpisom: Šest. Urezan je pre pečenja posude, oblim slovima, koja su bliska glagoljici Praškog odlomka V, iz prve polovine XI veka, što ukazuje na neposredne moravske uticaje. Mada kratki i malobrojni, ovi glagoljski natpisi svedoče da je glagoljica bila odomaćena na prostoru cele Srbije u svakodnevnom životu, na kuhinjskom posuđu, kao i u pogrebnom obredu.
Tri perioda slovenske pismenosti, o kojima govori u traktatu o slovima Crnorizac Hrabar, potvrđuju nalazi natpisa i ugrebanih zapisa iz Bugarske i Makedonije, u manjem broju i sa teritorije Srbije. Prvi period črta i reza, kojima su se služili nekršteni Sloveni poznat je sa širokog slovenskog prostora. Na području gde su živeli Srbi, toj grupi pripada neprotumačeni natpis iz manastira Šudikova kod Berana, ugrebani znaci na fragmentima keramičkih sudova sa područja tvrđave Ras, na Podgrađu i na Gradini u Postenju. Drugi period tegobnog pisanja slovenskih reči latinskim i grčkim pismenima predstavljaju, iako u slabim tragovima, urezana grčka slova na drškama krčaga, sa Beogradskog grada (datovano folisom Vasilija II u 976-1030), i sa Postenja u Rasu. Trećem periodu opismenjavanja Slovena, koji počinje kada je Konstantin – Ćiril stvorio novo pismo – glagoljicu, pripadaju glagoljski natpisi sa Čečana, Gamzigrada i sa Pesače. Zaobljenost slova i sličnost sa slovima Praškog odlomka V, kao i tipologija posude na kojoj se javlja, određuju čečanski natpis u period od kraja IX do prve polovine X veka. Nešto su kasniji natpisi sa Gamzigrada i sa Pesače. Pored toga što imaju odlike uglaste glagoljice, u nekropoli sa Pesače pojavljuje se na opekama i ćirilica, obeležavajući time onaj period slovenske pismenosti kada su se uporedo koristile i glagoljica i ćirilica, do konačnog preovlađivanja ćirilice na području Srbije, Makedonije i Bugarske.
Posle dugog i složenog procesa azbučnog dvojstva, u srpskim zemljama ćirilica je postala nacionalno pismo, ali se i glagoljica dugo održala. Sredinom XII veka u zapadnom srpskom području, Humu ili Duklji, prepisani su glagoljicom odlomci apostola, takozvani Mihanovićevi i Grškovićevi, u kojima ima ćiriličkih slova. Jedan vek kasnije izgubili su prvobitni značaj i bogoslužbenu namenu – listovi Mihanovićevih odlomaka upotrebljeni su za korice prepisa Ilovičke krmčije iz 1262. godine. U pojedinim rukopisima, pisanim ćirilicom, nailazi se na glagoljska slova, ponekad i na cele reči ispisane glagoljicom. U rukopisu apostola srpske redakcije koji je nastao oko 1366/67. godine (Arhiv SANU, br. 55), tumačenja po ivici lista ili iznad redova ispisuju se na srpskom jeziku mešavinom glagoljskih i grčkih slova. Dva bosanska rukopisa, Čajničko jevanđelje, s kraja XIV veka, i Zbornik krstjana Radosava, iz sredine XV veka, imaju glagoljske zapise. U Hilandarskom zborniku (SćN. 463) iz HU-HU1 veka, koji sadrži više književnih sastava, glagoljska slova pojavljuju se u prepisu rasprave Crnorisca Hrabra.
Od XV veka, kada je postao sužen krug onih koji su znali da pišu i čitaju glagoljska slova, ima primera da se glagoljica koristi kao vrsta kriptografskog pisma – tajnopis. U rukopisu manastira Krušedola iz XV veka (br. 8) pop David iz Beograda potpisao se glagoljicom. Pod Cerom na reci Radovašnici 1551. godine, Ratko dijak prepisao je minej srpske redakcije, u kome, među drugim kriptografskim zapisima, ima i glagoljskih.
G. Tomović
Izvor: LEKSIKON SRPSKOG SREDNJEG VEKA, Priredili. SIMA ĆIRKOVIĆ – RADE MIHALJČIĆ, Beograd 1999.
27. decembar 2017. u 11:25
Vojislav Ananić
ĆIRILICA
Jedno od dva slovenska pisma. Istorijski izvori kazuju da je tvorac slovenske azbuke bio sveti Konstantin, nazvan Kiril. Pismenost, kao uređeni sistem, pojavila se kod Slovena zajedno sa prihvatanjem hrišćanstva. Pretpostavlja se, a o tome ima spomena i u izvorima, da su Sloveni u prvo vreme koristili grčko pismo ili latinicu da ponešto zabeleže. O tome govori i zagonetni Crnorizac Hrabar u svome traktatu O pismeneh (O slovima); tekst je napisan krajem X ili početkom XI veka. Na samom početku svoga spisa Hrabar kaže da su Sloveni, dok su još bili pagani, pisali i gatali uz pomoć crta i reza; kada su se pokrstili, počeli su da koriste grčka i rimska slova bez ustrojenija. Međutim, kako i sam Hrabar konstatuje, to nije bio pogodan način da se obeleže neki od specifičnih slovenskih glasova. Zatim je, kaže Hrabar, Bog pomilovao rod slovenski pa im je poslao svetoga Konstantina Filozofa, nazvanog Kiril, koji im je po uzoru na grčki alfabet načinio azbuku od 38 slova. S obzirom na to da su Sloveni u početku koristili dva pisma, glagoljicu i ćirilicu, nije sasvim jasno na koje se od njih odnosi Hrabrov traktat.
Posle dugogodišnjih sporenja i odmeravanja činjenica koje bi išle u prilog ili protivrečile tome stavu, preovladalo je mišljenje da je Konstantin sastavio glagoljicu i da upravo o njoj Hrabar i govori. Izgleda da je termin „ćirilica” (Kirilovo pismo) prvobitno služio za označavanje glagoljice, o čemu nedvosmisleno govori zapis popa Upira u jednom ruskom rukopisu, gde se kaže da je knjigu prepisivao iz kurilovice pod kojom se očito podrazumeva glagoljica, a to potvrđuju i tragovi glagoljskog predloška. Danas je u nauci opšteprihvaćeno mišljenje da je ćirilica nastala od grčkog uncijalnog pisma i to u istočnim bugarskim zemljama, u Preslavu u vreme vladavine cara Simeona (893-927). Jedan broj istraživača smatra da je odluka o tome da se glagoljica zameni ćirilicom, tj. pismom koje u najvećoj mogućoj meri podseća na svečano grčko uncijalno pismo, doneta na državnom saboru u Pliski (Pre-slavu).
Stara srednjovekovna ćirilska azbuka sastojala se od 24 slova direktno preuzeta iz grčkog uncijalnog pisma (l, v, g, d, e, 2,, i, d, I, k, l, m, n, |, o, p, r, s, t, \[, f, \, lg, \h>)i \2 posebnih grafema napravljenih u skladu sa fonetskim potrebama slovenskog jezika (v, ž, š, c, č, š, lj., 1», tj, k», a, ž). Svako slovo ima određenu brojnu vrednost i to je jedini način pisanja brojeva kod Slovena koji koriste ćirilicu u srednjem veku. Tokom X i XI veka u upotrebi su ravnopravno bila oba pisma – gla-goljica i ćirilica. Početkom XII veka, međutim, ćirilica je kod pravoslavnih Slovena na Balkanu potisnula glagoljicu i ostala u upotrebi sve do danas. Sve do sredine XIX veka ćirilica je bila i službeno pismo u Vlaškoj i Moldaviji.
Najstarija svedočanstva upotrebe ćirilice su malobrojni rukopisi H-H1 veka i, takođe malobrojna i fragmentarno sačuvana, ali izuzetno va-žna epigrafska građa. Najstariji danas poznati rukopisi pisani ćirilicom uglavnom sadrže tekstove liturgijskog karaktera: Savina knjiga (nepotpuni jevanđelistar) i Suprasaljski zbornik -čti-minej za mesec mart. Ovom fondu može se dodati i veći broj fragmenata pisanih ćirilicom: Hilandarski listići, Listići Undoljskog, Zografski listići, Listići Iljinskog.
Epigrafski spomenici predstavljaju najstariji tačno datirani ćirilički materijal. Najraniji među njima je Samuilov natpis iz 993. godine. Ploča sa zapisom pronađena je 1888. godine prilikom kopanja temelja za novu crkvu u selu German na Prespanskom jezeru. Varoški natpis nosi na sebi datum 17. februar 996. godine, a pronađen je 1861. u selu Varoš kod Prilepa. U Preslavu je pronađen nadgrobni natpis črgubila Mostiča (976 -1001). U Bitolju je 1956. godine otkriveno da je kao prag u Čauš džamiji služila mermerna ploča sa zapisom iz 1017. godine. U selu Temniću (kod Varvarina) pronađen je krajem prošlog veka nedatirani natpis koji sadrži imena desetorice od četrdeset sevastijskih mučenika; smatra se da nije mlađi od XI veka.
Iz druge polovine, tačnije iz poslednje četvrtine XII veka, sačuvano je nekoliko značajnih epigrafskih spomenika u kojima se ćirilica pokazuje kao jasno definisano, razvijeno i odomaćeno pismo, prilagođeno fonetskim prilikama područja na kome se koristi. Nadgrobni natpis trebinjskog župana Grda datira se dosta široko (1173 -1189), a pronađen je u porušenoj crkvi u Policama kod Trebinja. Povaljski natpis (1184) uklesan je u nadvratnik benediktinskog manastira Sv. Ivana u Povljima na Braču. Sledeće, 1185. godine, nastao je ktitorski natpis bana Kulina; natpis je pronađen kod sela Muhašinovića kod Visokog. U selu Podbrežju pronađen je 1964. godine ktitorski nadgrobni natpis sudije Gradeše (1180-1204). Između 1170. i 1190. godine nastao je ktitorski nat-pis Nemanjinog brata, kneza Miroslava, na njegovoj zadužbini – crkvi Svetog Petra u Bijelom Polju.
Od XIII veka naglo raste broj sačuvanih epigrafskih spomenika na celom južnoslovenskom području. Materijal na kome se ostavljaju ovi zapisi uslovio je i oblike pojedinih slova. Pošto je kamen tvrd, klesarima nije uvek polazilo za rukom da sačuvaju obline i izvijene poteze kod pojedinih slova, pa su zato slova klesana u tvrdom materijalu donekle različita, sa više uglova i oštrih, prelomljenih poteza, od onih koja su pisana na mekom materijalu (pergamentu i hartiji).
Iz XI veka sačuvano je nekoliko tačno datiranih rukopisa prepisanih u ruskim zemljama. Đakon Grigorije dovršio je 12. maja 1057. godine pisanje jevanđelja za Ostromira, velikokneževskog namesnika u Novgorodu (Ostromirovo jevanđelje). Za kijevskog velikog kneza Svjatoslava prepisan je 1073. godine jedan zbornik sa izabranim delima svetih otaca (Svjatoslavljev zbornik). Svega tri godine kasnije (1076) prepisan je još jedan zbornik sa sastavima poučnog karaktera. U zapisu u Arhangelskom jevanđelju zabeležena je 1092. godina, mada nije sasvim sigurno da je ceo rukopis prepisan upravo te godine. U poslednjoj deceniji XI veka (1095, 1096, 1097) prepisana su u Novgorodu tri mineja (za septembar, oktobar i novembar). Ovi najstariji datirani knjiški spomenici ćirilske pismenosti pružaju važan materijal za rekonstrukciju sveukupnog razvoja ćirilice.
Najstariji sačuvani srpski rukopis je Miroslavljevo jevanđelje sa kraja XII veka (oko 1185). Kaligrafski ispisana slova ovog rukopisa oblikovali su dijak Gligorije i drugi, uslovno nazvan Varsamelon. Veština i sigurnost sa kojom su ova dvojica pisara obavila svoj posao samo su potvrda o dugotrajnoj upotrebi ćirilice u srpskoj sredini. Vukanovo jevanđelje prepisano je oko 1200. godine za najstarijeg Nemanjinog sina. Pisalo je više pisara, a starac Simeon koji je ispisao veći deo rukopisa, ostavio je i zapis. U ova dva jevanđelja pojavljuju se sporadično i jusovi, ali oni više ne označavaju nazalne vokale. Najčešće označavaju odgovarajuće prejotovane vokale bez nazalnog prizvuka. Da se radi samo o uticaju predloška sa ko-ga se tekst prepisuje, svedoči i potpuno odsustvo grafema za obeležavanje nazalnih vokala u diplomatičkoj građi toga vremena, što znači da govorni jezik kojim su ova dokumenta pisana te glasove ne poznaje.
Prvobitna ćirilica, onakva kakvu poznajemo iz najstarijih sačuvanih rukopisa, doživela je u srpskoj sredini neka prilagođavanja, u skladu sa fonetskim promenama koje su se dogodile tokom perioda raslojavanja prvobitnog književnog jezika kakav je fiksiran u spomenicima koje nazivamo kanonskim (u jezičkom smislu). Tako su se u srpskoj redakciji staroslovenskog jezika izgubili nazalni vokali pa tako i grafeme kojima su se oni beležili (A, L); gubljenje ovih vokala, kao i pojava prejotovanih vokala (ga, k) predstavljaju jedno od najvažnijih obeležja tzv. raške ortografije. U ćirilici koja je bila u upotrebi na bosanskom području postojalo je i slovo đerv (l). Ovo slovo pojavljuje se sporadično i u nekim najstarijim spomenicima srpske pismenosti, i njegova pojava odraz je potrebe da se jedan specifičan glas koji postoji u jeziku i pismeno obeleži. Slovo je preuzeto iz glagoljice, pa je to još jedan dokaz o uporednoj upotrebi oba pisma u zetsko-humskoj oblasti. Prilikom paleografske analize pojedinih pisanih spomenika neophodno je uzeti u obzir sadržaj i karakter teksta. Pisarski pristup liturgijskim tekstovima, a naročito biblijskim, konzervativan je; pisar pristupa poslu sa velikim poštovanjem i trudi se da u najvećoj mogućoj meri poštuje predložak sa koga prepisuje. Slova su obično približne veličine, strogo se vodi računa o opštem izgledu tekstovnog bloka na strani. S druge strane, dokumenti pravnog karaktera pišu se daleko slobodnije, ne vodi se toliko računa o estetskom izgledu pojedinih slova. Brzinu pisanja uslovio je sadržaj i karakter građe koja se ispisuje. Mada terminološki problemi još uvek nisu u celini razrešeni, jasno je da se može govoriti o nekoliko tipova (ili morfoloških varijanata) ćirilice. Tri osnovna tipa bila bi: knjiška ćirilica, kancelarijska (ili diplomatička) i epigrafska (natpisna). Specifičan razvoj ćirilice uslovio je i pojavu terminologije koja se razlikuje od one koja se primenjuje kod izučavanja latinskog ili grčkog pisma. Ustav je naziv za pismo u knjigama; slova se u najvećoj mogućoj meri pridržavaju dvolinijskog sistema, mada, naravno, postoje i slova koja zbog svojih sastavnih elemenata izlaze iz tih okvira. Ustav može biti i kaligrafski – tu pisari naročito vode računa o oblikovanju slova. Primer kaligrafskog ustava je Beogradski parimejnik, rukopis nastao u prvoj četvrtini XIII veka, u kome je upadljiva smena debelih (možda čak četkicom) ispisivanih stabala slova i malih petljica pisanih tankim perom. Na formiranje pisma ovog spomenika uticale su vizantijska i ruska kaligrafija. Monumentalni izgled pisma i stroge ortografske norme govore o razvijenoj pisarskoj tradiciji u srpskoj sredini toga vremena.
Srazmerno mali broj sačuvanih srpskih rukopisa iz XIII veka, kao i nedovoljno poznavanje produkcije naših skriptorija toga vremena, ne pru-ža mogućnost za sticanje celovite slike o razvoju ćirilice u srpskim zemljama. Najstariji tačno datirani srpski rukopisi potiču tek iz druge polovine XIII veka (Ilovička krmčija – 1262, Hilandarski Šestodnev – 1263, Teodorov apostol – 1277). Sa potiskivanjem pergamenta i prodorom papira dolazi i do postepene evolucije pojedinih slovnih oblika. Vladimir Mošin smatra da do pojave poluustava dolazi pod uticajem koji je poslovno (kancelarijsko) pismo izvršilo na ustav. Ovaj proces odigrao se početkom XIV veka, upravo u vreme vladavine kralja Milutina. U vreme pojave poluustava dolazi i do izmena u srpskom pravopisu; dolazi do pojave tzv. predresavskih i resavskih izmena raških ortografskih normi, a to se događa pod uticajem velikih slovenskih svetogorskih centara, u prvom redu Hilandara. Za ovo vreme karakteristično je i to da jedan pisar može da ispisuje tekstove veoma različitog sadržaja i karaktera (bogoslužbene knjige, povelje) što se svakako odražava na uticaj kancelarijskog pisma na knjiško.
Interesantna je i pojava knjiga pisanih čistim kancelarijskim brzopisom: Lesnovski odlomak Teodosijevog Žitija svetog Save iz 1360. godine (Beograd, Univerzitetska biblioteka, rukopis br. 6/1), Minej Stefana Comestika iz oko 1450. godine (Beograd, Muzej SPC, 50).
Posebnu ulogu, još uvek nedovoljno proučenu, u definisanju visokih zahteva vezanih za rad prepisivača imao je srpski svetogorski manastir Hilandar. Na osnovu dosadašnjih istraživanja može se tvrditi da je upravo ovaj skriptorij igrao važnu ulogu u razvoju i oblikovanju srpske ćirilice tokom više vekova.
Poseban segment srpske pismenosti predstavlja srpska diplomatička građa. Nažalost, nema dovoljno podataka i sačuvane građe na osnovu koje bi se mogao rekonstruisati rad jedne dvorske kancelarije, na primer. Dokumenti koji se čuvaju u Dubrovačkom arhivu su ili prepisi nastali u samom Dubrovniku, ili predstavljaju sporadično sačuvana akta koja su pisali pojedini dijaci. Povelja bana Kulina iz 1189. godine sačuvana je u tri savremena primerka u Dubrovačkom arhivu. Potpis kneza Miroslava sačuvan je na latinskoj povelji od 17. juna 1190. godine.
Najstarija povelja vezana za Nemanjiće, nastala oko 1200. godine, jeste Nemanjina Hilandarska povelja. Iz XIII veka sačuvano je oko 40 akata, i sva ona potiču iz kancelarija Nemanjića. Naročito je velika bila produkcija ove vrste pisanih spomenika od vremena kralja Milutina.
T. Subotin-Golubović
Izvor: LEKSIKON SRPSKOG SREDNJEG VEKA, Priredili. SIMA ĆIRKOVIĆ – RADE MIHALJČIĆ, Beograd 1999.
27. decembar 2017. u 11:28
Vojislav Ananić
SRPSKI JEZIK
Jezik Srba vuče svoje daleke korene iz zajedničkog slovenskog jezika kojim se govorilo u pradomovini, severno od Karpata. Iz tog davnog perioda ne postoje nikakvi pisani tragovi, pa su naša znanja o strukturi zajedničkog slovenskog jezika rezultat lingvističke rekonstrukcije zasnovane na poređenju kasnijih živih slovenskih jezika. Ovaj hipotetički jezički idiom u nauci se obično naziva praslovenski jezik.
Nakon raspada praslovenske narodne zajednice, raspao se i njen jezik i to na tri grupe: istočnu, zapadnu i južnu. Jasno uočljive jezičke specifičnosti unutar južne grupe upućuju na postojanje južnoslovenskog prajezika. Ovaj jezički idiom se, kasnijim migracijama slovenskog stanovništva ka jugu, podelio na zapadno-južnoslovenski i istočno-južnoslovenski prajezik. Svoje bliže korene srpski jezik vuče iz zapadne sfere južnoslovenskog prajezika.
Za istoriju pojedinačnih slovenskih jezika izuzetan značaj imalo je stvaranje slovenskog pisma u sedmoj deceniji IX veka. Naime, od raspada praslovenske jezičke zajednice pa do stvaranja azbuke nije prošlo, u relativnom smislu, mnogo vremena, tako da u najstarijim sačuvanim slovenskim prevodima bogoslužbenih knjiga (H/H1 vek) nalazimo jezičku strukturu blisku praslovenskom jeziku, i to u njegovoj poznoj fazi razvoja. U tim knjigama nalazimo, zapravo, prvi slovenski književni jezik, poznat, najčešće, pod imenom – staroslovenski jezik. On je imao funkciju književnog jezika u celom slovenskom svetu, što znači da je slovenski jezički prostor na raspolaganju imao dva jezička idioma sa podeljenim ulogama: jednim (staroslovenskim) se pisalo, prepisivalo, propovedalo, pojalo, a drugim (narodnim) se vodila svakodnevna komunikacija. Onaj prvi, saglasno svojoj funkciji, uglavnom se nije menjao, dok je ovaj drugi doživljavao spontan razvoj. Praćenje razvoja srpskog narodnog jezika otežano je zbog odsustva pisane forme: najstariji sačuvani pisani dokumenti srpskog jezika su s kraja XII veka. U tom, za srpski jezik doistorijskom periodu (od raspada prajezika do kraja XII veka), za praćenje jezičkog razvoja veliki značaj imaju pobočni izvori – pisani tekstovi na staroslovenskom, grčkom i latinskom jeziku, ali nisu bez značaja ni pozajmljenice, toponimi i savremeni dijalekti. Sakupljeni podaci iz takvih izvora pomažu nam u rasvetljavanju doistorijskog perioda razvoja srpskog jezika.
Pojavom pisanih tragova na srpskom narodnom jeziku krajem XII veka omogućeno je svestranije i tačnije proučavanje istorije srpskog jezika. Od tog vremena moguće je pratiti dva paralelna toka srpske pismenosti: jedan na književnom (crkvenoslovenskom), drugi na narodnom srpskom jeziku; na početku prvog toka stoji Miroslavljevo jevanđelje, a na početku drugog – potpisi Stefana Nemanje i kneza Miroslava iz 1186. i povelja bana Kulina iz 1189. Oba toka karakteriše ćiriličko pismo.
Fonetska i gramatička struktura prasrpskog jezika predstavlja, u velikoj meri, nasleđe praslovenskog jezika i to njegove pozne faze.
1. Prasrpski vokalski sistem bio je opterećen velikim brojem jedinica: l, o, u, e, i, t», c ta, A, Ž, rt>, rc lt», lk. Ovaj sistem, ovde predstavljen slovima staroslovenske ćirilice, može se podeliti u dve grupe: u prvoj je pet „klasičnih” vokala – a, o, u, i, e, a u drugoj su vokali nepoznati savremenom srpskom jeziku. Slovima A I LJ obeleženi su vokali sa nosnim izgovorom (npr. u rečima MASO i ržkl); slovima t», obeleženi su redukovani, veoma kratki vokali, tzv. poluglasi/poluglasnici, a razlikovali su se međusobno po palatalnosti (na primer, u reči st»nt* bili su „tvrdi”, a u reči dćš» „meki”); vokal TJ. (jeri) imao je izgovor sličan današnjem ruskom š (kao u rečima mtlsli-ti, dtLmtk); iza znaka l (jat) krije se vokal čiji je tačan izgovor teško odrediti (nalazio se u rečima kao M^krd, l^vpotd, vgkdl). Po svojoj funkciji ovom sistemu pripadali su i slogotvorni sonanti r i l, u tvrdoj (rt>, lt>) i mekoj verziji (rc LJ>). Ovaj složeni vokalski sistem (sadržavao je praktično 15 jedinica) težio je uprošćavanju. Proces uprošćavanja odvijao se, u principu, tako što su se vokali druge grupe jednačili sa nekim od vokala prve grupe. Time je stari, preopterećeni sistem sveden na daleko jednostavniji – petočlani. Ovaj proces, započet u H/H1 veku, dovršen je do kraja XV veka na najvećem delu srpske jezičke teritorije. Najpre su nosni vokali izgubili nosni deo artikulacije i tako se izjednačili sa oralnim vokalima e i u, kao što pokazuju primeri meso (< MASO) i ruka ( nestajali su iz jezika u tzv. „slabom” položaju (na kraju reči i ispred sloga sa drugim vokalom), a u tzv. „jakom” položaju (ispred sloga sa „slabim” poluglasnikom i pod akcentom) su se međusobno jednačili, pa od tada srpski jezik ima samo jedan poluglas. U rečima sknt* i dknv će se, počevši od H/H1 veka, izgovarati samo jedan poluglas i to u sredini gde je bio „jak”, dok je na kraju reči nestao jer je u toj poziciji bio „slab”; na taj način su od dvosložnih, dobijene jednosložne reči (d1>n, s^n). U srpskim najstarijim tekstovima ovaj „izjednačeni” poluglas beležen je znakom k (tanko jer), a po pisarskoj tradiciji i na mestu „slabog” (nestalog) poluglasa pisao se, bez stvarne glasovne podloge, isti znak, dakle – skN1», dć.nć..
Slogotvorni sonanti takođe su se vrlo rano, još u doistorijskom periodu, međusobno izjednačili i to u korist tvrdih varijanti, tj. r’, l ’>r, l. U srpskim srednjovekovnim tekstovima slogotvorni sonanti beleže se slovnom kombinacijom r, L + ć (pr|>vo, tr|>nd, VLćKOK, PLkTI).
U XII veku glas i se izjednačio sa vokalom i, tako da je smnv,> sin, vmti > biti.
Krajem XIII veka *k se izjednačilo sa e ili i {&kte>dete/dite), a nešto kasnije i ije/je (dijete, djeca).
U XIV veku u glavnini srpskih dijalekata poluglas ć će preći u pun vokal a: d*»n, sv.n > dan, san.
U istom veku slogotvorni sonant l jednači se, najčešće, sa u: gablkka, slm1ce> jabuka, sunce.
Ovim procesima vršenim u srednjem veku uspostavljen je srpski petočlani vokalski sistem (a, o, u, e, i) a sonant r mogao je u određenim položajima da bude nosilac sloga.
U konsonantizmu nije bilo takvih dalekosežnih promena kao u vokalizmu. Prasrpski konsonantski sistem imao je sledeće jedinice: v, j, m, n, nj, l, lj, r, r’; k, g, p, b, t, d,t’,d’, c, č; h, (f), s, z, š, ž. Iz ovog sistema rano je uklonjeno r’ jednačenjem sa r (mor ‘e> mor), čime je smanjen broj sonanata, a alveopalatalni suglasnici t’, d’ prešli su u afrikate ć, đ, čime je uvećan broj afrikata (pored c, č sad i ć, đ).
Glasa f nije bilo u slovenskim rečima (osim u onomatopejama kao fiju, fr/ktati/ i sl.). Prilikom preuzimanja tuđih reči, na Balkanu, Sloveni su ga zamenjivali srodnim glasovima p, v (sttjpanc, STT5VAN*»). Docnije će, sa sve većim prilivom stranih rači sa f u svom sastavu, ovaj glas postati član srpskog konsonantskog sistema.
U srednjem veku srpski jezik je posedovao dvoak-cenatski sistem (“, ~) u kome su razlikovnu ulogu imali kvantitet i mesto akcenta: sestre, glava, jezik, narbd, kleči. Ovaj sistem se očuvao do XIV veka, kada su u glavnini srpskih dijalekata nastupili inovacioni procesi koji su doveli do stvaranja četvoroakcenatskog sistema: ” , l , ‘. Došlo je, naime, do tzv. novoštokavskog prenošenja akcenta na neposredno prethodni slog: sestra, sestre, glava, jezik, narod, kleči.
2. Morfološka struktura praslovenskog jezika bila je veoma složena: deklinacija i konjugacija odlikovale su se velikim brojem vrsta i oblika. Pored jednine i množine, postojao je i treći gramatički broj – dvojina.
U deklinaciji imenica svaki gramatički rod imao je po nekoliko tipova promena sa različitim nastavcima. Tako su, na primer, imenice muškog roda, koje su imale pet tipova promena, u lokativu jednine imale četiri različita nastavka: grddlk, mžži, smnou, gosti, klmene. Tokom vremena broj deklinacionih tipova se smanjivao, dok se nije dobila jedna vrsta promena imenica muškog roda. Osnovni uzroci uprošćavanja različitih vrsta promena leže u tome što su neki padeži ipak imali iste nastavke i što su glasovne promene doprinele da se broj padeža sa istim nastavcima poveća. (Razlike u nominativu jednine između grddt* i gostk nestalo je gubljenjem poluglasa na kraju reči, što je moglo uticati da se jednačenje proširi i na ostale padeže, u kojima su nastavci bili različiti). U svojevrsnoj borbi nastavaka pobedu su, uglavnom, odnosili nastavci onog deklinacionog tipa kome je pripadalo najviše imenica, a takve su bile imenice kao što je grldt*. Izuzetak od ovoga, kada su imenice muškog roda u pitanju, predstavlja lokativ jednine u kome je pobedu odneo nastavak -u kod imenica muškog rodatipa sink, kojih je u jeziku bilo osam. Proces uprošćavanja odvijao se kroz celi srednji vek i doveo je do toga da srpski jezik ima svega tri vrste promena imenica, od kojih jednoj pripadaju imenice muškog i srednjeg roda, a drugim dvema ime-nice ženskog roda.
U srpskom jeziku sve do XIV veka postojala je dvojina (dual), posebna brojna kategorija koja je služila za označavanje dvaju pojmova: reči su imale posebne oblike ukoliko su stajale uz broj dva (oba) i kad su značile parne pojmove (noge, ruke). Dvojina je imala samo tri različita nastavka: jedan za nominativ, akuzativ i vokativ (ženlk), drugi za genitiv i lokativ (ženu) i treći za dativ i instrumental (ženama).
Od polovine XIV veka u srpskom jeziku gubi se značenje dvojine, ali oblici nestale dvojine počinju da znače množinu. Tako su od tog vremena neki padeži mogli imati najmanje dve vrste nastavaka u množini – starim množinskim oblicima pridružili su se odgovarajući dvojinski: u dativu, pored ženam (stara množina) i ženama (dvojinska forma u značenju množine), a tako i u instrumentalu pored ženami i ženama. Stara dvojina imala je, dakle, dativ = instrumental, što je, nakon gubljenja dvojine kao kategorije i uključivanja njenih nastavaka u množinu, dovelo do toga da se u oba ova padeža jave čak tri različite forme: ženam, ženami, ženama. U srpskom jeziku će ovi prvobitno dvojinski oblici (karakteristični po finalnom -ma) imati značajan uticaj na razvitak množine kod sva tri roda. Na najvećem prostoru srpskog jezika oblici sa završetkom -ma istisnuće stare množinske forme te će se dobiti karakteristični sinkretizam množinskih padeža: dativ = instrumental = lokativ.
Ostaci dvojine u množini uočavaju se u nastav-ku -u/-iju u genitivu (ruku, nogu, oči/u, ušiju), u brojnim konstrukcijama dva/tri/četiri čoveka (prema pet ljudi).
Lična zamenica 1. lica jednine glasila je nekada alt*, od čega je glasovnim putem dobijena forma ja: poluglas je bio u slabom položaju i otpao, na početku reči razvilo se protetsko /’ (jaz), a krajnji suglasnik se izgubio, najpre u vezama tipa jaz znam i sl., a zatim i izvan ovakvih veza. Lične zamenice prvog i drugog lica imale su u dativu i akuzativu jednine i množine, a lična zamenica svakog lica u jednini, duže i kraće forme, ali su samo dativske jedninske forme mi, ti, si oduvek bile enklitike (bez samostalnog akcenta). Analoškim putem spomenutim enklitikama pridružiće se mu, /o/, a onda i u akuzativu me, te, se, ga, /u (je), pa i u genitivu me, te, se, ga, /e.
Za ličnu zamenicu 3. lica karakteristično je da zavisni padeži potiču od jedne (anaforske), a nominativ od sasvim druge (prvobitno pokazne) zamenice on. Zavisni padeži nekada su počinjali sa /-(jemu), ali su kasnije zamenjeni sa nj-(njemu).
Imeničke zamenice ko i što/šta glasile su prvobitno kTjTo, čkto. Nestankom poluglasa u slabom položaju stvorene su suglasničke grupe kt- i čt- koje su se dalje, svaka na svoj način, menjale. U obliku kto došlo je do metateze u tko (današnji izgled ove zamenice relativno je nov), a u obliku čto delovali su disimilacioni procesi (afrikata č već sadrži praskavi element t, koji je u susedstvu sa drugim t otpao, dakle tšto> što); oblik šta prodro je u nominativ iz genitiva.
Iz praslovenskog je nasleđeno nekoliko pokaznih zamenica: tĐ, ta, to, ONĐ, ona, ono, ovĐ, ova, ovo i sđ, si, se Ova poslednja zamenica nestala je iz jezika pre XVI veka, a njene ostatke nalazimo na kraju priloga tipa danas, letos, noćas (u značenju ovog dana, ovog leta, ove noći). Zamenica tĐ imala je poluglas pod akcentom, što je tom poluglasu omogućilo opstanak na kraju reči, a u skladu s tim i vokalizaciju od XIV veka. Međutim, ovim zamenicama dodavana je u svim padežima partikula i (= nj), što, recimo, znači da je nominativ jednine sva tri roda mogao da glasi: taj, ta/, toj. Partikula će nestati u svim padežima, osim u nominativu jednine muškog roda, čime je obezbeđena diferencijacija između muškog i ženskog roda u nominativu jednine (taj:ta). Identičan proces doživele su i sledeće dve zamenice (ONĐ, ovlj>ona/, ovaj), s tim što je njihov lik stvoren analoški, prema zamenici taj (njihov poluglas na kraju bio je u slabom položaju i otpao bi da nije bilo analogije). Prvobitni oblik pokazne zamenice ONĐ dobio je značenje lične zamenice trećeg lica.
Zamenica sav, sva, sve glasila je u starom jeziku vvhv., v1*sa, vlse! Današnji njeni likovi u nominativu ženskog i srednjeg roda, kao i u zavisnim padežima, rezultat su metateze do koje je došlo nakon gubljenja poluglasa u slabom položaju (vLsl, V1»se> vsa, vse>svA, sve). Muški rod u nominativu imao je jak poluglas koji je, po očekivanju, davao a od XIV veka, pa ta zamenica, u skladu s tim, treba da glasi vas Međutim, delovanjem analogije i ovaj padež dobio je oblik usklađen sa druga dva roda, odnosno sa većinom zavisnih padeža. Ostaci očekivanog oblika nalaze se u rečima kao vazdan, vasceli i sl.
Upitna zamenica ko/i, ko/a, ko/e glasila je prvobitno kmi, KAsa, kok, što je fonetskim ggutem dalo ki, ka, ko/e Analogijom prema obliku srednjeg ro-da (ko/e), kao i prema zavisnim padežima (genitiv ko/ega, dativ ko/emu i sl.) dobijeni su oblici ko/i, ko/a Pridevi su imali jednu kraću (imeničku) i dužu (složenu pridevsku) promenu. Tako je genitiv jednine muškog roda u prvom slučaju glasio bogata (kao grada), a u drugom bogatakgo (na kraći oblik dodavana je odgovarajuća forma anaforske zamenice). U srpskom jeziku još u doistorijskom periodu dolazilo je, fonetskim putem, do skraćivanja ovih dužih formi (ispadanjem intervokalnog /, vokalskom asimilacijom i sažimanjem): bogatajego> bogataego > bogataago> bogatago. Završetak -ago trpeo je uticaj zameničkih formi (togo, kogo) pa je dobijeno -ogo, a finalno -o zamenjeno je kod pridevskih reči sa -a pod uticajem imenica muškog roda. Ovakvim procesima u mnogim padežima je izbrisana razlika između kraće i duže forme.
U starom srpskom jeziku brojevi od jedan do četiri bili su promenljivi, a od pet dalje nepromenljivi, pa je, pod uticajem ovih drugih, nepromenljivost zahvatila i one prve, tako da je promenljivost ostala jedino kod broja jedan (staro kdćnc kdvnl, kd«>no). Brojevi od 11 do 19 bili su, zapravo, sintagme tipa kdknl na desete, kdlna na desete (zabeležene i u srpskim starim spomenicima do XVI veka). Vremenom će u strukturi ovakvih sintagmatskih formi zbog glasovnih redukcija doći do promene. Najpre je redukovano finalno e (tri na deset), a onda i ono e što mu je prethodilo (tri na dest), da bi zatim disimilacijom dvaju zubnih suglasnika i srastanjem bio dobijen oblik trina-est. (U pisanim spomenicima mogu se sresti različiti glasovni likovi brojeva od 11 do 19). Bro-jevi 20, 30 i 40 glasili su u starom srpskom jeziku dva (tri, četiri) deseti, a 50, 60… 90 – pet deset (>pedeset), šest deset (>šezdeset)… devet deset (> devedeset). U H1U/HU veku nalaze se potvrde u pisanim spomenicima za oblik dvadeset, gde je finalno i redukovano pod uticajem brojeva tipa pet deset (pedeset). Broj sto (lstzlgo) bio je nekad imenica srednjeg roda i imao imeničku promenu, da bi vremenom postao sasvim nepromenljiv. O nekadašnjoj deklinabilnosti svedoče oblici kao trista. Broj 1 000 glasio je već u prvim spomenicima tisuća i menjao se kao imenica ženskog roda. U srpskom jeziku sasvim će je istisnuti, počev od XV veka, grčka pozajmljenica hiljada. Redni brojevi imali su u srpskom (i imaju) oblike određenog pridevskog vida.
I među nasleđenim glagolskim kategorijama dolazilo je do izvesnih promena i redukcija. Prezent je imao dve vrste nastavaka: jedni su bili karakteristični za tzv. atematske glagole (bez osnovinskog vokala), a drugi za tzv. tematske glagole (sa osnovinskim vokalom e ili i). Samo je pet glagola pripadalo prvoj grupi. Oni su u 1. licu jednine imali nastavak -M1>: ksml, dlmk,, imdmć, k\m«>, vlvmć, dok su svi drugi imali nastavak -ž (>-ou). U srpskom jeziku nastavak -m proširio se, od XIII veka, gotovo na sve ostale glagole. Nekad najobičniji nastavak -ou (<-ž) očuvao se do danas, u standardnom jeziku, u hoću i mogu. Dvojstvo nastavaka bilo je i u 2. licu jednine: nastavak -š (< š&) osvojio je sve glagole još od HŠ/H1U veka, osim u jesi, gde se očuvao stari nastavak atematskih glagola. U 3. licu jednine i množine otpalo je krajnje -t, tako da već u tekstovima iz XII veka ti oblici glase bude (< budet), budu (< budut), mine (<minet). Prvo lice množine ima od najstarijih vremena u srpskom nastavak -mo. U 2. licu množine zadržao se do danas stari praslovenski nastavak -te.
Imperfekat je nekad imao nastavke -hć, -še, -še, -homo, -šete, -hu (mogah, mogaše, mogaše, mo-gahomo, mogašete, mogahu). U 1. licu množine nastavak -homo transformisan je u -hmo, a zatim u -smo, a u 2. licu -šete u -ste, pod uticajem aoristnih nastavaka.
U starom srpskom jeziku aorist je imao sledeće nastavke: -h/-oh, -o/-e, -o/-e, -homo, -hmo, -smo/-ohomo, -ohmo -osmo, -ste/-oste, -še/-oše. U 1. li-cu množine nastavak -smo (-osmo) vremenom će istisnuti ostale i preovladati u većini dijalekata.
Perfekat se od najstarijih vremena u srpskom gradi od prezenta glagola jesam (jeskm < jesm&) i radnog glagolskog prideva. Formiranjem glagolskih enklitika sam, si, je… stvoreni su uslovi da se pomoću njih istisnu formacije sa punim (akcentovanim) formama (osim u slučajevima kad se pomoćni glagol javlja na početku rečenice).
Pluskvamperfekat se od najstarijih vremena gradio pomoću imperfekta glagola biti i radnog glagolskog prideva: Što B^khU veskdili? (Građenje pluskvamperfekta pomoću perfekta pomoćnog glagola biti novija je osobina srpskog jezika).
U praslovenskom jeziku nije bilo posebne forme za futur. Ovo glagolsko vreme se u srpskom jeziku, još od najstarijih vremena, gradilo na specifičan način: od enklitičkih formi prezenta glagola hteti i infinitiva: ću, ćeš, će, ćemo, ćete, će + infinitiv.
Imperativ u srpskom karakteriše uklanjanje dvojstva nastavaka -iteA-^kte u množini i to u korist -ite, tako da se od dve forme -molite i ker^k-te srpski opredelio za molite, berite. U funkciji odričnog imperativa vrlo rano se počela upotrebljavati konstrukcija nemoj + infinitiv (gde je nemoj dobijeno od ne mozi).
Potencijal se od najranijih vremena gradio pomoću aoristnih formi pomoćnog glagola biti (bih, bi, bi, bismo, biste, biše) i radnog glagolskog prideva. I u 3. licu množine vrlo rano je uopštena forma sa bi (koi vi hotNkli).
Nekadašnji participi bili su kategorija vezana istovremeno i za imenicu i za glagol. Bilo ih je pet, a svojom promenom u svemu su se poklapali sa pridevima. U srpskom, kao i u drugim slovenskim jezicima, ovaj složeni participski sistem doživeo je značajne promene. Jedan od njih (pasivni particip prezenta) sasvim je nestao iz jezika. Aktivni particip sadašnji sveden je rano na prilog sa završecima -e, -ući i -eći (ovi završeci su nekada bili nastavci): hvale, hvaleće, hvaleći, znajući. Tokom srednjeg veka priloške forme na -e istisnute se sasvim iz jezika ovima na -ći. Aktivni particip prošli /takođe je izgubio svoje participsko značenje i postao prilog, zadržavši dve forme, sa završetkom -v (nekadašnji nastavak za muški i srednji rod) i -vši (nekadašnji nastavak ženskog roda). Aktivni particip prošli II postao je glagolski pridev radni sa prepoznatljivim nastavcima -o, -la, lo, (<-LĐ, -la, -lo). Od najstarijih vremena nalazi se u sastavu složenih glagolskih oblika. Pasivni particip prošli postao je glagolski pridev trpni. Sačuvao je pridevsko značenje i pridevsku promenu, a služi za građenje pasivnih oblika. Prepoznatljiv je po završecima -n, -na, -no, i -t, -ta, -to.
Veznici su doživeli krupne promene. Mnogi praslovenski veznici nestali su iz srpskog (že, bo, aće, jako, ideže, jegda itd.), a značajnu osobinu srpskog jezika predstavlja širenje upotreba veznika da.
Osnovnirečnički fond srpskog jezika nasleđen je iz praslovenskog. Dolaskom na Balkan taj fond je popunjavan rečima preuzetim od starosedelaca, ali i od drugih naroda, pre svega Grka.
3. Drugi tok pismenosti kod Srba u srednjem veku odvijao se na crkvenoslovenskom jeziku. To je varijetet staroslovenskog jezika formiran u poje-dinim slovenskim zemljama u skladu sa lokalnim jezičkim prilikama. Razlika između „klasičnog" staroslovenskog i crkvenoslovenskog svodi se uglavnom na razliku u izgovoru. Neki staroslovenski glasovi, kojih u dotičnoj sredini nije bilo, zamenjeni su drugim. Na taj su način nastale redakcije, recenzije staroslovenskog jezika. Skupni naziv za sve redakcije staroslovenskog (rusku, bugarsku, srpsku, češku i dr.) je crkvenoslovenski jezik. U srpskoj sredini crkvenoslovenski će imati štokavsko fonetsko ruho. Nosni vokali A, Ž zamenjeni su oralnim vokalima e, u, umesto dva poluglasa ostao je samo jedan koji se beležio tankim jerom (B,) i sl. Ovako formiran književni jezik upotrebljavaće se kod Srba u književnosti, crkvi i kulturi do XVII[ veka. U stručnoj literaturi poznat je pod imenom srpskoslovenski jezik. U tom periodu njime je pisana crkvena literatura, originalna srpska srednjovekovna književnost (žitija-/biografije) i prevodna književnost (viteški romani, hagiografije i sl.). Određene varijacije unutar srpskoslovenskog poticale su od različitih funkcionalnih stilova. Moglo bi se kazati da je tipičan srpskoslovenski bio prisutan u žitijnoj književnosti. Onaj u liturgijskoj (crkvenoj) književnosti bio je veoma blizak staroslovenskom, dok je jezik u prevodnoj književnosti imao nešto više crta narodnog jezika. U tom dugom srpskoslovenskom razdoblju uočljiva je grafijska evolucija. U najstarijim tekstovima ćirilica se u određenim rešenjima oslanjala na glagoljicu, što se ogledalo u nepoželjnoj dvofunkcionalnosti nekih slova (*&, e, 'B). Početkom 13. veka ove mane će biti ispravljene reformom koja je, verovatno, sprovedena pod budnim okom sv. Save. Krajem 13. veka srpskoslovenska ćirilica dobiće konzervativnije karakteristike (uvođenjem slova Đ).
B. Ćorić
Izvor: LEKSIKON SRPSKOG SREDNJEG VEKA, Priredili. SIMA ĆIRKOVIĆ – RADE MIHALJČIĆ, Beograd 1999.
26. novembar 2018. u 13:16
Vojislav Ananić
“Ćirilica je srpsko ime i prezime, ćirilica je srpska kultura i istorija, srpska religija i tradicija, ćirilica je jedini vid i cena srpskog opstanka, pod istim ovim srpskim imenom”.
Izvor: Ćirilica slovo srpskog lica – Zbornik
26. novembar 2018. u 18:46
Vojislav Ananić
MOJE PISMO
O mili moji Ćirilovi znaci,
Sa vama prve poznao sam bajke,
S vama je uvek k’o sunčevi zraci,
Lik Oca moga i pobožne Majke.
U nekom tamnom i dalekom veku,
U vreme hajki, seoba i lova,
Preci su naši pregazili reku,
I tvoja zlatna prihvatili slova.
I uvek tako do sudnjega dana,
Ti bićeš naše i ostaćeš s nama,
Lepoto večna, izdali te nismo,
O milo, Sveto Ćirilovo pismo
Mile Medić
Izvor: ZBORNIK, Ćirilica – slovo srpskog lica, 2018.
26. novembar 2018. u 18:49
Vojislav Ananić
SVETO SLOVO ĆIRILOVO
Kao Sunce sa Istoka vjekovima prhujalim,
Na kamenu i drvetu, pergamentu i na svili,
Olujama prkoseći, kroz magline i kroz tmine
Svijetli trag je ostavilo Sveto Slovo Ćirilovo.
Da zaborav ne ovlada – pokolenja da se diče,
Nemanjića Jevanđelje, biser našeg postojanja
Napisano i sročeno podiglo je do visina
Čudotvornom svojom snagom Sveto Slovo Ćirilovo.
U tišini noćnog mira, da ostavi pomen rodu,
Kraj čiraka i kandila, vještom rukom – zlatnom niti,
Pomen Slavnom Srpskom Knezu,
Izvezla je Jefimija Svetim Slovom Đirilovim.
Uz Krst časni na barjaku, kad se išlo u pobjede,
Kad se čuo poklič od junaka,
Krv ljevala za slobodu i za vjeru,
Davalo je polet e+fafy Sveto Slovo Ćirilovo.
Jadikovke, tužbalice i leleci, kroz Raspeća i Golgote,
Vrle slave i pobjede – kruna našeg postojanja,
Trag svijetli od Getea do Nobela,
Pisalo je, pamtilo je, Sveto Slovo Ćirilovo.
U vremenu bezdušnosti i potopa ljudskoguma,
Azbuka je Ćirilova, darovnica pokoljenju,
Nek ee čuva! Nek se gaji! Nek se slavi!
Svetinja je što zapisa Sveto Slovo Ćirilovo.
Miljan Sandić
Izvor: ZBORNIK, Ćirilica – slovo srpskog lica, 2018.